Zo vinden wij in het archief van het adellijk zusterklooster te Houthem een brief uit het jaar 1391, waarin een zekere Jan van Scemmart (Schimmen) een stuk land ter grootte van 3 morgen als onderpand geeft en dat stuk land lag ,,boven" (ten noorden van) Bruchem. Dit is bij mijn weten de oudste schriftelijke vermelding van Broekhem. Later leest men allerlei varianten, zoals Broichem, Brouckem, Breuchem en Broockem.

Wat men ondermeer uit de oudste benaming van het gehucht Broekhem kan afleiden, is het feit, dat de oorspronkelijke kern beneden de huidige spoorlijn heeft gelegen en niet ten noorden daarvan. Het bebouwde gedeelte van Broekhem ten noorden van de spoorlijn - aanvankelijk Kreijeberg en Katte-beek, later Witte Dorp en Bloemenbuurt - is van veel later datum en voldoet ook niet aan de omschrijving ,,laaggelegen, moerassig gebied". Ten opzichte van zijn omgeving is het zelfs hoog gelegen.
De beroemde kaart van Jacob van Deventer van ongeveer het jaar 1560 bevestigt dit alles: waar nu Broekhem ligt zien we op de kaart - waarvan bekend is, dat ze heel nauwkeurig en betrouwbaar is ingetekend - wel enkele sporen van bebouwing aan de voet van de huidige Cremerstraat en langs de tegenwoordige Koningswinkelstraat, maar niets in noordelijke richting, naar het toen veel uitgestrektere Ravensbos toe.
Aan de voet van de Cremerstraat en langs de Koningswinkelstraat, die in oude geschriften wordt aangeduid als ,,het straatje", daar ligt de kern van het ,,echte" Broekhem. Het is bekend, dat er in de zeventiende eeuw enkele huizen langs ,,het straatje" lagen en het gebied, waar dit straatje naar toe leidt wordt al genoemd in het jaar 1306: het is de Koningswinkel, een terrein langs de Geul.
Het is gewoon toeval, dat men net op deze plaats in 1931 de uit mergelsteen opgetrokken Sint Jozefkerk bouwde waardoor zich het feit voordoet, dat de kern van Broekhem in al die eeuwen op nagenoeg dezelfde plaats is blijven liggen.

De Loeszak
Het laaggelegen stuk land achter Hotel Prinses Juliana draagt de interessante naam de Loeszak. Het reikt tot aan het pretpark De Valkenier. Waar komt deze naam vandaan? Er zijn twee theorieën. Volgens de eerste is loeszak ontstaan uit het oude, saksische woord laga, dat ,,stuk laagliggend land" betekent. Daar is het achtervoegsel -ak achtergekomen en dat betekent water. Latijns aqua = water. Dat stukje a of ak komt men in vele plaatsnamen tegen. Zo betekent Breda plaats aan de brede Aa en Aa, ook de riviernaam, draagt de betekenis ,,water". Ook het eerste stuk van de naam Aalbeek zou wel eens ,,water" kunnen betekenen. Volgens deze eerste theorie betekent Loes-zak dus: laaggelegen stuk land in water. Maar er is een tweede verklaring mogelijk ten aanzien van het eerste stuk. Dat Loe kan ook afgeleid zijn van het oude woord loo en dat betekent ,,bos". Men vindt het stuk in plaatsnamen als Elsloo en Heiloo en zelfs is er een plaats die gewoon ,,Het Loo" heet, het bos dus. Volgens deze tweede opvatting betekent Loeszak dus: bos in water, wat populair gezegd betekent: bosachtig gebied, dat tevens moerassig is.
Overigens heeft men achter dat eerste stuk een s gevoegd, dat is een genitief-s, zoals bij vaders fiets en moeders tas bijvoorbeeld. Dat werd dus 'lo's ak" en dat gaat men alras uitspreken als looszak en loeszak. Zijn we het over het eerste stuk dus niet eens, over de betekenis van de gehele naam bestaat toch niet veel twijfel: er is sprake van een moerassig stuk land en dat is niet verbazingwekkend, zo vlak bij de Geul, die - meer nog dan heden ten dage - in vroeger eeuwen vaak buiten haar oevers trad en heel de buurt onder water zette. De Loeszak is een echt-Broekhemse naam voor een stuk land: laag en moerassig, dat was heel Broekhem immers.

Koningswinkel
Men hoeft niet eens zo een heel oude inwoner van Broekhem te zijn om zich te kunnen herinneren, dat de huidige Koningswinkelstraat vroeger een verlengde vond in het Koningswinkelweggetje dat begon op de plaats waar nu Pension Mohr gelegen is. Wie dat weggetje aanhield kwam in de Koningswinkel terecht, wie daar naar links aanhield ging naar Valkenburg langs het zwembad. Dat men in 1978 het zwembad de naam Konincswinkel heeft gegeven, is dus in feite erg verwarring stichtend en verkeerd, want dat zwembad ligt bijna in de Loeszak. Het terrein dat vanouds Koningswinkel heet, ligt enkele honderden meters verder stroomafwaarts langs de Geul, meer naar het westen dus. Dat Koningswinkelweggetje - een modernere benaming luidt Koningswinkelvoetpad - is door de aanbouw van een hele buurt huizen en flatgebouwen grotendeels ten offer gevallen aan de uitbreiding van Broek-hem, maar het laatste deel is aan de huizenzee ontsnapt: het is het fraai ogende voetpad dat van de Prinses Beatrixsingel naar het terrein van de Valkenburgse Boys leidt en vandaar verder naar het Koningswinkelbruggetje.
De naam Koningswinkel duikt voor het eerst op in een akte, alweer uit het archief van de zusters uit Houthem. De brief is van het jaar 1306 en er staat de naam Konincswinkel met een c, dat is de spelwijze die men voor de naam van het zwembad heeft gekozen. Het gebied de Koningswinkel was in die tijd een vrij omvangrijk landbouwgebied; het was een groot leen van Valkenburg. Diverse eigenaren ervan zijn bekend en men weet met name dat de Koningswinkel gedurende enkele eeuwen in het bezit is geweest van de Familie van Strabach, die in de zestiende eeuw over aanzienlijke stukken grond beschikte. En nu de naam Koningswinkel. Over het tweede deel van de naam bestaat vrij grote zekerheid. Het kwam vaker voor, dat men een stuk land benoemde naar aanleiding van de vorm die het bezat.

Een stuk land, dat hoekig uitliep - bijvoorbeeld door de loop van Geul omsloten was - werd een winkel genoemd. Het oude woord winkel, dat hoek betekent, leeft voort in het woord winkelhaak.
De Koningswinkel is dus een stuk grond dat hoekig uitloopt, maar over het eerste stuk van de naam bestaat geen afdoende uitleg. Ik wil slechts een aantal mogelijkheden aandragen. Is Koning de naam van de eerste familie die het land in bezit had? Zo een naam naar aanleiding van de eigenaar komt wel meer voor. Het zal wel nooit meer te achterhalen zijn, want voor de eerste eigenaar moeten we vermoedelijk ver vóór het jaar 1300 zijn. Soms wordt de mening naar voren gebracht dat de naam Koningswinkel samenhangt met het feit, dat het terrein werd gebruikt door de schutterij om er het jaarlijkse koningsvogelschieten te houden. Dat zou wel betekenen, dat dat koningsvogelschieten al in de dertiende eeuw daar zou zijn gehouden, want de naam komt, zoals gezegd, al voor in 1306. Hield men in die lang vervlogen tijden al koningsvogelschieten?

De Baende
In de aanvang van dat verhaal is al verteld, dat het hele ,,zuidelijke" deel van Broekhem in oorsprong een drassig, moerassig gebied is geweest. Nog geen veertig jaar geleden heette het gebied tussen Prinses Beatrixsingel en Prins Willem-Alexanderlaan en het gebied ten zuiden ervan, tot aan de Geul dus, in de Broekhemse volksmond de Baende. Het was een oord van sappige weilanden, stukken braakliggende grond en drassige stukken, begroeid met riet en hoog, steil gras. Er liepen enkele smalle paadjes doorheen en het was een ideaal gebied om er als kind rovertje en indiaantje te spelen. De naam baende is overduidelijk: het is de dialektische uitspraak - met een n, waar in het Nederlands een m wordt gehoord - van het woord beemd, dat ,,vlak, waterrijk weiland" en ook wel ,,hooiweide" betekent. Ook het Duits kent het woord Band, meervoud Bânden, dat dezelfde betekenis draagt.

Nu is het een beetje verwarrend dat op sommige kaarten dat hele gebied als ,,baende" wordt omschreven - en dat klopt met wat de volksmond zei - maar soms worden aparte ,,baendes" ingetekend.

Zo heette het stuk grond aan het einde van de huidige Koningswinkelstraat, tegenover het terrein van de Bierbrouwerij De Leeuw in vroeger dagen de Knubben-beemde. De bejaarde Jeng Haenen, vijftig jaar geleden collectant in de kerk van Broekhem, heeft mij verzekerd dat hij die naam vroeger hoorde noemen. Een verklaring is niet moeilijk: kennelijk heeft dat stuk land toebehoord aan de Familie Knubben; een echte Broekhemse familie, die al in het jaar 1409 wordt genoemd en waarvan leden ook in de zeventiende eeuw in ,,het straatje" woonden.

ZIE vervolg 2/2