Aan het begin van de negentiende eeuw kende het Nederlandse onderwijssysteem twee gradaties: lager onderwijs (LO) en hoger onderwijs (HO). Het hoger onderwijs was onderverdeeld in hogescholen (de latere universiteiten) en Latijnse scholen die voorbereidden op de hogere scholen. De Latijnse school was in de loop der jaren sterk verouderd en bij de totstandkoming van de wet op het hoger onderwijs (HO-wet, 1876) verdween zij van het toneel. In deze periode was de Franse school de moderne tegenhanger van de Latijnse school. Deze Franse scholen waren particuliere initiatieven *  . De wet op het middelbaar onderwijs (MO-wet, 2 mei 1863, Stbl. 50) stelde de volgende onderwijstypen vast: de burgerschool, de hogere burgerschool (HBS), de middelbare school voor meisjes (MSvM), de landbouwschool en de Polytechnische School te Delft. De eerste drie vervingen de bestaande Franse school, de kostschool, de tweede afdeling van het gymnasium en de industrie-, handels- en tekenschool, voor zover deze algemeen vormend onderwijs boden. De burgerschool was een tweejarige opleiding bestemd voor de toekomstige ambachtsman en de (kleine) landbouwer en gaf algemeen vormend onderwijs. Voor de 'hogere burgers' die werkzaam waren in handel, nijverheid en staatsdienst werd de HBS gecreëerd. Deze school kende twee typen: een met een driejarige cursus en een met een vijfjarige cursus.

De HBS werd het meest succesvolle schooltype dat de MO-wet tot stand bracht *  . De regering richtte zich direct na het in werking treden van de wet op 1 juli 1863 in brieven tot de besturen van die gemeenten die in aanmerking kwamen voor de vestiging van een HBS hetzij door het rijk, hetzij door de gemeente opgericht. Zij informeerde naar hetgeen de gemeente beschikbaar wilde stellen. De regering was van mening dat de rol van de staat tot een paar modelscholen beperkt moest blijven. Het rijk stichtte vijf HBS-en met een vijfjarige cursus en tien met een driejarige cursus. De eerste Rijks HBS-en gingen in het schooljaar 1864/1865 van start. Het in de wet genoemde minimum aantal van vijftien scholen werd in 1870 bereikt *  . Het toezicht op de rijksscholen werd opgedragen aan inspecteurs. Zij moesten jaarlijks verslag uitbrengen aan de minister. Het jaarlijks verslag uitbrengen aan de minister. Het reglement voor de Rijks HBS-en werd vastgesteld bij KB (30 augustus 1864, Stbl. 91). Toelatings- en overgangsexamens werden niet verplicht. Wel werden adviezen en aanwijzingen gegeven om gemeentelijke regelingen te treffen, teneinde het onderwijs naar verscheidenheid van inzichten te kunnen inrichten.

In feite was er met betrekking tot de inrichting van het onderwijs weinig geregeld, waardoor hierin een wildgroei optrad. Tot 1920 werden diverse maatregelen in de vorm van reglementen, KB's en dergelijke genomen, die althans enigszins remmend werkten op de oorspronkelijke ordeloosheid en vrijblijvendheid. *  . Zo moest men vanaf 1873 om toegelaten te worden tot de HBS een admissie- of toelatingsexamen afleggen (KB van 13 augustus 1873, Stbl. 121). Ingaande 1902 kon ook een geschiktheidsverklaring van het hoofd van de lagere school voldoen en was het mogelijk voor leerlingen die in het bezit waren van het diploma van de driejarige HBS door te stromen naar het vierde leerjaar van de vijfjarige HBS. In 1928 waren zowel een geschiktheidverklaring van het hoofd van de lagere school als een toelatingsexamen verplicht, maar de uiteindelijke beslissing lag bij de directeur van de HBS. Het KB van 1938 schiep de mogelijkheid het hoofd van een lagere school met raadgevende stem op te nemen in de toelatingscommissie. De toelatingseisen bleven van kracht tot 1968. * 

Hoewel de wet de toelating van meisjes tot de HBS niet verbood, moest tot 1907 daartoe een schriftelijk verzoek worden ingediend bij de minister van Binnenlandse Zaken, die belast was met onderwijszaken.

Evenals het toelatingsexamen werd ook het overgangsexamen pas verplicht gesteld bij de wijziging van het algemeen reglement voor de Rijks HBS in 1873. Het overgangsexamen verviel in 1926.

De eindexamens, de eersten vonden omstreeks 1867 plaats, werden afgenomen door een provinciale commissie. Deze werd op grond van de MO-wet samengesteld door de commissaris des Konings. In de commissie hadden directeuren van en leraren aan HBS-en zitting. In 1870 kwam een eindexamenreglement tot stand. De schriftelijke eindexamens werden afgenomen aan de afzonderlijke scholen, het mondelinge examen in een door de commissaris des Konings in de betrokken provincie aangewezen gemeente. Dit reglement bleef grotendeels tot 1920 van kracht. Vanaf 1868 werden bij de schriftelijke eindexamens over het hele land dezelfde opgaven gebruikt.

Aanvankelijk gaf het HBS-diploma geen recht op toegang tot de universiteit. Wilde men toch worden toegelaten, dan moest een examen worden afgelegd. Bovendien moesten in een aantal vakken testimonia- colleges aan de universiteit worden gevolgd. Na 1865 verleende de minister bij uitzondering vrijstelling van de toelating, mits ze de vakken waarin ze niet geëxamineerd waren, aanvulden op gymnasiumniveau. Begin 1917 werd een wetsvoorstel aangenomen, waardoor het voor de HBS-er mogelijk werd examens af te leggen aan de faculteit der geneeskunde en de faculteit der wis- en natuurkunde. In 1920 en 1923 werd dit recht tot andere faculteiten uitgebreid *  .

De zorg voor het onderwijs ging in 1918 over van het Ministerie van Binnenlandse Zaken naar het nieuw ingestelde Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.

De wet tot wijziging en aanvulling van de MO-wet (1 maart 1920, Stbl. 106) stelde de invoering van een normaalprogramma voor bijzondere HBS-en verplicht. Rijks HBS-en waren daartoe reeds in 1916 verplicht. Het Frans werd afgeschaft als toelatingseis, waarmee de deur van de HBS voor alle leerlingen van de lagere school open kwam te staan. Het leerlingental van de HBS groeide en door de inning van schoolgelden groeide ook de draagkracht. Ook het aantal HBS-en groeide. Als gevolg van de opkomst van de lycea, dit waren combinaties van gymnasium, middelbare school voor meisjes en HBS, daalde de hoeveelheid leerlingen na 1926 enigszins. Aan het hoofd van een lyceum stond een rector. Overigens kwamen combinaties van HBS en landbouwschool ook voor en waren aan een aantal scholen gemeentelijke gymnasiale afdelingen verbonden *  .

Het nieuwe examenreglement wijzigde de opzet van de examencommissie. De leraren zouden nu optreden als leden van een commissie, met de directeur als voorzitter, bijgestaan door rijksgecommitteerden. Zowel de schriftelijke als de mondelinge examens werden op de school zelf afgenomen. Het reglement bleef, behoudens enkele kleine wijzigingen, tot 1972 van kracht *  .

Ten einde de roep om degelijk handelsonderwijs te honoreren, werd in het HBS-onderwijs bij wet van 1937 een splitsing aangebracht tussen een A-afdeling, waar talen en de maatschappelijk-economische vakken centraal stonden, en een B-afdeling met een sterke wis- en natuurkundige inslag. Het gewone eindexamen HBS werd nu een eindexamen HBS-B en er kwam een eindexamenreglement HBS-A, dat alleen wat betreft de vakken afweek van het HBS-B reglement. Er bestonden vanaf 1923 al A-afdelingen, dus voordat een en ander bij wet was geregeld. Deze stonden bekend als literair-economische afdelingen. Het eindexamen voor die afdelingen werd tot 1937 afgenomen volgens het eindexamenreglement voor de handelsscholen *  .

De Tweede Wereldoorlog liet ook op onderwijsgebied zijn sporen na. Gedurende de oorlog werden diverse schoolgebouwen geconfisqueerd door de bezetter en was onderwijs niet of slechts beperkt mogelijk. In 1945 werden daarom bij KB (8 juni 1945, Stbl. F 88), de einddiploma's van de HBS uitgereikt zonder dat daarvoor het eindexamen was afgenomen.

De HBS had een enigszins dualistisch karakter. Enerzijds was het een algemene voortgezette voorbereiding voor een positie in de maatschappij, anderzijds bereidde de school voor op het wetenschappelijk onderwijs. De wet op het Voortgezet Onderwijs (14 februari 1963, Stbl. 40), de zogenaamde Mammoetwet, maakte een einde aan de tweeslachtigheid. De school werd als het ware gesplitst. De functie van maatschappijschool werd overgenomen door de nieuw gestichte school voor HAVO, terwijl de functie van voorbereiding op het hoger onderwijs aan het atheneum werd toebedeeld. Het atheneum was een vorm van voorbereidend wetenschappelijk onders (VWO) waartoe ook het gymnasium ging behoren. Het lyceum vormde een combinatie van atheneum en gymnasium. Het lyceum werd pas in deze wet op het voortgezet onderwijs geregeld, hoewel het al in 1909 was ontstaan.

De cursusduur voor het HAVO bedroeg vijf jaar en voor het VWO zes jaar. Het VWO kende evenals de HBS een A- en een B-afdeling. Bovendien introduceerde de wet de 'scholengemeenschap' . Hiervan was sprake als een school in de zin der Mammoetwet en een of meer andere, al dan niet in die wet bedoelde scholen, tot één school waren verenigd *  . De vakken die werden onderwezen waren in de wet opgenomen.

Hoewel de wet pas voor het schooljaar 1968/1969 van kracht werd, bestonden er van 1963 af "experimenteerscholen" voor het HAVO en het atheneum. Zij werden bij KB ingesteld *  .