Mijn Studiezaal (inloggen)
5013 Gemeente Noordgouwe 1664-1960, (1650) 1651-1960 (1963) ( Zeeuws Archief )
5013
Gemeente Noordgouwe 1664-1960, (1650) 1651-1960 (1963)
Inleiding
Geschiedenis van de archiefvormer
5013 Gemeente Noordgouwe 1664-1960, (1650) 1651-1960 (1963)
Inleiding
Geschiedenis van de archiefvormer
Geschiedenis
Het dorp Noordgouwe is gesticht in de Noordgouwepolder, die de ambachtsheerlijkheid vormt en het grondgebied uitmaakt van de tot 1961 bestaand hebbende gemeente Noordgouwe. In de Noordgouwepolder ligt behalve het dorp Noordgouwe ook het gehucht Schudde beurs. De sinds genoemd jaar gewezen gemeente Noordgouwe, waartoe beide plaatsen behoorden, had een sterke landbouwkant, alsmede fruitteelt-, bosbouw-en recreatie ve kanten. Thans is het een gebied met een uitgesproken landbouwkarakter. Eerder dan de bekende recreatiedorpen van de tegenwoordige gemeente Schouwen-Duive land, vervulde Noordgouwe een meer grootschalige recreatieve rol. Immers, al eind zestiende eeuw had een aanzienlijk aantal bemiddelde inwoners van Zierikzee in de Noordgouwse bossen zijn tweede onderkomens en de kermis te Schudde beurs genoot op ‘eilandelijk niveau’ reeds aan het begin van de twintigste eeuw grote bekendheid. Een blijk van de vroegere waardering van het groene Noordgouwe zien we in een passage in deel II van de Zeelanddelen van De tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden, verschenen in 1753:
Het dorp Noordgouwe is gesticht in de Noordgouwepolder, die de ambachtsheerlijkheid vormt en het grondgebied uitmaakt van de tot 1961 bestaand hebbende gemeente Noordgouwe. In de Noordgouwepolder ligt behalve het dorp Noordgouwe ook het gehucht Schudde beurs. De sinds genoemd jaar gewezen gemeente Noordgouwe, waartoe beide plaatsen behoorden, had een sterke landbouwkant, alsmede fruitteelt-, bosbouw-en recreatie ve kanten. Thans is het een gebied met een uitgesproken landbouwkarakter. Eerder dan de bekende recreatiedorpen van de tegenwoordige gemeente Schouwen-Duive land, vervulde Noordgouwe een meer grootschalige recreatieve rol. Immers, al eind zestiende eeuw had een aanzienlijk aantal bemiddelde inwoners van Zierikzee in de Noordgouwse bossen zijn tweede onderkomens en de kermis te Schudde beurs genoot op ‘eilandelijk niveau’ reeds aan het begin van de twintigste eeuw grote bekendheid. Een blijk van de vroegere waardering van het groene Noordgouwe zien we in een passage in deel II van de Zeelanddelen van De tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden, verschenen in 1753:
Het dorp is wel niet groot, maar van een aangenaame gelegenheid, gemerkt het land hier zo vol vrugtdraagend en ander geboomte is, zoo dat in den omtrek deezer heerlijkheid verscheide buitenplaatsen, van meerder en minder aanzien, en dat wel in grooter getal dan in alle de overige deelen deezes eilands te samen begreepen worden. Daartoe legt het maar een goed uur gaans van Zierikzee en de weg derwaarts is des winters altijd rijbaar. Het heeft eene bekwaame kerk, die door haar eigen predikant bediend wordt.
Ontstaan
Albrecht van Beieren (1336-1404) (uit het Huis Wittelsbach), hertog in Beieren en graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen, verkocht op 28 mei 1374 aan Willem de Hont Wittellensz. twee percelen, buitendijks in de Gouwe gelegen aangeslibte grond, ter inpoldering. De Gouwe was een waterloop tussen de toenmalige eilanden Schouwen en Dreischor, die in de loop van de veertiende eeuw in een snel tempo verlandde (in 1304 had op deze stroom nog een slag tegen de Vlamingen plaatsgevonden!). De grond, die aan de oostzijde werd begrensd door bezittingen van de graaf van Blois, diende te worden gebruikt voor de graanbouw. Jan van Châtillon (c. 1330-1381) (uit het Huis van Avesnes), de genoemde graaf van Blois (die heer was van Dreischor), gaf op 7 juli van hetzelfde jaar uit aan De Hont en zijn nakomelingen een gors en een slik in de Gouwe, eveneens ter bedijking. Over Willem de Hont Wittellensz. (overl. voor 1397) weten we, dat hij in de jaren 1368, 1370 en 1377 het Zierikzeese burgemeestersambt bekleedde.
Albrecht van Beieren (1336-1404) (uit het Huis Wittelsbach), hertog in Beieren en graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen, verkocht op 28 mei 1374 aan Willem de Hont Wittellensz. twee percelen, buitendijks in de Gouwe gelegen aangeslibte grond, ter inpoldering. De Gouwe was een waterloop tussen de toenmalige eilanden Schouwen en Dreischor, die in de loop van de veertiende eeuw in een snel tempo verlandde (in 1304 had op deze stroom nog een slag tegen de Vlamingen plaatsgevonden!). De grond, die aan de oostzijde werd begrensd door bezittingen van de graaf van Blois, diende te worden gebruikt voor de graanbouw. Jan van Châtillon (c. 1330-1381) (uit het Huis van Avesnes), de genoemde graaf van Blois (die heer was van Dreischor), gaf op 7 juli van hetzelfde jaar uit aan De Hont en zijn nakomelingen een gors en een slik in de Gouwe, eveneens ter bedijking. Over Willem de Hont Wittellensz. (overl. voor 1397) weten we, dat hij in de jaren 1368, 1370 en 1377 het Zierikzeese burgemeestersambt bekleedde.
Kort na de verkrijging van de grond werden twee dammen gelegd tussen de eilanden Schouwen en Dreischor en ontstond een polder. Het betrof bedijking van een gedeelte van de noordelijke tak van de Gouwe, hetgeen leidde tot de naam Noordgouwepolder. Het dorp Noordgouwe, dat men stichtte in deze polder, ontleent mede zijn naam aan de ligging. Het was ambachtsheerlijkheid en Willem de Hont Wittellensz. de eerste ambachtsheer. Op het wapen van de familie De Hont waarvan meerdere leden zich Van Noordgouwe noemden, is het wapen van de ambachtsheerlijkheid en voormalige gemeente Noordgouwe gebaseerd.
De Noordgouwepolder, met zijn tamelijk zanderige grond, is een van de jongere polders van de streek. Zijn relatief hoge ligging valt hieraan toe te schrijven. Tijdens de watersnoodramp van 1953 behoorde het gebied door de gunstige hoogte tot de ‘droge corridor’ van het vroegere eiland Schouwen-Duiveland. Hierdoor bleven boerderijen en de oude beplanting, voor zover die na de inundatie van 1944 in leven was gebleven, voor de latere generaties gespaard. Ook de Sint Joostpolder (1374), Sint Jeroens- of Bantampolder (circa 1421), Galgepolder (1653) Susannapolder (1832) en een deel van de Verbrande Manpolder - alle later bedijkt -vielen onder Noordgouwe. De polder heeft in 1530, 1808 en 1944 van serieuze wateroverlast te lijden gehad. Uit 1530, het jaar van de doorbraak van de Zuiddijk, resteren de welen van Schuddebeurs.
De ambachtsheerlijkheid en voormalige gemeente Noordgouwe, gelegen in de Noordgouwepolder, heeft zoals eerder opgemerkt twee kernen: het dorp Noordgouwe en het gehucht Schuddebeurs. De ambachtsheerlijkheid Noordgouwe valt in twee rechtsgebieden te scheiden: Noordgouwe Beoosten Steene (dat tegen Dreischor ligt) en Noordgouwe Bewesten Steene (tegen Schouwen liggend). De grens tussen deze twee gebieden liep tussen de Kloosterweg en Donkereweg (ook wel Lageweg en Hogeweg genoemd). Enkele eeuwen, in elk geval tot de achttiende eeuw, hadden beide gebieden elk een gerecht. In zaken Beoosten Steene betreffende was er een beroepsmogelijkheid tegen vonnissen van schepenen van Noordgouwe bij de vierschaar van Dreischor. Ten aanzien van zaken betreffende Bewesten Steene was de rechtspraak moeilijker. Over de bevoegdheid tot optreden door de baljuw van Zierikzee of die van Dreischor, in zaken waarin de Noordgouwse magistraat niet competent was, bleven deze ambtsdragers het lange tijd oneens. Eeuwen geleden was de onderverdeling ontstaan naar aanleiding van de vraag of betreffend land was aangeslibt aan het grondgebied van Schouwen, dan wel aan dat van Dreischor. Eerst aan het einde van de achttiende eeuw kwam er een eind aan dit juridische onderscheid.
Tussen de gebieden stonden opvallende verticaal geplaatste grensstenen, waarvan er vier over zijn: bij de weel van Weelzicht, in het bos van Heesterlust, halverwege de Hanenweg en aan de Zuidbosweg bij het huis Kopkensgos (laatstgenoemde steen staat niet op zijn oorspronkelijke plaats). In de stenen was aan de ene kant het opschrift Bewesten de Steene en aan de andere kant het opschrift Beoosten de Steene uitgehouwen. De laatste inscriptie ging vergezeld met een galg: het teken van een daar geldende hoge rechtsmacht (zie hierna). Ook heeft men de grenzen met bomen gemarkeerd (in de achttiende eeuw met populieren).
De mate van door de heer of vrouwe van een gebied uitgeoefend overheidsgezag bepaalt de status van de heerlijkheid. Onderscheiden kunnen worden: hoge of vrije en lage of ambachtsheerlijkheden. Noordgouwe is een lage of ambachtsheerlijkheid. Als het belangrijkste kenmerk van een ambachtsheerlijkheid gold, dat de heer daarin niet bevoegd was in zogenaamde lijfstraffelijke zaken (moord, brandstichting, roof, verkrachting etc.) recht te spreken. In een lage of ambachtsheerlijkheid was dus sprake van een lage rechtsmacht. De heer had rechten verbonden aan het bezit van het rechterschap, die hij als schout zelf in praktijk kon benutten. Daarnaast bezat hij andere regale (= koninklijke) rechten, zoals het collatierecht (recht op benoeming van predikant), tolrecht op een heerweg, jachtrecht, visrecht, recht op woeste gronden etc. Tenslotte golden er nog de heerlijke, niet-regale rechten, bij voorbeeld het plantrecht langs een niet-regale weg, het pootrecht, weiderechten, naastingsrecht etc.
Tot in de tweede helft van de achttiende eeuw - het is niet bekend of dit al sinds de middeleeuwen het geval was - had zowel Noordgouwe Beoosten Steene als Noordgouwe Bewesten Steene een eigen heer of vrouwe. Door aankoop in 1762 en 1763 werd Hendrik Dusart de eerste eigenaar van de gehele ambachtsheerlijkheid, die sinds die jaren tot in twintigste eeuw in één hand is gebleven. De magistraat van ambachtsheerlijkheid Noordgouwe bestond uit een schout, zeven schepenen en een secretaris. De schout was de plaatsvervanger van de ambachtsheer. Het schoutambt werd lange tijd verpacht. Wessel Cornelis Ferleman was in 1811 een ambachtsheer die zelf als hoofd van de gemeente optrad (hij werd als ambachtsheer en maire opgevolgd door Hendrik Mulock Houwer, bewoner van de buitenplaats Zorgvlied). De gemeentelijke herindeling van 1961 besloot de geschiedenis van een zelfstandig Noordgouwe. Noordgouwe ging in dit jaar op in de gemeente Brouwerhaven, waarvan toen ook de voormalige gemeenten Brouwershaven (stad), Dreischor en Zonnemaire (als kernen) deel gingen uitmaken. Door de gemeentelijke herindeling van 1997 ging de kern Noordgouwe op in een conglomeraat van alle vroegere gemeenten van het gewezen eiland: de gemeente Schouwen-Duiveland.
Wapen
Het wapen van de ambachtsheerlijkheid Noordgouwe is afgebeeld op een kaart van Schouwen uit 1540, zonder de drie watervogels. Op de wapenkaart in Smallegange's Cronyk van Zeeland (1696) komen deze hierop wel voor. Op 31 juli 1817 werd dit wapen als gemeentewapen bevestigd. De omschrijving luidt: ‘In zilver twee golvende blauwe dwarsbalken, vergezeld van drie zwarte meerkoeten, waarvan er twee zwemmen op de bovenste balk en een op de deellijn. In blauw een rennende hond van zilver op een uit de schildvoet opkomende grasgrond’. In de collectie van het Stadhuismuseum in Zierikzee berusten twee messing cachets (zegelstempels) met het Noordgouwse wapen, gebruikt door het gemeentebestuur in de negentiende en twintigste eeuw. Ook de ambtsketen van de burgemeester van Noordgouwe bevindt zich in deze verzameling.
Het wapen van de ambachtsheerlijkheid Noordgouwe is afgebeeld op een kaart van Schouwen uit 1540, zonder de drie watervogels. Op de wapenkaart in Smallegange's Cronyk van Zeeland (1696) komen deze hierop wel voor. Op 31 juli 1817 werd dit wapen als gemeentewapen bevestigd. De omschrijving luidt: ‘In zilver twee golvende blauwe dwarsbalken, vergezeld van drie zwarte meerkoeten, waarvan er twee zwemmen op de bovenste balk en een op de deellijn. In blauw een rennende hond van zilver op een uit de schildvoet opkomende grasgrond’. In de collectie van het Stadhuismuseum in Zierikzee berusten twee messing cachets (zegelstempels) met het Noordgouwse wapen, gebruikt door het gemeentebestuur in de negentiende en twintigste eeuw. Ook de ambtsketen van de burgemeester van Noordgouwe bevindt zich in deze verzameling.
Geschiedenis van het archief
Verantwoording van de bewerking
Bijlagen
laatste wijziging 23-04-2024
633 beschreven archiefstukken
6 gedigitaliseerd
totaal 1.554 bestanden
Inventaris
laatste wijziging 23-04-2024
633 beschreven archiefstukken
6 gedigitaliseerd
totaal 1.554 bestanden
Kenmerken
Datering:
(1650) 1651-1960 (1963)
Vestigingsplaats:
Noordgouwe
Omvang:
38,4 m.
Toegankelijk:
Inventaris (oud nr 13)
Jaar bewerking:
2013
Inzage:
Studiezaal, in origineel
Raadpleegvestiging:
Zierikzee, Laan van St. Hilaire
Collectie:
Gemeente Schouwen-Duiveland
Categorie:
laatste wijziging 23-04-2024
633 beschreven archiefstukken
6 gedigitaliseerd
totaal 1.554 bestanden
