Mijn Studiezaal (inloggen)
3824 Kruispolder, 1615-1965 ( Zeeuws Archief )
3824
Kruispolder, 1615-1965
Inleiding
De Kruispolder is gelegen in de gemeente Hontenisse. De polder grenst aan de Westerschelde, Wilhelmuspolder, Zandepolder, Schaperspolder, Oost Vogelpolder, Oude Graauw- en Melopolder.
De kadastrale oppervlakte bedraagt 745.71.10 ha., waarvan belastbaar 721.04.76 ha. *
De Kruispolder is in 1612 bedijkt uit de schorren van Oud Hontenisse. Deze schorren zijn jarenlang het twistpunt geweest tussen de graven van Vlaanderen en de abdij van Ter Duinen, die deze schorren in eigendom had. Bij uitblijven van herdijking na inundatie, kwamen deze gronden weer toe aan de graaf. Bij de polder Oud Hontenisse moet de polder Frankendijk hebben gelegen. * In vele gevallen heet het gebied dan ook "Oud Hontenisse alias Vrankendijk". *
Volgens Adriaanse lag Frankendijk ten noorden van de Kruispolder. De polder Frankendijk moet zich hebben uitgestrekt-tot tegen de Baudeloodijk, waar de huidige Kruispolder ook nu nog aan grenst.
Daar in 1270 gesproken werd over een polder Nieuw Frankendijk i.v.m. de afwatering van de landen van de abdij Ter Doest bij het hof Groda, kan worden afgeleid dat er twee polders Frankendijk hebben bestaan. *
De kadastrale oppervlakte bedraagt 745.71.10 ha., waarvan belastbaar 721.04.76 ha. *
De Kruispolder is in 1612 bedijkt uit de schorren van Oud Hontenisse. Deze schorren zijn jarenlang het twistpunt geweest tussen de graven van Vlaanderen en de abdij van Ter Duinen, die deze schorren in eigendom had. Bij uitblijven van herdijking na inundatie, kwamen deze gronden weer toe aan de graaf. Bij de polder Oud Hontenisse moet de polder Frankendijk hebben gelegen. * In vele gevallen heet het gebied dan ook "Oud Hontenisse alias Vrankendijk". *
Volgens Adriaanse lag Frankendijk ten noorden van de Kruispolder. De polder Frankendijk moet zich hebben uitgestrekt-tot tegen de Baudeloodijk, waar de huidige Kruispolder ook nu nog aan grenst.
Daar in 1270 gesproken werd over een polder Nieuw Frankendijk i.v.m. de afwatering van de landen van de abdij Ter Doest bij het hof Groda, kan worden afgeleid dat er twee polders Frankendijk hebben bestaan. *
Talrijke rechten en privilegiën in de loop der eeuwen aan de monniken verleend door de graven van Vlaanderen en de bisschoppen van Utrecht, waarna vaak bekrachtiging volgde door de Paus en de abt van Clairveaux. Zo kreeg de abdij Ter Duinen in 1190 bij resignatie van Hugo, abt van St. Pieter te Gent, het land met alle tienden gelegen tussen Hontenisse en Ossenisse, welke land "Zand" of "'s-Gravenwerpsland" genoemd werd. In 1196 oorkondt Hugo, dat hij het gehele land "totam terram illam maris" met alle rechten schenkt, dat is gelegen tussen Ossenisse en Hontenisse. Daarbij werd ook vermeld, dat de abdij recht had op het land dat zou aanwassen of op de zee zou worden gewonnen. In 1198 schenkt Paus Innocentius III de novale tienden, met vermelding dat daaronder ook de in de toekomst bedijkte landen zouden vallen. * Ook de bisschop van Utrecht schenkt de tienden in 1221, "et etiam terrarum suarum de Helvesdic et Francendic". Deze gift werd later door het kapittel van de Dom bekrachtigd. * Behalve Ter Duinen verkreeg ook dochterabdij Ter Doest bezittingen. In 1556 verenigt Paus Pius V op verzoek van Philips II de abdij Ter Doest met "de Tafel van de bisschop van Brugge" waardoor de bisschop commendatair abt van ter Doest werd.
In 1624 retrocedeerde Dionisius, bisschop van Brugge, Ter Doest aan Ter Duinen, met al de inkomsten die Ter Doest genoot, met uitzondering van een bepaalde som, die door de abt aan de bisschop moest worden betaald. *
In 1624 retrocedeerde Dionisius, bisschop van Brugge, Ter Doest aan Ter Duinen, met al de inkomsten die Ter Doest genoot, met uitzondering van een bepaalde som, die door de abt aan de bisschop moest worden betaald. *
Na de inundatie van Frankendijk kwamen de gronden en hun rechten terug aan de graaf, daar Ter Duinen ingebreke was gebleven de schorren te herdijken. De geschillen vonden hun beslag pas in 1611, na jarenlange processen voor de Grote Raad van Mechelen. De prelaat van Ter Duinen deed afstand van de rechten van het klooster op deze gronden bij overeenkomst met de aartshertogen Albert en Isabella. In de overeenkomst werd bepaald, dat de abdij het tiendrecht zou behouden en van de bedijking 150 gemeten in eigendom toegewezen zou krijgen. *
De aartshertogen schonken vervolgens de schorren aan A. Suarez de Arguello. Deze nam ondernemers aan, die de schorren van "Oud Hontenisse alias Frankendijk" bedijkten.
Deze bedijking kreeg de naam Kruispolder. *
Om tegemoet te komen aan de grote financiële lasten van de bedijkte polder, besloten de aartshertogen Albert en Isabella de "gegoeyde van de Cruijspolder" enige privileges te verlenen. Hieronder vielen: "Vrijdom van alle gabellen, accijsen ende impositiën van alle consumptiën in den selven polder voor den tijd van vierentwintich jaeren". Alsmede "van te mogen opstellen eenigen impost op de bieren ende wijnen, aldaer te slijten, oft andere consumptiën, omme metten innecomen van dien de voorsz. dijcken te moogen helpen onderhouden, gelijck aen andere bedijekte landen is vergunt". Op advies van de hoofd tresorier generaal en gecommitteerde van de domeinen en financiën werd besloten: "Op elcke tonne bier 12 stuyvers op elcke ame Spaenschen oft Rijnsschen wijn twee guldens, ende van het poincoen ofte quarteel Franschen wijn, van wat sorte dattet oock zij, twee guldens, tot laste van de taverniers ende tappers ende van 't geene op bruijloften sal worden vertiert". Men was gehouden hiervan de "tweelffsten penninck" te betalen aan de ontvanger-generaal van Oost-Vlaanderen. *
De aartshertogen schonken vervolgens de schorren aan A. Suarez de Arguello. Deze nam ondernemers aan, die de schorren van "Oud Hontenisse alias Frankendijk" bedijkten.
Deze bedijking kreeg de naam Kruispolder. *
Om tegemoet te komen aan de grote financiële lasten van de bedijkte polder, besloten de aartshertogen Albert en Isabella de "gegoeyde van de Cruijspolder" enige privileges te verlenen. Hieronder vielen: "Vrijdom van alle gabellen, accijsen ende impositiën van alle consumptiën in den selven polder voor den tijd van vierentwintich jaeren". Alsmede "van te mogen opstellen eenigen impost op de bieren ende wijnen, aldaer te slijten, oft andere consumptiën, omme metten innecomen van dien de voorsz. dijcken te moogen helpen onderhouden, gelijck aen andere bedijekte landen is vergunt". Op advies van de hoofd tresorier generaal en gecommitteerde van de domeinen en financiën werd besloten: "Op elcke tonne bier 12 stuyvers op elcke ame Spaenschen oft Rijnsschen wijn twee guldens, ende van het poincoen ofte quarteel Franschen wijn, van wat sorte dattet oock zij, twee guldens, tot laste van de taverniers ende tappers ende van 't geene op bruijloften sal worden vertiert". Men was gehouden hiervan de "tweelffsten penninck" te betalen aan de ontvanger-generaal van Oost-Vlaanderen. *
Na de bedijking sueerde de polder via een sluis nabij Kruisdorp. Verandering in die toestand kwam door de bedijking van de Wilhelmuspolder. Na 1680 werd dan ook uitgewaterd door de uitwateringssluis nabij Walsoorden door de Zande- en Noorddijkpolder. *
Een jaar later werd in de vergadering van de ingelanden de slechte toestand van de sluis besproken. Behalve de Kruispolder sueerden hierop ook de polders Zande, Noorddijk en Marie. De sluis was "door ouderdom en buijtenaanwassinge onbequaam geworden om den selven polderen in securitijt te houden en over de nodige issuatie te dienen ....".
Men resolveerde "dat er een nieuwe suffisante dobbelsluys zal werde gelegt in de zeedijk van de Noortdijkpolder op sekere gedesigneerde en afgesteeken plaetse van buijten digt op den oever van den Schelde". *
Deze sluis, gelegen in de binnendijk tussen de Zande- en Noorddijkpolder, werd vervangen door een sluis in de dijk van de Zandepolder.
Op 26 februari 1682 inundeerde de polder. In de vergadering van 17 februari d.a.v. werd door de ingelanden een extra geschot van f. 2,-- per geniet geheven, "sijnde tot spoedige herstellinge van de inbreuke en verdere schade door de extraordinairen hoogen vloed aan de zeedijk van den polder.,..". Op 12 mei 1682 werd geresolveerd tot herdijking over te gaan. *
De kosten van de herdijking werden geraamd op f.9033,--.
Er was echter slechts f. 5633,-- binnengekomen. De vergadering nam nota van de wanbetalers. *
Een jaar later werd in de vergadering van de ingelanden de slechte toestand van de sluis besproken. Behalve de Kruispolder sueerden hierop ook de polders Zande, Noorddijk en Marie. De sluis was "door ouderdom en buijtenaanwassinge onbequaam geworden om den selven polderen in securitijt te houden en over de nodige issuatie te dienen ....".
Men resolveerde "dat er een nieuwe suffisante dobbelsluys zal werde gelegt in de zeedijk van de Noortdijkpolder op sekere gedesigneerde en afgesteeken plaetse van buijten digt op den oever van den Schelde". *
Deze sluis, gelegen in de binnendijk tussen de Zande- en Noorddijkpolder, werd vervangen door een sluis in de dijk van de Zandepolder.
Op 26 februari 1682 inundeerde de polder. In de vergadering van 17 februari d.a.v. werd door de ingelanden een extra geschot van f. 2,-- per geniet geheven, "sijnde tot spoedige herstellinge van de inbreuke en verdere schade door de extraordinairen hoogen vloed aan de zeedijk van den polder.,..". Op 12 mei 1682 werd geresolveerd tot herdijking over te gaan. *
De kosten van de herdijking werden geraamd op f.9033,--.
Er was echter slechts f. 5633,-- binnengekomen. De vergadering nam nota van de wanbetalers. *
Blijkbaar bleven de geschotplichtigen in gebreke, want op 12 mei 1684 verzocht het polderbestuur een "octroy van parate executie, soo van landen als brugten van diegeen dewelke haar geschootens in het toekomende niet en komen te betalen ofte tot nog toe niet betaelt hebben, opdat door dit middel alle confusie uijt de polder werden ge-weert en de penninkmeester te prompter aan de geschooten sal koomen te geraken." *
De Raad van State had bij zijn resolutie omtrent de bedijking van de ten noord-oosten van de Kruispolder gelegen polder van Namen de Kruispolder aangeslagen tot een bijdrage in de bedijkingskosten van f.8000,--. De ingelanden vonden het "een ongehoorde en iniquitable saecke". Het polderbestuur bepaalde dat iemand naar Den Haag zou reizen om "door regten te demonstreeren de onbillickhijt der voornoemde resolutie, alsmede te vertoonen den miserabilen stant en de dessasters den Cruijspolder door de inundatie van 26 januari 1682 overgecoomen".
De missie naar Den Haag is geen succes geworden. Er werd op 13 juli 1684 afgezien van verder verzet, aangezien de processen meer zouden gaan kosten dan de t.b.v. de polders Namen en Nieuwe Graauw (Melo) opgelegde aanslag. Besloten werd met de beide polders "in der minne soo veel doenlijck ende ten minste prijse te accordeeren". * Men kwam overeen jaarlijks f.2000,-- te betalen voor de beversing. Dit bedrag werd omgeslagen over de tiendheffers. Het kapittel van Kortrijk weigerde deze extra belasting te voldoen. De polder was echter niet bevoegd het kapittel in dezen te "persuadeeren" en zou bij weigering bij de Raad van State alle "bedenkelijke middelen aanwenden omme door middelen van contrainte d'heeren capitulaire voornoemd, daartoe te brengen". *
De Raad van State had bij zijn resolutie omtrent de bedijking van de ten noord-oosten van de Kruispolder gelegen polder van Namen de Kruispolder aangeslagen tot een bijdrage in de bedijkingskosten van f.8000,--. De ingelanden vonden het "een ongehoorde en iniquitable saecke". Het polderbestuur bepaalde dat iemand naar Den Haag zou reizen om "door regten te demonstreeren de onbillickhijt der voornoemde resolutie, alsmede te vertoonen den miserabilen stant en de dessasters den Cruijspolder door de inundatie van 26 januari 1682 overgecoomen".
De missie naar Den Haag is geen succes geworden. Er werd op 13 juli 1684 afgezien van verder verzet, aangezien de processen meer zouden gaan kosten dan de t.b.v. de polders Namen en Nieuwe Graauw (Melo) opgelegde aanslag. Besloten werd met de beide polders "in der minne soo veel doenlijck ende ten minste prijse te accordeeren". * Men kwam overeen jaarlijks f.2000,-- te betalen voor de beversing. Dit bedrag werd omgeslagen over de tiendheffers. Het kapittel van Kortrijk weigerde deze extra belasting te voldoen. De polder was echter niet bevoegd het kapittel in dezen te "persuadeeren" en zou bij weigering bij de Raad van State alle "bedenkelijke middelen aanwenden omme door middelen van contrainte d'heeren capitulaire voornoemd, daartoe te brengen". *
Dat het ambt van penningmeester in deze dagen een aantrekkelijke bron van inkomsten bleek te zijn, wordt duidelijk door de volgende zinsnede: "Tot penninkmeester aangesteld Pieter Lesqué, om alle jalousie tussen de ingelanden te preveniëren...". *
In 1727 werd tussen het polderbestuur en de rentmeester van de domeinen van de Prins van Oranje een suatieovereenkomst gesloten voor de duur van 40 jaren. De suatie vond plaats langs de Zande- en Noorddijkpolder door de sluis van laatstgenoemde. De Kruispolder betaalde hiervoor £ 276.-.-. In het contract werd bepaald, dat de polder zou "jouisseeren van de vrije suatie en lossinge van het water uijt den selven polder door den Zandepolder en de zeesluijze leggende in de zeedijk van de Noorddijkpolder".
In 1768 werd een bedrag vastgesteld van 22 stuivers per geniet, hetgeen een bedrag opbracht van f. 1656,05. Het contract gesloten in 1727 werd voor nog eens 40 jaren geprolongeerd. Indien er geen suatie zou kunnen plaatsvinden door b.v. inundatie van de polder, was de rentmeester verplicnt over te gaan tot restitutie van het betaalde bedrag, "naar advenante van het getal der jaaren". *
Op 15 januari 1808 inundeerde de polder door een hoge watervloed. De ingelanden verzochten Tegelberg, de ontvanger van de gezamelijke polders, restitutie van de gestortte gelden.
Op 7 maart 1808 ziet de vergadering van ingelanden af van verdere suatie door de sluis van de Noorddijkpolder en wordt een nieuwe sluis gebouwd bij "Balenhoek". Bij bestek van 30 mei 1808 werd het werk aanbesteed. Het werk bleek niet op tijd te zijn opgeleverd en er waren "defecten" ontdekt. De aannemer protesteerde "tot conservatie van zijne reputatie, goede naam en broodwinning en tot wegneeming van alle hoegenaamde redenen van doleantie..".
In 1727 werd tussen het polderbestuur en de rentmeester van de domeinen van de Prins van Oranje een suatieovereenkomst gesloten voor de duur van 40 jaren. De suatie vond plaats langs de Zande- en Noorddijkpolder door de sluis van laatstgenoemde. De Kruispolder betaalde hiervoor £ 276.-.-. In het contract werd bepaald, dat de polder zou "jouisseeren van de vrije suatie en lossinge van het water uijt den selven polder door den Zandepolder en de zeesluijze leggende in de zeedijk van de Noorddijkpolder".
In 1768 werd een bedrag vastgesteld van 22 stuivers per geniet, hetgeen een bedrag opbracht van f. 1656,05. Het contract gesloten in 1727 werd voor nog eens 40 jaren geprolongeerd. Indien er geen suatie zou kunnen plaatsvinden door b.v. inundatie van de polder, was de rentmeester verplicnt over te gaan tot restitutie van het betaalde bedrag, "naar advenante van het getal der jaaren". *
Op 15 januari 1808 inundeerde de polder door een hoge watervloed. De ingelanden verzochten Tegelberg, de ontvanger van de gezamelijke polders, restitutie van de gestortte gelden.
Op 7 maart 1808 ziet de vergadering van ingelanden af van verdere suatie door de sluis van de Noorddijkpolder en wordt een nieuwe sluis gebouwd bij "Balenhoek". Bij bestek van 30 mei 1808 werd het werk aanbesteed. Het werk bleek niet op tijd te zijn opgeleverd en er waren "defecten" ontdekt. De aannemer protesteerde "tot conservatie van zijne reputatie, goede naam en broodwinning en tot wegneeming van alle hoegenaamde redenen van doleantie..".
De aannemer verklaarde dat - indien er bewijs was van enige nalatigheid of onachtzaamheid - hij de reparatie op zijn kosten zou uitvoeren. De polder moest ongelijk erkennen, daar de bouw van een stevige sluis één steen dikte méér vereiste dan bij bestek was bepaald. *
Bij het besluit van de 24 ventose 5e jaar der F.R. werden de polderbesturen buiten bediening gesteld, mot uitzondering van de ontvanger-griffier, die "bij provisi hunne functies continueeren". De vergadering vond het besluit in strijd met de Franse constitutie en 'besloot in Gent tegen deze schending van haar rechten in beroep te gaan, met het verzoek het besluit "niet alleen te stellen buiten effect, maar ook dadelijk in te trekken". Op de 11e messidor d.a.v. werd het besluit in zijn geheel ingetrokken. *
Ook heeft de Kruispolder met de overige polders in Zeeuwsch-Vlaanderen geprotesteerd tegen het besluit van de prefect van het Departement van de Schelde van de 7e thermidor 10e jaar der F.R. waarbij zij werden aangeslagen tot een extra belasting t.b.v. ver gelegen calamiteuze polders. De polder slaagde er niet in verandering in deze toestand te brengen. In 1813 reclameert de polder dat ze "a été imposé pour subvenir aux secours des poldres calamiteux, il a été frappe sur le pied de 1637 arp. 217 v., tandis que ce poldre ne contient que 1505 arp. 150 v. par quoi résulte qu'il y a un erreur de 132 arp. 67 v.". De polder verlangde rectificatie en betoogde nogmaals de onrechtvaardigheid van de extra aanslag. *
In 1906 inundeerde de polder door de hoge watervloed op 12 maart samen met de omliggende polders Noorddijk, Zande, Maria, Wilhelmus, Kleine Molen en Van Alstein. *
Bij het besluit van de 24 ventose 5e jaar der F.R. werden de polderbesturen buiten bediening gesteld, mot uitzondering van de ontvanger-griffier, die "bij provisi hunne functies continueeren". De vergadering vond het besluit in strijd met de Franse constitutie en 'besloot in Gent tegen deze schending van haar rechten in beroep te gaan, met het verzoek het besluit "niet alleen te stellen buiten effect, maar ook dadelijk in te trekken". Op de 11e messidor d.a.v. werd het besluit in zijn geheel ingetrokken. *
Ook heeft de Kruispolder met de overige polders in Zeeuwsch-Vlaanderen geprotesteerd tegen het besluit van de prefect van het Departement van de Schelde van de 7e thermidor 10e jaar der F.R. waarbij zij werden aangeslagen tot een extra belasting t.b.v. ver gelegen calamiteuze polders. De polder slaagde er niet in verandering in deze toestand te brengen. In 1813 reclameert de polder dat ze "a été imposé pour subvenir aux secours des poldres calamiteux, il a été frappe sur le pied de 1637 arp. 217 v., tandis que ce poldre ne contient que 1505 arp. 150 v. par quoi résulte qu'il y a un erreur de 132 arp. 67 v.". De polder verlangde rectificatie en betoogde nogmaals de onrechtvaardigheid van de extra aanslag. *
In 1906 inundeerde de polder door de hoge watervloed op 12 maart samen met de omliggende polders Noorddijk, Zande, Maria, Wilhelmus, Kleine Molen en Van Alstein. *
De hierop volgende inundatie vond plaats tijdens de februarivloed van 1953, welke grote schade toebracht aan de dijkwerken. *
Per 1 januari 1965 droeg het polderbestuur haar taak over aan het nieuw gevormde waterschap Hulster Ambacht. Geruime tijd zijn de lopende zaken nog door het voormalige polder-bestuur behartigd, zodat het archief, ondanks opheffing per 31 december 1964, doorloopt tot ver in 1965.
Per 1 januari 1965 droeg het polderbestuur haar taak over aan het nieuw gevormde waterschap Hulster Ambacht. Geruime tijd zijn de lopende zaken nog door het voormalige polder-bestuur behartigd, zodat het archief, ondanks opheffing per 31 december 1964, doorloopt tot ver in 1965.
laatste wijziging 25-05-2022
257 beschreven archiefstukken
Inventaris
laatste wijziging 25-05-2022
257 beschreven archiefstukken
Kenmerken
Datering:
1615-1965
Andere namen:
Polder Kruis
Regio:
Oost Zeeuws-Vlaanderen
Openbaarheid:
Geen beperkingen
Toegankelijk:
Inventaris
Jaar bewerking:
1974
Titel publicatie:
T.T.A.B.M. van der Aalst, ‘Inventaris van het archief van de polder Kruis, 1615-1965’, in: Gebundelde inventarissen van de oude archieven van het Waterschap Hulster Ambacht 1609-1972 (Hulst : Waterschap Hulster Ambacht, 1979) 159-180
Inzage:
Studiezaal, in origineel
Raadpleegvestiging:
Terneuzen, Kennedylaan
Collectie:
Waterschap Scheldestromen
Categorie:
laatste wijziging 25-05-2022
257 beschreven archiefstukken
