Binnen het grondgebied van de gemeente Groningen heeft de Hunze diverse sporen nagelaten. De herkenbaarheid en ervaarbaarheid ervan wisselt,
maar dat doet niet af aan de historische waarde. De verschillende sporen
vertellen samen het verhaal van haar ontwikkeling en dan met name de
door mensenhanden veroorzaakte ontwikkelingen. Die resten zijn daarmee
waardevolle aanwijzingen om de geschiedenis van de rivier en het landschap te begrijpen en te herkennen, zij het soms met enige moeite.
Niet alleen het aanzicht van de rivier is veranderd, ook de functie – of
misschien moeten we zelfs spreken van nut – is in de afgelopen eeuw sterk
gewijzigd. Van oudsher hadden Stad en (naaste) omgeving groot belang bij
de Hunze voor de aan- en vooral afvoer van water. Het winnen en transporteren van grondstoffen (klei en turf) speelde een niet onbelangrijke bijrol.
De Hunze bezat als juridische grens aantrekkingskracht als vestigingsplaats
voor verdedigbare steenhuizen. Op afstand was de ligging van de Hunze in
die tijd te herkennen aan de steenhuizen langs haar oever. Een beeld dat relatief kort standhield. De steenovens hebben het beeld langer bepaald, maar
vielen weinig op tenzij ze rookten tijdens het stookseizoen.
Tegenwoordig zijn waarden als natuurbeleving en recreatie van veel groter
belang. Vandaag de dag wisselen dan ook industrie, wonen, vervoer (over
de weg), recratie en natuur elkaar af langs de oude loop van de Hunze.
De afvoer van water is de enige constante facor door alle eeuwen heen. In
het Hunzeplan van het Groninger Landschap komen de belevingswaarde
van nu en de functie van waterafvoer samen. Vooral de natuurlijke waarde
zal worden hersteld en versterkt. Die laatste is plaatselijk – met name in
de Hunzezone bij Euvelgunne – tezamen met de cultuurlandschappelijke
waarde behouden. (vervolg: Zie Opm)

(citaat 'Inleiding)
“Grote Griet ben ik gehieten,
Om wijd en weer kon ik wel schieten,
Ik kreeg een kogel in mijn mond,
Ik schoot hem door de Haarder toren,
En toen nog zeven voet in de grond”

In 1672 werd Groningen belegerd door de Munsterse bisschop Christoph Bernhard Freiherr von Galen, alias Bommen Berend. Onder zijn leiding werd menig stads huis in puin gelegd1. Dat de stadjers hem van katoen gaven, moge blijken uit bovenstaand vers, waarin de schrijver zijn dichterlijke vrijheid de vrije loop heeft gegeven. De kogels vlogen over en weer, van ijzer en vrij zeker ook van steen, alleen niet over de geschetste afstand. Een driekwart kilometer was al een heel eind. Of de kogels werden hergebruikt, is niet bekend, maar dat ligt wel voor de hand.'

(citaat 'Inleiding:) De stadsplattegrond van Haubois uit circa 1643 staat bekend om een zeer
gedetailleerde en waarheidsgetrouwe weergave van de gebouwen in de binnenstad
van Groningen.1 Uiteraard wordt de kaart hierbij niet als zaligmakend
beschouwd, maar keer op keer blijkt Egbert Haubois het toch bij het juiste eind
te hebben gehad. Maar niet alleen tekende Haubois pakhuizen en dwarshuizen
in de binnenstad, ook werd aandacht besteed aan andere elementen zoals
schepen op het water, hijskranen op de kades en waterputten in binnentuinen.
In deze binnentuinen staan vaak boompjes aangegeven, soms zijn bleekvelden
te herkennen, en ook moesbedden zijn weergegeven. In het huizenblok
tussen de Oude Boteringestraat en de Oude Kijk in ’t Jatstraat bijvoorbeeld
zijn twee (binnen)hoven getekend, met bleekvelden waarop de hemdjes en de
broekjes van de kinderen van het R0ode Weeshuis te drogen liggen in de zon,
maar aan de noordkant zijn er ook moesbedden te herkennen Opvallend is dat op de kaart van Haubois veel groen in de stad aanwezig is.
Het lijkt wel of het (zogenaamde en) hippe ‘stadstuinieren’ van de laatste jaren
helemaal niet nieuw is. En dat is het waarschijnlijk ook niet. In de stedelijke
gebieden werd in de 16e en 17e eeuw volop getuinierd en dan betrof dat waarschijnlijk
vooral moestuinen. Dit is niet alleen zichtbaar in Groningen, maar
eigenlijk in alle Noord-Europese steden. Na de 17e eeuw verdwenen de meeste
moestuinen uit het centrum en kwamen ze meer aan de rand van de stad
te liggen, natuurlijk op vruchtbare plekken. In Groningen betekende dit dat
hooggelegen zandgronden op de Hondsrug ten noorden en ten zuiden van de
stad in gebruik werden genomen. Voor Leeuwarden gold in die tijd hetzelfde.
Op de kaart van Pieter Feddes van Harlingen uit 1622 liggen de meeste tuintjes
binnen de stad. In 1750 worden volgens de kaart van Covens en Mortier de
gronden ten zuidwesten van de stad (’t Saey landt) ook in gebruik genomen.'

(citaat Slotbeschouwing): De opgraving op de Ossenmarkt in 1996 leverde onder andere een groot bordfragment op van vroeg-17e-eeuws Duits Werra-aardewerk met een intrigerende figuratieve voorstelling van een naakte vrouw, zittend op een christelijk kruis. Zij roept associaties op met een rustende Venus, de klassieke godin van de zinnelijk-erotische liefde, bekend van de contemporaine schilder- en prentkunst. De afbeelding op het bordfragment is op te vatten als het allegorische thema van de deugdzame vereniging van natuurlijke lichamelijke minnelust enerzijds en Gods geestelijke liefde anderzijds. Als
zodanig weerspiegelt zij de toenmalige humanistisch-reformatorische tijdgeest.
De rustende pose van de naakte vrouw op het liggend kruis roept verder associaties op met ‘rusten’ in de betekenis van naar bed gaan en in het verlengde hiervan met het thema van de (deugdzame) huwelijksnacht. Werrakeramiek diende onder meer als huwelijksgeschenk. Dit kan vrijwel zeker ook worden aangenomen van het hier besproken bord met een liefdevolle boodschap.

Fase I: Om de archeologisch interessante locaties binnen het Meerstadproject in kaart te kunnen brengen is een uitgebreid booronderzoek verricht. Het plangebied is daarbij in vier deelgebieden (A-D) opgedeeld.
Aan de hand van het onderzoek kon worden vastgesteld dat de oorspronkelijke bodemopbouw op veel plekken bewaard is gebleven. Deze bestond onderin uit dekzand waarin podzolhorizonten zijn waargenomen, gevolgd door een laag veen en een kleipakket met bovenin een bouwvoor. De bouwvoor bestaat deels uit klei en deels uit veen dat een laatste restant is van de voormalige veenlaag die ooit op het klei heeft gelegen. Het grootste deel van dat veen is in de late middeleeuwen afgegraven. De genoemde grondlagen op het dekzand zijn overigens niet overal in gelijke dikte aangetroffen en op sommige locaties misten ze geheel.
In verschillende boringen zijn vondsten gedaan die (kunnen) wijzen op menselijke activiteiten. Het gaat daarbij om (prehistorische) houtskooldeeltjes en aardewerk uit d;e late ijzertijd/Romeinse tijd, vroege- en late middeleeuwen en nieuwe tijd. Verder is een aantal locaties aangewezen als potentiële vondstlocaties van vuursteen.
Fase II: In een onderzoek ter voorbereiding van de aanleg van de nieuwbouwwijk Meerstad bleek dat in de ondergrond meerdere mesolithische vindplaatsen bewaard waren gebleven. Eén van de vindplaatsen is opgegraven. Deze lag op een uitloper van een dekzandwelving in een gebied dat rond 6500-6200 v.Chr. natter begon te worden en waarbij veengroei optrad. Delen van het terrein zijn gezeefd waarbij onder meer vuursteenmateriaal, houtskoolbrokjes en resten van verbrande hazelnootdoppen zijn aangetroffen.
Aan de hand van de verspreidingskaart van het vuursteen is in het midden van het terrein een cluster van vuursteenmateriaal aan te wijzen met in de directe omgeving mogelijk delen van nog twee tot drie clusters. Ook zijn verspreid over het terrein 33 mogelijke mesolithische haardkuilen waargenomen. (vervolg: Zie Opm)

(hele tekst): In opdracht van de provincie Groningen is in verband met de aanleg van
een fietsbrug over de Oostelijke Ringweg/Beneluxweg een archeologische
begeleiding uitgevoerd aan het Meedenpad te Groningen.10 De nieuwe
fietsbrug verbindt de twee delen van de voormalige dubbelborg Zorgwijk
en Ulgersmaborg.11 De borgen zijn gesloopt in respectievelijk 1872 en
1787. De graafwerkzaamheden aan noordzijde van de fietsbrug vonden
plaats op het terrein van de borg Zorgwijk. Uit historisch kaartmateriaal,
zoals de kaart van Hottinger uit 1792 en de kadastrale minuut uit 1811-1832
(afb. 14), is gebleken dat ter plekke een bijgebouw en visvijvers aanwezig
zijn geweest.12 Het bijgebouw lag binnen de begrenzing van de graafwerkzaamheden.
Tijdens het ontgraven bleek het plangebied ernstig verstoord te zijn
door veelvuldig aangelegde drainage in het talud van de vorige fietsbrug.
Zodoende
konden alleen verticale sporen bestudeerd worden. Het noord-oostelijke profiel toonde een deel van de uitbraaksleuf van het bijgebouw
van de borg Zorgwijk. In het zuidwestelijke deel werd een 6,5 m brede
ingraving aangetroffen die mogelijk een sloot of gracht is. Dit zou de buitenste
singelgracht geweest kunnen zijn die om de tuinen van Ulgersmaborg
heeft gelegen. Het bebouwde deel van dit borgterrein werd echter niet
aangesneden.
Ondanks de ernstige verstoring zijn toch enkele vondsten geborgen. Deze
omvatten acht fragmenten aardewerk, een baksteen en een klein fragment
dierlijk botmateriaal. De datering van de keramiekvondsten is nieuwetijds
(17e-19e eeuw).

Aanleiding voor het onderzoek is het aanleggen van een weg tussen de Van Immhofstraat en het Helperplein. Het terrein verandert van openbaar groen, naar deels bestrating met riolering (diepte tot maximaal ca. 1,5m -Mv.). Over het hele gebied wordt een cunet uitgegraven. De twee proefsleuven hebben een afmeting van 2 bij 6 meter.
De bodemopbouw in het onderzochte gebied bestaat van boven naar beneden uit een
oude bouwvoor / enkeerdgrond van 0,6 m dik op een natuurlijke laag keizand. Hieronder bevindt zich de natuurlijke rode keileem. De bovenste helft van de bouwvoor is geroerd met modern materiaal. In de onderste helft van de bouwvoor (minder geroerde oude akkerlaag) is slechts een kleine hoeveelheid vondstmateriaal aangetroffen. De hoeveelheid is zo gering dat er met zekerheid kan worden gesteld dat er geen historisch erf in de directe omgeving van het plangebied aanwezig is. Daarnaast zijn zijn twee sporen aangetroffen. Het betreft (sub)recente verstoringen en deze wijzen ook ni;et op de aanwezigheid van een vindplaats.
Op basis van de resultaten wordt geconcludeerd dat er binnen het plangebied geen vindplaats aanwezig en daarbij is geadviseerd om het plangebied vrij te geven met betrekking tot de archeologie.

Aanleiding voor het onderzoek is het aanleggen van een weg tussen de Van Immhofstraat en het Helperplein. Het terrein verandert van openbaar groen, naar deels bestrating met riolering (diepte tot maximaal ca. 1,5m -Mv.). Over het hele gebied wordt een cunet uitgegraven. De twee proefsleuven hebben een afmeting van 2 bij 6 meter.
De bodemopbouw in het onderzochte gebied bestaat van boven naar beneden uit een
oude bouwvoor / enkeerdgrond van 0,6 m dik op een natuurlijke laag keizand. Hieronder bevindt zich de natuurlijke rode keileem. De bovenste helft van de bouwvoor is geroerd met modern materiaal. In de onderste helft van de bouwvoor (minder geroerde oude akkerlaag) is slechts een kleine hoeveelheid vondstmateriaal aangetroffen. De hoeveelheid is zo gering dat er met zekerheid kan worden gesteld dat er geen historisch erf in de directe omgeving van het plangebied aanwezig is. Daarnaast zijn zijn twee sporen aangetroffen. Het betreft (sub)recente verstoringen en deze wijzen ook ni;et op de aanwezigheid van een vindplaats.
Op basis van de resultaten wordt geconcludeerd dat er binnen het plangebied geen vindplaats aanwezig en daarbij is geadviseerd om het plangebied vrij te geven met betrekking tot de archeologie.

Aanleiding voor het onderzoek is het aanleggen van een weg tussen de Van Immhofstraat en het Helperplein. Het terrein verandert van openbaar groen, naar deels bestrating met riolering (diepte tot maximaal ca. 1,5m -Mv.). Over het hele gebied wordt een cunet uitgegraven. De twee proefsleuven hebben een afmeting van 2 bij 6 meter.
De bodemopbouw in het onderzochte gebied bestaat van boven naar beneden uit een
oude bouwvoor / enkeerdgrond van 0,6 m dik op een natuurlijke laag keizand. Hieronder bevindt zich de natuurlijke rode keileem. De bovenste helft van de bouwvoor is geroerd met modern materiaal. In de onderste helft van de bouwvoor (minder geroerde oude akkerlaag) is slechts een kleine hoeveelheid vondstmateriaal aangetroffen. De hoeveelheid is zo gering dat er met zekerheid kan worden gesteld dat er geen historisch erf in de directe omgeving van het plangebied aanwezig is. Daarnaast zijn zijn twee sporen aangetroffen. Het betreft (sub)recente verstoringen en deze wijzen ook ni;et op de aanwezigheid van een vindplaats.
Op basis van de resultaten wordt geconcludeerd dat er binnen het plangebied geen vindplaats aanwezig en daarbij is geadviseerd om het plangebied vrij te geven met betrekking tot de archeologie.

Aanleiding voor het onderzoek is het aanleggen van de Helperzoomtunnel aan de zuidelijke ringweg van Groningen, dat voorziet van een verbinding voor vervoer, tussen de Helperzoom (aan de westzijde van het spoor) en het Helperpark (aan de oostzijde van het spoor). Ook worden kabels en leidingen aan het Helperpad verlegd.
In totaal zijn 4 werkputten aangelegd, waarvan drie proefsleuven aan de Duinkerkstraat en één aan het Helperpad. De diepte van de werkputten ligt op ongeveer 3m -Mv. Archeologische resten uit de steentijd en IJzertijd zijn niet aangetroffen. Resten uit de Middeleeuwen bestaande uit een wandscherf (kogelpot) en een (archeologisch) complete kan van Siegburgs steengoed zijn aangetroffen. In de bestaande dijk van het Helperpad werd een bestratingsniveau aangetroffen van een oudere weg, dat een voorganger van het Helperpad uit de Nieuwe Tijd, betreft. Het deel van deze weg dat in de werkput lag is volledig opgegraven.

(citaat 'Tot slot': ) Het vinden van een laatmiddeleeuws vuurklokfragment is en blijft een bijzondere gebeurtenis. Dit rijkelijk versierde voorwerp zal voor de gebruikers mogelijk
ook een bijzonder voorwerp zijn geweest. Hoewel de kookpotten van kogelpotaardewerk
een alledaags kookgerei waren, lijken de cordonversierde potten juist bijzondere
objecten geweest te zijn. Met name woonsteden van de adel, de gegoede burgerij, de kerkelijke elite en kloosterbezittingen steken als vindplaats van dit materiaal er bovenuit. Waar deze bijzondere vuurklok geproduceerd is, blijft nog ongewis, maar het zou heel goed kunnen dat deze uit een productiecentrum in de Oost-Groninger regio, mogelijk het dorp Winschoten, afkomstig is. Een cordonversierde vuurklok van kogelpotaardewerk vormde in de late middeleeuwen hoe dan ook een gewaardeerd stuk huisraad dat een zekere sociale status vertegenwoordigde.
Aangenomen kan worden dat de toenmalige bewoners van Matsloot 12 er in alle opzichten ‘warmpjes’ bij zullen hebben gezeten.

Aanleiding voor het onderzoek zijn de voorgenomen bouwplannen aan de Friesestraatweg 145. Door aanwezige verhardingen en funderingen kon slechts één boring tot in ongeroerde grond worden geplaatst, de overige boringen werden gestaakt op harde lagen (vloeren, bestratingen en funderingen). In de geslaagde boring werd een duidelijke antropogene laag of grondspoor aangetroffen.
Ondanks de aanwezige bebouwing en funderingen is de kans zeer groot dat op de onderzoekslocatie sporen aanwezig zijn van het gebruik van het terrein in de afgelopen vijf eeuwen. Deze sporen kunnen behoren bij een boerenerf en vroeg-industriële activiteiten die verband houden met de baksteenindustrie.
Ook is de aanwezigheid van oudere sporen uit de middeleeuwen en de periode late ijzertijd-Romeinse tijd niet op voorhand uit te sluiten.

Aanleiding voor het booronderzoek is de realisatie van een nieuwe woonwijk. Uit het verkennend booronderzoek is gebleken dat in de hoog- opgeslibde kwelderafzettingen archeologische resten aanwezig kunnen zijn uit de periode ijzertijd tot in de late middeleeuwen. Er zijn geen aanwijzingen gevonden voor vindplaatsen in de vorm van archeologische lagen met houtskoolfragmenten of fosfaatresten. Hiermee lijkt de kans op het aantreffen van overslibde nederzettingsresten ouder dan de middeleeuwen erg klein te zijn geworden. Resten uit de periode middeleeuwen en 1e helft van de nieuwe tijd kunnen nog binnen het plangebied aanwezig zijn. Het gaat dan om wat diepere grondsporen als paalgaten, waterputten, greppels etc. Bij werkzaamheden tot in de kwelderafzettingen kunnen archeologische resten bedreigd worden.
ArGeoBoor beveelt aan om graafwerkzaamheden niet dieper dan 1m -Mv. zoveel mogelijk te voorkomen. Bij graafwerkzaamheden dieper dan de aanbevolen diepte is archeologisch vervolgonderzoek noodzakelijk.

Aanleiding voor het onderzoek (uitgevoerd door MUG, in opdracht van Lefier) is nieuwbouw aan de Bandoengstraat 2-24a. Gedurende het archeologische onderzoek is een proefsleuf aangelegd.
Op het onderzoeksterrein zijn resten aangetroffen die te maken hebben met de pelmolen ‘De Steenbok’ (ofwel ‘Halfwegsmolen’). Deze resten bestaan zowel uit sporen en vondsten die met de gesloopte bebouwing van de bijgebouwen van de molen te maken hebben als uit sporen en vondsten die met de erfinrichting van doen hebben. Gezien de historische datering van de molen dateren de sporen uit de periode van circa 1770 tot 1917. Het aangetroffen vondstmateriaal spreekt deze datering niet tegen. De aangetroffen archeologische resten bestaan voornamelijk uit puinlagen en uitbraaksporen die vermoedelijk in verband staan met het achterterrein van de molen. In vlak 2 zijn enkele kuilen en dierbegravingen aangetroffen.
MUG heeft geadviseerd om het plangebied vrij te geven, omdat de aangetroffen archeologische resten niet genoeg bewaard zijn gebleven om te beschermen/behouden.

(citaat uit 'Slot':) Daar waar boter en brood door de armen reeds lang zijn verteerd, zijn
Boter- en broodhuisje, de boter- en broodtekens en een stempel nog de tastbaar
aanwezige getuigen van een belangrijk onderdeel van de armenzorg
door het Convent van Armehuiszittenden, de voedselvoorziening. Boter en
brood voor de armen.

Aanleiding voor het onderzoek is het herplanten van twee platanen aan de westzijde van de Oosterstraat, ter hoogte van Oosterstraat 61, 65 en 67. Deze werkzaamheden gaan om het herplanten, ondergronds veranderen en inrichten van de ondergrondse groeiplaats van beide bomen.
De bodemopbouw bestaat uit een recent verstoorde laag met twee verschillende lagen wegverhardeingen bestaande uit veldkeien gevonden, afwisselend met schone zand- of leemlagen, lagen straatvuil of steigeraarde, mogelijke lagen karrensporen, een mogelijke kuildichting en een pakket plaggen. De twee keiendekken, respectievelijk op een diepte van 80 cm-mv en 150cm -Mv. gelegen, bestaan uit lagen veldkeien. Het onderste keiendek bevindt zich direct boven de natuurlijke bodem, het keizand/de keileem van de Hondsrug.
Tijdens de archeologische begeleiding is een kleine hoeveelheid vondstmateriaal geborgen, bestaande uit dierlijk botmateriaal, een mogelijke koperslak, een kleine scherf kogelpotaardewerk en een veldkei.
Uit het huidige onderzoek blijkt dat het onderzoeksgebied – volgens de verwachting – in ieder geval vanaf de volle middeleeuwen deel heeft uitgemaakt van de Oosterstraat. In de werkput en in de profielen zijn verschillende wegdekken en ophooglagen aangetroffen die als voorlopers van de huidige Oosterstraat kunnen worden beschouwd.

Aanleiding is de nieuwbouw aan Reitemakersrijge 2-8. Het archeologisch onderzoek heeft in twee fasen plaatsgevonden. De eerste fase betrof het ontgraven van de bouwput en de zuidelijke fundering voor de nieuwbouw. De tweede fase betrof het uitgraven van extra sleuven ten behoeve van de plaatsing van betonbalken in de bouwput.
In de werkputten is een aantal archeologische sporen aangetroffen. Deze sporen bestaan uit de resten van baksteenfunderingen, kelders, vloeren, waterkelders en waterputten, uitbraaksleuven, grondverbeteringen, een sloot, een gracht en uit mestkuilen. Onder de baksteenfunderingen bevindt zich de voet van de laatmiddeleeuwse stadsmuur.
Tijdens het onderzoek is een grote hoeveelheid vondstmateriaal geborgen. Het aardewerk bestaat o.a. uit: Pingsdorf, Langewehe en Majolica. Een hoeveelheid munten zijn aangetroffen o.a. proefslag en een Neurenbergse rekenpenning. Andere vondsten als een bronzen vingerhoedje, 18;e-eeuwse naaigarnituur, 17e-eeuwse gespen en een bronzen beslagfragment zijn ook geborgen.
Het terrein is vanaf de 11e eeuw gebruikt: eerst als open terrein (huiserf of bouwland), daarna als onderdeel van de verdedigingslinie van de stad en tenslotte als dicht bebouwd stadsgebied. De laatmiddeleeuwse sporen die op het onderzoeksterrein zijn gevonden bestaan uit een sloot, uit mestkuilen of beerputten en uit de fundering van de laatmiddeleeuwse stadsmuur die was geplaatst in een gedempte gracht. Ze bevestigen het beeld dat het onderzoeksgebied in deze periode nog geen huizenbouw kende. De sloot is het oudste spoor dat is gevonden en dateert uit de 11e eeuw.
De sporen aan de noordkant van het onderzoeksgebied bestaan vooral uit waterputten of -kelders. (vervolg: Zie opm.)

De aanleg van een natuurvriendelijke oever was de aanleiding voor het uitvoeren van een booronderzoek door RAAP bv in opdracht van Waterschap Noorderzijlvest. Aan de zuidzijde van het tracé is direct onder de bouwvoor een dik archeologisch pakket van circa 1 m dik aanwezig. Mogelijk gaat het om een dijkrestant of een wierde uit de middeleeuwen-nieuwe tijd. Vervolgonderzoek in de vorm van een archeologische begeleiding werd daarom aanbevolen.

In opdracht van Enexis bv heeft Antea Group een archeologische begeleiding uitgevoerd bij het verleggen van diverse nutsleidingen. In grote delen van het plangebied zijn één of twee vegetatiehorizonten waargenomen in de pakketten knipklei. Daarnaast is in de buurt van het kasteelterrein de insteek van de kasteelgracht aangesneden. Buiten de al bekende vindplaatsen
zijn er geen nieuwe vindplaatsen opgedoken.

Ten zuiden van de noordelijke ringweg zal het huidige fietspad verbreed en zal ook een nieuwe waterleiding aangelegd worden. In dit kader heeft RAAP bv in opdracht Tauw bv een booronderzoek uitgevoerd over het fietspadtracé. Daartoe zijn 37 boringen gezet. In het onderzoeksgebied liggen de
restanten van twee waterlopen: de Drentse A en de Hunze en de plek waar deze twee samenkomen. Zowel in het westelijke als oostelijke deel komen in de bodem oeverafzettingen en vegetatieniveaus voor; in het middelste deel enkel geulafzettingen. Vervolgonderzoek in de vorm van een archeologische begeleiding bij de werkzaamheden is gewenst.

In verband met de aanleg van een nieuwe hoogspanningsleiding van de Eemshaven naar Vierverlaten heeft Antea Group in opdracht van Tennet TSO bv een booronderzoek uitgevoerd in het tracë van de hoogspanningsmasten en op het gemeentelijk archeologisch monument Aduarderdiepsterweg 17. De aanwezigheid van een wierde ter plaatse kon worden bevestigd. Voorts zijn er in de ondergrond wel vegetatieniveaus waargenomen, maar zonder verdere archeologische resten. Op het terrein is een opgraving aanbevolen, maar de rest van het plangebied kan worden vrijgegeven.

Naar aanleiding van het bouwrijp maken van het terrein aan de Pilotenweg in de toekomstige wijk Meerstad is proefsleuvenonderzoek uitgevoerddoor De Steekproef bv. In het voorgaande booronderzoek waren hier de resten van een recent gesloopte boerderij aangetroffen. De verwachting was toen dat er ook nog resten van een voorganger genaamd Vossenburg,
afgebeeld op de Hottingerkaart (1788-1792), aanwezig zouden zijn. Het puttenplan werd zodanig over het plangebied gespreid (afb. 33), dat mogelijke resten van Vossenburg wel in beeld zouden moeten komen.
Van de 17e-eeuwse voorganger is tijdens het onderzoek echter niet veel teruggevonden. Wel konden de fundamenten van de recent gesloopte 19eeeuwse boerderij worden gedocumenteerd. Tevens werd een beerput aangetroffen, waarin overigens ouder vondstmateriaal uit de tijd van Vossenburg werd aangetroffen.

In vijf boringen zijn archeologische indicatoren aangetroffen die kunnen wijzen op de aanwezigheid van een archeologische vindplaats. Het betreft aan de westzijde van het plangebied, een mesolithische kling, kogelpotaardewerk en houtskool (vindplaats 1) en aan de oostzijde van het plangebied verbrand, onbewerkt vuursteen en veel fragmenten houtskool (vindplaats 2). In boring 750 is een ijzerslak aangetroffen. De datering hiervan is onbekend, waardoor het onduidelijk is of deze duidt op de aanwezigheid van een archeologische vindplaats of van (sub)recente datum is. Alle indicatoren zijn aangetroffen in de top van het dekzand (al dan niet met een podzol).Op basis van de boorgegevens is het niet uit te sluiten dat de binnen het plangebied aanwezige dekzanddepressie een pingorudne betreft. Gezien het relatief dunne veenpakket, de afwezigheid van een echte gyttjalaag onder het (gytteuze)veen en het mogelijke dekzand dat zich nog onder de depressie bevindt is het echter goed mogelijk dat het een andersoortig fenomeen betreft, bijvoorbeeld een dobbe of uitblazingskom.
Vervolgonderzoek is noodzakelijk (zie rapport voor uitgebreid advies).

Uit het booronderzoek is gebleken dat de bodem binnen het plangebied is verstoord tot in het keizand of keileem. De archeologisch relevante niveaus zijn niet meer aanwezig. Op basis van de resultaten van het verkennend booronderzoek kan de archeologische verwachting voor het plangebied worden bijgesteld naar laag. De bodem is dusdanig diep verstoord, dat de archeologisch relevante niveaus niet meer intact aanwezig zijn. In het kader van de voorgenomen bodemingrepen wordt dan ook geen archeologisch vervolgonderzoek aanbevolen.

Binnen het grootste deel van het plangebied bestaat de bodem uit veen op dekzand. Ten oosten van de Middelberterweg zijn twee depressies aangetroffen. Naar de aard van de vulling en de datering van het veen zijn deze geduid als een pingoruïne en een mogelijke pingoruïne. Uit de datering van het veen van de pingoruïne blijkt dat deze voor 11.300 BC is vernat.
Binnen vrijwel het gehele plangebied komt veen voor. Het hoogstgelegen dateerbare veen buiten de pingoruïne dateert uit 4600 BC (vroeg neolithicum). Uit datering van het veen op de flanken van de Hunze blijkt dat het delen van het veen rond midden-neolithicum en tot een hoogte van ca. 3 m –NAP verslagen en weer afgezet zijn. Of er sprake is geweest van grootschalige, vlakdekkende erosie in het rivierdal is onbekend en het hoeft dus niet te betekenen dat in dit gebied geen archeologische resten meer zijn te verwachten. Vanaf het midden-neolithicum nam de invloed van de zee toe en is klei afgezet. Uit dateringen van de kleiafzettingen in de oostelijke helft van het Hunzedal (knooppunt bij Kielerbocht) blijkt deze sedimentatie tussen 2800 BC. en ca. 800 BC. te hebben plaatsgevonden. In het uiterste noordwesten heeft deze sedimentatie zich vanuit het Hunzesysteem opgebouwd tot oeverwallen. In het zuidwestelijk deel is een geul van het Hunzesysteem aangetroffen (datering onbekend).
Aanbeveling verwachtingszones:
In het algemeen wordt voor alle verwachtingszones (zie kaartbijlage 3) met een hoge archeologische verwachting streven naar behoud aanbevolen. Indien dit niet mogelijk is geldt onderstaand advies.
Voor de verwachtingszones met een hoge archeologische verwachting wordt afhankelijk van de aard en omvang van de ingreep archeologisch onderzoek aanbevolen bij ingrepen dieper dan 30 cm. Voor verwachtingszones met een lage archeologische verwachting én hoog bij aantreffen zandkopjes wordt afhankelijk van de aard en omvang van de ingreep archeologisch onderzoek aanbevolen bij ingrepen dieper dan 100 cm.

Het plangebied ligt ten westen van de stad Groningen in een ontgonnen veenvlakte. Aan de westkant van het plangebied bevindt zich een dekzand-opduiking. Ten zuiden van de A7 ligt op een vergelijkbare dekzand-opduiking een archeologische vindplaats met resten uit het mesolithicum, neolithicum en vroege bronstijd. Het dekzand is afgedekt met klei en/of veen, met daar op een recent opgebracht pakket. De top van het klei/veen is in de meeste boringen verstoord. Het dekzand is in verschillende boringen waargenomen en bleek vrijwel intact te zijn. Uit het booronderzoek blijkt dat in het westelijke deel van het plangebied het intacte dekzand binnen of zeer dicht bij de maximale verstoringsdiepte van 1 m -mv voorkomt. Geadviseerd is om dit deel van het plangebied met 0,3 m op te hogen, om daarmee de mogelijke archeologische resten in situ te kunnen bewaren.

Het onderzoek vond op twee locaties plaats, deelgebieden A en B op figuur 3. Werkput 2 omvat het
onderzochte gebied binnen deelgebied A. WP1, WP3 en WP4 liggen binnen deelgebied B. Hier is eerst een vlak gedocumenteerd op een diepte tot circa 4 m -Mv (WP 1). WP3 omvat het gebied waar resten van een gebouw uit de 20e eeuw zijn gevonden. WP4 betreft een verdiept deel binnen WP1. Op twee locaties zijn profielen gedocumenteerd; aan de oostzijde van deelgebied A en aan de westzijde van deelgebied B. Het aangetroffen muurwerk is middels de methode Structure from Motion vastgelegd. Hiermee is een digitaal 3D-model gemaakt.

In het kader van het vervangen van de riolering heeft RAAP bv in opdracht
van Tauw bv een verkennend booronderzoek uitgevoerd. De graafwerkzaamheden zouden tot een diepte van 2 m beneden het wegtracé reiken. Uit het booronderzoek bleek dat de bodem in de Lokveenweg, de Stationsweg en ’t Harde grotendeels intact is, maar in de Ridderspoorweg verstoord. De meeste boringen bevatten een oude akkerlaag (esdek) en in ‘t Harde intacte podzolbodems. Vervolgonderzoek is daarom noodzakelijk, behalve aan de Ridderspoorweg.

In vrijwel alle boringen is de top van de natuurlijke klei tot aanzienlijke diepte verstoord. In de boringen aan de westzijde van het Emmaviaduct door de bedding van het gedempte Hoornsediep; in de overige boringen door graafwerkzaamheden die vermoedelijk samenhangen met de aanleg van het viaduct. In boring 3 is een opgebracht kleipakket aangetroffen, waarvan de top op circa 2,13 m +NAP lag. Het betreft vermoedelijk het oude dijklichaam aan de oostzijde van het Hoornsediep. Daaronder, op circa 0,07 m-NAP, bevond zich de natuurlijke blauwgrijze kwelderklei.
Het keileem en de daarop gelegen afzettingen laten duidelijk zien dat hier sprake is geweest van een stroomdal. Het grove zandpakket op het keileem in boring 12 wijst op erosie door water. Vergelijkbare beddingafzettingen zijn in het ten westen gelegen onderzoeksgebied Grunobuurt aangetroffen, en in
het ten oosten gelegen Spoorzone-zuid.
Voor het grootste deel van het plangebied wordt geen nader archeologisch vervolgonderzoek; aanbevolen. Het gebied rond boring 3 dient zoveel mogelijk ontzien te worden wat betreft bodemingrepen. Indien bodemingrepen hier toch nodig zijn wordt aanbevolen deze onder archeologische begeleiding uit te laten voeren.

Het plangebied ligt aan de oostzijde van het middeleeuwse stadscentrum. Op historische kaarten is te zien dat het plangebied zich grotendeels ter plaatse van de middeleeuwse grachten bevindt. In het verleden zijn in en rondom het plangebied diverse archeologische onderzoeken uitgevoerd. Met name een begeleiding door MUG in de oostelijke diepenring in 2017 en 2018 en een boor - en proefsleufonderzoek van RAAP aan het Schuitendiep overlappen met grote delen van het onderhavige plangebied. Om voorafgaand aan de begeleiding toch enig inzicht in de bodemopbouw te hebben, zijn ter plaatse van de geplande werkzaamheden bij de Maagdenbrug, de Sint Jansbrug en de Poelebrug enkele boringen gezet. Bij de Sint Jansbrug en Maagdenbrug is de bodem tot 1,5 m –mv recent verstoord aangetroffen. Bij de Poelebrug lijken de relevante archeologische lagen vanaf circa 0,6 m –mv intact te zijn.
Gezien de resultaten van dit onderzoek en de eerder uitgevoerde archeologische onderzoeken blijkt dat in het plangebied (mogelijk) archeologische resten bedreigd worden door de voorgenomen bodemingrepen. Deze kunnen voorkomen beneden de 0,6 m –mv. Voor de graafwerkzaamheden die gepland zijn in het trottoir en tot een diepte van 0,4 m -Mv reiken, is archeologisch onderzoek niet noodzakelijk. Indien de werkzaamheden in de rijbaan niet dieper reiken dan 0,6 m -Mv dan hoeft dit deel van het plangebied ook niet nader te worden onderzocht. De geplande graafwerkzaamheden ter plaatse van de te realiseren verlaagde kade (Schuitendiep), de abri’s, de plantgaten, de brugaanloopjes aan weerszijden van de Poelebrug en de Sint Jansbrug en de werkzaamheden nabij de Maagdenbrug dienen, mede op aangeven van de gemeentelijk archeoloog (G. Kortekaas), plaats te vinden onder archeologische begeleiding. Gezien de in de boring aangetroffen verstoring hoeven de werkzaamheden bij de Sint Jansbrug en Maagdenbrug niet intensief te worden begeleid (inspectie achteraf).

Aanleiding voor het onderzoek is de renovatie van het riool en wegcunet aan het Boterdiep en enkele aangrenzende straten (Korenstraat en Haverkampdrift). In de Korenstraat is enkel een boomplantgat aangelegd, op een diepte van circa 1 m -Mv. In de Haverkampsdrift is het riool vervangen.
De opgraving heeft in totaal 984 vondsten opgeleverd, waaronder een groot aantal houten kadeankers.
Een groot aantal daarvan is gedateerd door dendrochronologisch onderzoek. Aan de hand van deze
dateringen kon worden vastgesteld dat het 17e eeuwse Boterdiep op de plek van een 16e eeuws kanaal ligt. Dit is zeer waarschijnlijk het Selwerderdiep, de uit dezelfde periode stammende Nije Graft lag vermoedelijk net ten oosten van het Boterdiep.
Van de keramiekvondsten zijn onder andere een fragment Spaans majolica, fragment Werra aardewerk, fragment van een plooischotel, Fries aardewerk en indistueel steengoed geborgen. Ook is een compleet strijkglas en andere vondsten aangetroffen.

Vanwege rioleringswerkzaamheden heeft RAAP bv in opdracht van Tauw bv een verkennend booronderzoek uitgevoerd. Uit het booronderzoek is gebleken dat de oorspronkelijke top van de kleiafzettingen grotendeels afwezig is. In twee boringen zijn sporen van oude sloten aangetroffen. De archeologische verwachting voor het plangebied is afgeschaald naar laag.

Omdat een bestaande watergang zal worden verbreed en uitgediept, heeft RAAP bv in opdracht van Tauw bv een verkennend booronderzoek uitgevoerd aan de Groene Zoom in Ten Boer. De watergang ligt direct ten noorden van een historische boerderijplaats. In twee van de zes boringen zijn puinhoudende lagen die behoren bij de grachtdemping aangetroffen. Vervolgonderzoek in de vorm van een opgraving is nodig om deze grachtvulling en andere sporen van de boerderij nader te onderzoeken.

(geen rapport) KSP Archeologie heeft in opdracht van Duurzaam Haren een verkennend
en karterend booronderzoek uitgevoerd op een terrein naast de Zuidlaarderweg te Glimmen. Op dit weiland zal een zonnepark worden gerealiseerd. In totaal zijn vijftien boringen gezet, waarbij in slechts twee stuks het restant van een podzolbodem kon worden aangetoond.

De aanleg van een zwembad achter een villa op de westelijke flank van de Hondsrug ter hoogte van Glimmen bleek in een goed bewaard esdek te gaan plaatsvinden. Het booronderzoek op het terrein leverde maar liefst één brok vuursteen en vijf scherven op, zodat alles wees op een (nog onbekende)
archeologische vindplaats.44 De scherven zijn handgevormd en dateren uit de periode bronstijd-middeleeuwen. Het esdek is ruim 0,5 m dik en op de AHN herkenbaar als een bolle hoogte.
De bodemopbouw van het terrein bestaat uit keileem, waarvan alleen de bovenste decimeters zijn aangeboord. Dit keileem is door kryoturbatie (vervorming vanwege de vorst in de ijstijden) verweerd en nu te herkennen als lemig zand met brokken kleileem en grind. Direct hier bovenop ligt het esdek, dat uit minimaal twee plaggenlagen bestaat. Het verbrande stuk vuursteen en de vijf kleine, verweerde scherven komen uit de bouwvoor en zijn dus niet in situ gevonden.
De proefsleuf werd aangepast op de grootte van het zwembad en legde dezelfde bodemopbouw bloot.45 In deze proefsleuf konden wel grondsporen worden opgetekend, maar deze dateren op basis van het aardewerk uit de nieuwe tijd. Waarschijnlijk is in de buurt van het zwembad wel een oudere
vindplaats aanwezig, maar waar precies blijft nog onbekend.

(geen rapport) Voor het saneren en herinrichten van de riolering in de Oosterweg te Haren heeft RAAP bv in opdracht van Tauw bv een verkennend booronderzoek uitgevoerd. De bodem onder het wegtracé is tot op grote diepte verstoord.
Bij de boringen in de groenstrook naast de weg is esdek op dekzand aangetroffen, waarbij de top van het dekzand mogelijk in het esdek is opgenomen. Geadviseerd wordt om de werkzaamheden in de groenstrook archeologisch te begeleiden.

Als vervolg op een verkennend booronderzoek heeft Antea Group in opdracht van de RUG voorafgaand aan de uitbreiding van de Aletta Jacobshal een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd. De planlocatie lag op een oeverwal van een oude loop van de Drentse A. Deze oeverwal werd inderdaad ook aangesneden, maar leverde verder geen archeologische indicatoren op. Vervolgonderzoek is daarom niet nodig.