Dit departement werd op 3 augustus 1801 opgericht als departement Middelstum behorende tot de Bataafsche Maatschappij tot Nut van 't Algemeen en is daarmee na Groningen het oudste nog bestaande departement in deze provincie. Tot eerste voorzitter werd benoemd ds B.W. Hoffman, predikant te Middelstum en als secretaris ds J. van der Linden van Sprankhuyzen, predikant te Kantens. De vergaderingen werden gehouden in de "carspelschool" te Middelstum. Het aantal leden bewoog zich in de eerste jaren tussen 35 en 40. In 1816 werd besloten de vergaderingen afwisselend te Onderdendam en Middelstum te houden. Dit heeft echter maar kort geduurd, want reeds 1 juli 1816 werd besloten uitsluitend in het waterschapshuis te Onderdendam te vergaderen. Directe aanleiding was de opheffing van het departement "De Marne" te Eenrum (heropgericht 1871) waarvan een grote toeloop van leden verwacht werd. Er volgde inderdaad een gestadige groei: in 1819 waren er 96 leden.

Het departement was inmiddels ook door opheffing van andere departementen belangrijk uitgebreid. Het omvatte in 1819 ongeveer de gemeenten Baflo, Bedum, Eenrum, Kantens, Kloosterburen, Middelstum, Uithuizen, Usquert, Warffum en Winsum. Onderdendam was daarmee een logisch centraal gelegen vestigingsplaats, maar bezwaarlijk voor leden die oostelijk van Middelstum woonden. Op 23 maart 1823 werd daarom het departement Middelstum in tweeën gesplitst en wel zodanig dat het oudste gedeelte de naam Onderdendam kreeg en daarmee de rang van het oude departement Middelstum behield. Het andere deel behield de naam Middelstum met als oprichtingsjaar 1823 (zie toegangsnummer 2203). Er werd iedere maand vergaderd, waar behalve de behandeling van huishoudelijke zaken, de zogenaamde nutslezingen werden gehouden, aanvankelijk alleen door de predikant-leden, later ook door andere vooraanstaande leden van het departement. Sinds 1880 werd het gewoonte een spreker buiten de kring der leden uit te nodigen. Hadden de lezingen aanvankelijk een wijsgerig, godsdienstig, "moreel" karakter, spoedig kregen de sociaal-economische, hoofdzakelijk landbouwkundige, onderwerpen de voorrang. Van 1816-1850 werden ook natuurkundige lezingen en proeven gehouden. * 

In 1810 kwam op initiatief van het Nut een leesbibliotheek tot stand, die lange tijd was gevestigd in een deel van de Nutsspaarbank te Onderdendam. Deze Nutsbibliotheek ging in 1965 op in de Stichting Openbare Bibliotheek Bedum. Sinds 1967 werden boeken uitgeleend in het dorpshuis, als filiaal van de bibliobus. Sinds 1980 komt hier de bibliobus. In 1857 werd een spaarbank opgericht, de latere Nutsspaarbank, in 1889 een nutsziekenfonds en in 1900 een bewaarschool. Deze laatste kon in 1909 een eigen gebouw in gebruik nemen aan de Achterweg 8. *  In 1983 is de school overgedragen aan de gemeente Bedum in het kader van de Wet op het Basisonderwijs, waarbij kleuter- en lager onderwijs geïntegreerd werden. *  Mede uit kringen van het departement kwam in 1836 voort het Genootschap ter bevordering der Nijverheid te Onderdendam, de latere Groninger Maatschappij van Landbouw, die in 1993 is opgegaan in de Noordelijke Land- en Tuinbouw Organisatie (NLTO).

Het eigenlijke archief bevindt zich nog in particuliere handen. De intentie bestaat om het over te dragen aan het Rijksarchief. In het archief van het Hoofdbestuur van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, aanwezig in het Gemeentearchief Amsterdam, bevinden zich ook stukken betreffende dit departement. *