De monumentencommissie der provincie Gelderland is bij besluit van gedeputeerde staten op 21 oktober 1902 opgericht. Deze droeg toen nog de naam Provinciale Geldersche Archeologische Commissie, en had ten doel werkzaam te zijn ter bevordering van de instandhouding en bewaring van voorwerpen van geschiedkundig of archeologisch belang. Bij hetzelfde besluit werd, krachtens een op 8 juli van genoemd jaar verleende machtiging van provinciale staten een jaarlijkse subsidie van ? 200,- verstrekt. De commissie kon hieruit naar eigen inzicht bescheiden financiële bijdragen verlenen ten behoeve van het behoud en restauratie van vooral kleinere monumenten en andere zaken van oudheidkundige waarde.

Sinds 1919 werd de commissie in haar activiteiten gesteund door correspondenten, die op haar voordracht werden benoemd door de Commissaris der Koningin. De provincie werd in 19 (later: 20) districten verdeeld die elk twee of meer gemeenten omvatten.

Bij besluit van gedeputeerde staten van 17 maart 1937 werd de naam van de commissie veranderd in Monumentencommissie der provincie Gelderland. Haar taak en werkwijze werden vastgelegd in een nieuwe instructie die op dezelfde datum werd vastgesteld en tot 1975 van kracht is gebleven. In de loop van dat jaar zijn voorbereidingen getroffen om de commissie te integreren in het Gelders Genootschap tot bevordering en instandhouding van de schoonheid van stad en land (kortweg: Het Gelders Genootschap), dat per 1 januari 1976 is gerealiseerd.

De commissie is in de praktijk in de eerste plaats een adviesinstantie voor het provinciaal bestuur. Zij dient desgevraagd of op eigen initiatief van advies betreffende roerende en onroerende monumenten. Verzoeken om advies van de zijde van het provinciaal bestuur hebben vrijwel uitsluitend betrekking op beschermde monumenten waarover krachtens de Monumentenwet het oordeel van gedeputeerde staten en de (toenmalige) minister van C.R.M. wordt gevraagd.

Op 25 maart 1987 is door de Staten van Gelderland zonder debat besloten de Gelderse Monumentencommissie te ontkoppelen van het Gelders Genootschap. De Gelderse Monumentencommissie verhuisde naar Oosterbeek en werd omgedoopt tot Gelderse Monumentenraad. Tot 1 januari 1991 zou deze raad participeren in enkele gemeentelijke monumentencommissies, daarna werd het provinciale steunpunt opgeheven.

In 1999 heeft het Gelders Genootschap opnieuw archiefmateriaal van de Monumentencommissie aangeleverd. Het betreft hier 2 dozen met stukken over de periode 1930-1987. De stukken betreffende/van de Monumentencommissie zijn voor een deel ook terug te vinden in het archief van het Gelders Genootschap (toegangsnummer 0836, inventarisnummers 93-95).

Het archief van de Monumentencommissie, omvattende de periode 1937-1987, is in 1991 aan het rijksarchief te Arnhem in bewaring gegeven. Tezamen met de voor vernietiging in aanmerking komende stukken (zie de lijst van vernietigde stukken; achter deze plaatsingslijst) vormden deze bescheiden een totale omvang van 2,5 strekkende meter. Na de bewerking van dit archief is hiervan thans 1,5 strekkende meter overgebleven.