Het archief is in zijn geheel openbaar.

Toen dr. W.A. Visser 't Hooft, toentertijd een der beide secretarissen-generaal van de Wereldraad der Kerken i.o., in de vroege zomer van 1942 een bezoek bracht aan Londen, verstrekte de minister-president, prof. mr. P.S. Gerbrandy, hem de persoonlijke opdracht, zoveel mogelijk materiaal uit bezet gebied te verzamelen om de regering een indruk te geven van de geestelijke toestanden aldaar. Naar Genève teruggekeerd, kwam dr. Visser 't Hooft in contact met mej. H. Kohlbrugge, die in Nederland van de herfst van 1940 af illegaal werkzaam geweest was en op eigen initiatief een tocht naar Zwitserland, ondernomen had, teneinde een betere verbinding met dit neutrale land en via dit land met de regering te Londen mogelijk te maken. Mej. Kohlbrugge zegde toe dat zij zoveel mogelijk stukken voor dr. Visser 't Hooft verzamelen zou. In bezet gebied verrichtte zij deze verzamelarbeid tezamen met o.a. mr. G., Slotemaker de Bruïne en N. Stufkens. Zo ontstond de z.g. "Zwitsersche Weg', later ook wel aangeduid als "Weg A", dat laatste ter onderscheiding van "Weg B" - een geheime verbinding, speciaal voor militaire spionageberichten, die niet door dr. Visser 't Hooft, maar door de Nederlandse militaire attaché te Bern, generaal-majoor A.G. van Tricht, gehanteerd werd.

De zendingen van de Zwitsersche Weg droegen aanvankelijk een onregelmatig karakter. In de loop van 1943 kwam evenwel, hoofdzakelijk door inschakeling van Jean Weidner en zijn medewerkers, een door grote regelmaat gekenmerkte verbinding tot stand waarlangs meestal eens per veertien dagen zendingen suukken heen en weer gingen. Deze zendingen waren gemicrofilmd; de microfilms waren in allerlei gebruiksvoorwerpen verborgen. Bij het microfilmen werd gebruik gemaakt van een door de Nederlander E. Eisma ontdekt procédé, waarbij de beeldlaag van de onderlaag van de film afgeweekt werd, zodat men een heel dun vliesje overhield. Van die vliesjes werden door vergroting . kopieën op. leesbare grootte vervaardigd. Die kopieën werden in bezet gebied aan de geadresseerden uitgereikt. In Zwitserland beoordeelde dr. Visser 't Hooft wat voor doorzending naar Londen in aanmerking kwam. Hij voegde aan de uit Nederland ontvangen zendingen enig eigen commentaar toe, meestal geïnspireerd op het commentaar dat hij zijnerzijds, uit bezet gebied ontvangen had; ook verzond hij uit Zwitserland rapporten die hij van aldaar aangekomen vluchtelingen verkreeg, of samenvattingen van hun mededelingen.

Bij de verzendingen naar Londen werd wederom van verdunde microfilms gebruik gemaakt. Deze werden in de kaft van wetenschappelijke lectuur verborgen; de lectuur werd normaal via de Lufthansa aan bepaalde relaties in Lissabon en Stockholm toegezonden. Vandaar uit werden de films dan naar Londen gestuurd, waar het Bureau Inlichtingen de verdere lectuurbehandeling ter hand nam.

Het archief Zwitsersche Weg, dat het instituut bezit, valt in een Zwitsers en een Nederlands gedeelte uiteen.

Het Zwitserse gedeelte is in 1945 naar Nederland overgebracht, berustte aanvankelijk bij het instituut; werd later door mr. G. Slotemaker aan de Enquêtecommissie "Regeringsbeleid 1940-1945" ter beschikking gesteld en keerde eerst begin 1957 naar het instituut terug. Het omval het oorspronkelijke archief; opgebouwd door dr. W.A. Visser 't Hooft en zijn medewerkers. Van die medewerkers was ds. J. Bartels de belangrijkste; hij heeft enkele malen de gevaarlijke tocht naar en van bezet gebied volbrachte Het Zwitserse gedeelte bestrijkt de gehele periode gedurende welke de Zwitsersche Weg bestaan heeft, t.w. zomer 1942-herfst 1944.

Het Nederlandse gedeelte van dit archief is wat de tijd-grenzen betreft, minder volledige Dit hangt samen met de spanningen die zich in 1943 in de leiding van de Zwitsersche Weg voorgedaan hebbben. Voor de doorzending in Nederland werd volgens de met dr. Visser 't Hooft gemaakte afspraken aanvankelijk gezorgd door mej. H. Kohlbrugge. Naarmate de Weg aan betekenis toenam, gingen invloedrijker figuren er zich mee bemoeien. De tegenstellingen namen in de zomer van 1943 toe en hadden tenslotte tot resultaat dat mej. H. Kohlbrugge uit de leiding van de Zwitsersche Weg verdween. Zij belastte zich wel nog met het contact met de fotograaf en met de boodschappers uit Zwitserland. Hiervan maakte zij gebruik om op verzoek van de chef-staf van de OD, jhr. P.J. Six, de zg. spionage op de Zwitsersche Weg te bedrijven die door de Enquêtecommissie in haar vierde verslag nauwkeurig onderzocht is. Het heeft blijkens de stukken de personen die van de herfst van 1943 af als redacteuren en beheerders van de Zwitsersche Weg optraden, moeite gekost van mej. H. Kohlbrugge de stukken te verkrijgen die tevoren gewisseld waren. De overdracht van het door haar gevormde archief heeft op 5 november 1943 plaats gevonden.

Er is in de bewaard gebleven stukken vrij weinig over de Zwitsersche Weg van zomer 1942 tot herfst 1943. Het Nederlandse gedeelte is opgebouwd door mr. G. Slotemaker de Bruïne. Hij is met de zending van 1 okt. 1943 met zijn eigenlijke archief begonnen. Wat vooraf verzonden was, is, voorzover het mr. Slotemaker bereikt heeft (dit was slechts met een klein gedeelte het geval), als "oud archief" aangeduid, In ledere map bevindt zich een aparte inventaris die de titels van de verzonden stukken behelst. De inhoudsopgave van het "oud archief" bevindt zich evenwel in map N1-e. De betekenis van dit materiaal schuilt mede in het feit dat men per zending een aantal stukken bijeen heeft die op een bepaalde datum naar Zwitserland verzonden zijn. De samenstellingen van de zendingen kan men uit de inhoudsopgaven die zich in het Zwitserse gedeelte bevinden wel afleiden, maar de stukken zijn daar niet per zending bijeengehouden. Het archief is niet meer compleet. Via de Zwitsersche Weg is veel militair spionagemateriaal verzonden alsmede een groot aantal nummers van de ondergrondse pers. De eerstgenoemde bescheiden bevinden zich niet onder de aan het instituut overgedragen stukken, die in het algemeen slechts de politieke en geestelijke berichtgeving bevat, benevens de originelen van de daarbij behorende toelichtende brieven. De aanwezige ondergrondse bladen zijn ingevoegd in da desbetreffende collecties van het instituut. Het materiaal bevindt zich in de oorspronkelijke mappen.

De hier volgende beschrijvingslijst draagt het karakter van een inventaris, waarin echter telkens verwezen wordt naar de vele oorspronkelijke inventarissen die zich in het archief bevinden. Men zou een veel uitgebreider inventaris kunnen maken en er eventueel ook regesten aan kunnen toevoegen, maar dit zou een werkstuk van zeer grote omvang worden, gezien de grote hoeveelheid stukken die over en weer gewisseld zijn, en gezien ook het feit dat in de belangrijkste stukken reeksen punten behandeld worden die men in regesten zou moeten opnemen. De regering te Londen heeft aan de Zwitsersche Weg een aanzienlijk deel van haar kennis omtrent gebeurtenissen en toestanden in bezet gebied ontleend. Elk aspect van het gebeuren in bezet gebied vindt dan ook in dit archief zijn weerspiegeling. Daarnaast is het materiaal van speciaal belang voor de kennis van de politieke verhoudingen in de illegaliteit, d.w.z. in het georganiseerde verzet. Men kan de strijd om het eerste naoorlogse bestuur en de daarmee samenhangende pogingen tot coördinatie van de illegaliteit in dit archief goed volgen. Dit zijn gecompliceerde vraagstukken die de onderzoeker zelf aan de hand van deze en andere stukken moet nagaan. De inventaris heeft geen andere bedoeling dan het onderzoek op dit en andere punten te vergemakkelijken.

Wat het Zwitserse gedeelte van het archief betreft, zij in het bijzonder gewezen op de volgende onderdelen:
H 89 - de inhoudslijsten van de uit bezet gebied ontvangen zendingen
H 104 - brieven van de PC (Politieke Commissie van de Zwitsersche Weg in bezet gebied) aan dr. Visser 't Hooft
H 105 - brieven van de CvB (Commissie van Beheer van de Zwitsersche Weg in bezet gebied) aan J. Bartels
H 110 - combinatie van H 104 en H 105
P 6 - de inhoudslijsten van 33 zendingen naar bezet gebied;
P 8 - brieven van dr. Visser 't Hooft aan de PC
P 9 - brieven van J. Bartels aan de CvB
R 45 - inhoudslijsten van zendingen naar Londen
Z 4 - inhoudslijsten van zendingen naar Londen.
Er bevindt zich bij dit gedeelte ook de oorspronkelijke inventaris in boekvorm op het oorspronkelijke archief.

De toegang is in april 1957 vervaardigd door dr. L. de Jonge.

aanvraaginstructie
Archiefstukken uit dit archief kunnen in de studiezaal van het NIOD worden aangevraagd
onder vermelding van: archief 187, inv.no. ...
Het inventarisnummer is vermeld in numeriek oplopende volgorde,
links naast de beschrijving van de stukken
Bij het aanvragen ook het oude plaatsingsnummer vermelden (in vierkante haakjes na de beschrijvingen)

Klik op het icoon voor de concordans.