Mijn Studiezaal (inloggen)
27 Onze Lieve Vrouwe Abdij te Middelburg, 1189-1578 ( Zeeuws Archief )
27
Onze Lieve Vrouwe Abdij te Middelburg, 1189-1578
Inleiding
1. Lotgevallen der Abdij
2. Lotgevallen van het archief sinds 1574
27 Onze Lieve Vrouwe Abdij te Middelburg, 1189-1578
Inleiding
2.
Lotgevallen van het archief sinds 1574
De kanunniken, die in 1574 de stad verlieten, hadden zich intusschen niet bepaald tot het medenemen hunner kleederen alleen. Zij schijnen ook wel degelijk verschillende archiefstukken met zich gevoerd en naar andere kloosters hunner orde overgebracht te hebben. Het is mij niet mogen gelukken nog oorspronkelijke stukken, die toen weggevoerd zijn, terug te vinden, maar de lotgevallen van enkele verzamelingen, heb ik nog tot de vorige eeuw kunnen nagaan. De verschillende door de kloosterlingen medegevoerde archivaliën hadden eigenlijk behooren te worden overgeleverd aan den nieuw benoemden bisschop van Middelburg, wien van rechtswege het beheer der Abdij toekwam. Dit was heer Jan van Strijen, die, daar de tijdsomstandigheden hem niet veroorloofden in het bezit van zijn bisdom te treden, zich te Leuven vestigde, waar hij rector van het Koninklijk seminarie werd. Bij zijn overlijden in 1594 werd een inventaris van de onder hem berustende eigendommen der Abdij opgemaakt. Voor zooverre de archiefstukken aangaat, is deze lijst hierachter als Bijlage I afgedrukt.
De bewaring van een en ander werd na 's bisschops overlijden toevertrouwd aan den abt van Park, totdat in 1599 de nieuw benoemde bisschop van Middelburg, De Rodoan, het beheer dezer goederen van dien abt overnam. Ook nadat deze bisschop van Brugge was geworden, bleef hij met het bestuur belast. Na zijn dood (1616) kwam dat eerst aan het kapittel van Brugge, daarna (1624) keerde het weder tot den abt van Park terug. Thans ontbreken echter in dat klooster al de in Bijlage I vermelde archivalia. Omtrent de lotgevallen van dit gedeelte van het archief der Abdij worden wij onderricht in het belangrijke opstel van fr. W. Hoevenaars: Bijdragen tot de geschiedenis der Premonstratenser abdij van O.L.V. te Middelburg (Bijdragen bisdom Haarlem XXII blz. 210 vlg.). Jammer dat deze overigens uiterst belangwekkende bijdrage door eene dwaze vergissing ontsierd wordt. De schrijver interpreteert nl. "St. Laurent", waaruit koning Philips II een brief dateert, met St. Laurent in Languedoc, alsof Philips II na 1559 ooit een voet buiten Spanje heeft gezet. Bedoeld is natuurlijk het Escuriaal.
Het gedeelte van het archief, dat de bisschoppen en de abt van Park in bewaring hadden, was echter niet het belangrijkste en niet het gewichtigste. Veel aanzienlijker was de verzameling stukken, waarvan in de Acta Sanctorum (Junius I blz. 969 vlg., gedrukt 1695) melding wordt gemaakt. Sprekende van de bul van paus Eugenius III, waarbij deze machtiging geeft tot verplaatsing der Abdij, zegt de schrijver het volgende:
"Hanc autem (litteram) et alias plurimas ex archivio Middelburgensi haereticorum manibus subtractas, originales plerasque reperi apud amicum, talium rerum curiosum, qui eorum inspectionem et usum mihi benigne concessit, laetatus venisse tempus, quo eae sic possent in publicam lucem efferri, ut tamen possessoris nomen et persona latere pergant, restituendas Praemonstratensibus, si eos fortassis aliquando Deus in pristinam loci possesionem reducat. Erat inter illas scriptura recentior, superioris seculi ac dispersione abbatiae posterior, continens abbatum Middelburgensium catalogum."
De schrijver geeft dan eene geheele lijst van stukken, die hij in originali heeft gezien, en die dus blijkbaar tot dezelfde verzameling behoorden. Ik heb er de regesten van gemaakt en die hierachter onder Bijlage II medegedeeld. Ik ben daartoe te eer overgegaan, omdat grootendeels onopgemerkt gebleven is, wat de Acta Sanctorum hieromtrent bevatten, hoewel het door Van Heussen en Van Rijn in zijn geheel - zij het ook met vele fouten - overgenomen is (Bisdom van Zeeland blz. 9 vlg.). Zoo hebben noch Van den Bergh voor zijn Oorkondenboek, noch dr. Brom voor zijn Bullarium er gebruik van gemaakt, en fr. Hoevenaars drukt (Bijdragen bisdom Haarlem XXII blz. 232) als onuitgegeven een stuk af, dat in Latijnsche vertaling in de Acta (blz. 980) staat meegedeeld. Foppens, die een supplement op het werk van Miraeus uitgaf (het 3e deel verscheen in 1724), schijnt deze verzameling ook gekend te hebben en heeft er twee stukken uit afgedrukt nl. de bul van paus Eugenius III en eene bul van paus Martinus V d.d. 1427, die in de Acta Sanctorum op het jaar 1428 wordt gesteld.
Omtrent het eerste stuk teekent hij aan: "anno hujus diplomatis in originali non describitur"; hij had dus het origineel gezien. Waar berustte intusschen deze verzameling? Ik zou meenen in de St. Michaels abdij te Antwerpen. Immers tot de verzameling der Acta behoorde ook een stuk d.d. 1628, waarbij Joan Drusius, abt van Park, Mattheus van Irsel, abt van St. Michael te Antwerpen, tot zijn gemachtigde benoemt om de rekening van de goederen der Middelburgsche abdij, behoorende tot de rentambten Steenbergen en Wijk (bij Heusden), af te hooren (Bijlage II nr. 36). Het origineel van dat stuk, waarvan zich een afschrift in het archief van Park bevindt, kan niet anders dan onder Mattheus van Irsel hebben berust. Hetzelfde kan gezegd worden van de akte d.d. 1607, waarbij dezelfde Van Irsel door den bisschop De Rodoan gemachtigd wordt tot het verpachten van abdijlanden te Steenbergen, en van de minuut van den brief, dien hij aan prins Maurits schreef (Bijlage II nrs. 34 en 35). Die zal dus ook in het bezit der andere in de Acta vermelde stukken zijn geweest, en dat laat zich ook gereedelijk verklaren. Van Irsel was kanunnik der Middelburgsche abdij geweest, en na uitgeweken en in de St. Michaels abdij te Antwerpen opgenomen te zijn, opgeklommen tot de waardigheid van abt van het laatstgenoemde klooster. Hij kan dus zeer wel een gedeelte van de archivalia der Abdij medegenomen en te Antwerpen in veiligheid gebracht hebben.
Het oude antagonisme, dat bij de Middelburgsche broeders tegen den bisschop bestond, en later jalousie tegen de geestelijken van Park * zal aanleiding gegeven hebben, dat de onder Mattheus van Irsel * berustende stukken niet naar Park zijn overgebracht. Vandaar dan zeker ook, dat de schrijver van het artikel in de Acta Sanctorum de bewaarplaats dezer stukken niet durft noemen. Hij, die ze thans bewaart, zegt hij, zal ze teruggeven, als de abdij te Middelburg wordt hersteld, m.a.w. die te Park krijgt ze niet. Eindelijk publiceeren Van Heussen en Van Rijn in hunne beschrijving van het bisdom Zeeland (blz. 8), eene lijst der abten van Middelburg, gevonden in de St. Michaels abdij. Zij is, zeggen zij, "door de gunst der kanonniken voltallig gemaakt uyt de pausselijke bullen, door dewelke de gemelde abten bevestigt waren geweest, en die aldaar ook bewaart worden".In het Belgisch staatsarchief te Antwerpen zijn deze stukken niet gevonden.
De schrijver van het artikel in de Acta vermeldt ook eene bul van den intrusus Victor IV, waarvan, naar hij zegt, alleen een frustulum met het zegel aanwezig was; de rest van dat stuk is vermoedelijk door een der andere kanunniken medegenomen. Het is overgebracht naar de abdij van Averbode. Volgens schriftelijke mededeeling van fr. L. van den Dungen aldaar is het origineel niet meer aanwezig, maar een afschrift, blijkbaar naar het origineel genomen, en geschreven met eene hand der 17e eeuw, is voorhanden en sedert door fr. G. van den Elsen achter zijne Beknopte levensgeschiedenis van den H. Norbertus (blz. 400) uitgegeven. * Het origineel moet dus in de 17e eeuw te Averbode berust hebben. Overigens zijn geene sporen van het Middelburgsche archief te Averbode gevonden.
Hoewel dus in 1574 verscheidene deelen en charters van het archief der Abdij door de verdrevene geestelijken naar België werden medegenomen en thans verloren zijn, bleef toch het grootste gedeelte van het archief te Middelburg achter, waar het door de Staatsgezinden in beslag genomen werd. Na de oprichting der Rekenkamer (1596), die bestemd was tevens als registerkamer dienst te doen, werd het in het Secreet comptoir van dat college gedeponeerd. De inventarissen - de jongste is van prof. Kluit -, die van dat comptoir zijn opgemaakt, vermelden verschillende deelen en charters van het Abdij-archief, al is door den zeer gebrekkigen vorm dier inventarissen het grootste gedeelte der archivalia in de beschrijving niet herkenbaar. Maar na de opheffing der Rekenkamer (1807) en den afstand van Zeeland aan Frankrijk (1810) brak voor het archief der Abdij gelijk voor de andere Zeeuwsche archieven eene droevige periode van spoliatie aan.
Uit een schrijven van den bekenden mr. Jacob Verheye van Citters d.d. 1814 November 14 (Relatieven tot het Verbaal van Gedeputeerde Staten van Zeeland d.d. 1814 November 21 nr. 2) blijkt, dat in den nazomer van het jaar 1810 door bedienden der Fransche prefecture eene quantiteit van circa 10000 pond stukken uit het archief der Rekenkamer aan den winkelier L. van der Harst op de Groenmarkt te Middelburg voor scheurpapier zijn verkocht. Verheye van Citters was er in geslaagd een gedeelte van het verkochte van den winkelier over te nemen, een groot deel was echter reeds vernietigd. Hij bood bij het boven aangehaalde schrijven een zestal deelen, die tot het archief der Rekenkamer hadden behoord, aan Gedeputeerde Staten aan, en deze deelen werden weder met het archief vereenigd, waarin zij nog thans berusten. Geen dier deelen heeft betrekking op het archief der Abdij, en het schijnt dat Verheye van Citters alleen die deelen teruggegeven heeft, die tot het archief der Rekenkamer zelve behoorden, de daarin gedeponeerde deelen van het archief der Abdij behield hij onder zich. In zijne bibliotheek althans, die 1863 November 2 en volgende dagen te Middelburg werd verkocht, kwamen verscheidene deelen, afkomstig uit het archief der Abdij en uit de archieven van andere geestelijke stichtingen, voor. Zij werden bij die gelegenheid voor het depot verworven, en zijn met de nummers, die zij in dezen Inventaris dragen, opgenomen in Bijlage III.
Waarschijnlijk zijn ook in den Franschen tijd verscheidene charters uit het archief der Abdij vervreemd. Althans in later tijd zijn herhaaldelijk stukken, die ongetwijfeld deel van het archief der Abdij hadden uitgemaakt, in publieke aucties te koop aangeboden, en ook particulieren te Middelburg en elders hebben van tijd tot tijd zulke stukken aan het depot ten geschenke gegeven. In Bijlage IV vindt men eene lijst der charters, die op deze wijze weder met het depot vereenigd zijn, met aanwijzing van het nummer, waaronder zij in de Regestenlijst beschreven zijn. *
Gelijk ik boven opmerkte, was de Zeeuwsche Rekenkamer tevens belast met de functiën, in Holland aan de Registerkamer opgedragen, en werden dus in haar archief alle oude bescheiden rakende de provincie, die de Staten van Zeeland bezaten, geborgen. Van de losse papieren dier verzameling werden later de zoogenaamde copulaatboeken gevormd. Mijne hoop in die banden vele stukken uit het Abdij-archief te vinden, werd teleurgesteld. Slechts een paar papieren van dien aard (inv.nr 245) trof ik aan. Wel komen er verscheidene stukken in voor, die aan het archief-depôt der Abdij, dat ook de archieven der Staten van Zeeland en van Walcheren bevatte, zijn ontleend.
3. Inventariseering en beschrijving van het archief
laatste wijziging 20-09-2022
2.423 beschreven archiefstukken
993 gedigitaliseerd
totaal 993 bestanden
Inventaris
laatste wijziging 20-09-2022
2.423 beschreven archiefstukken
993 gedigitaliseerd
totaal 993 bestanden
Regestenlijst
laatste wijziging 20-09-2022
2.423 beschreven archiefstukken
993 gedigitaliseerd
totaal 993 bestanden
Bijlagen
In de oorspronkelijke, gedrukte inventaris zijn de bijlagen opgenomen na de inleiding.
laatste wijziging 20-09-2022
2.423 beschreven archiefstukken
993 gedigitaliseerd
totaal 993 bestanden
Kenmerken
Datering:
1189-1578
Andere namen:
Onze-Lieve-Vrouwe-abdij, O.L. Vrouweabdij, O.L.V. Abdij, OLV Abdij, Sint Nicolaas Abdij, St Nicolaas Abdij, Premonstratenzer of Norbertijner Abdij, Abt van Middelburg
Omvang:
35 strekkende meter standaard archiefberging gevuld met dozen waarin op karton gemonteerde charters
Openbaarheid:
Geen beperkingen
Toegankelijk:
Inventaris, met regestenlijst
Jaar bewerking:
1901
Titel publicatie:
R. Fruin [Th.Az.], Het archief der O.L.V. Abdij te Middelburg ('s-Gravenhage 1901)
Opmerking:
Van dit archief is in mei 1940 het merendeel verloren gegaan. Alleen de charters bleven grotendeels bewaard. De charters zijn op het regestnummer geborgen en opvraagbaar. De verloren gegane nummers zijn in de inventaris en de regestenlijst als zodanig gemerkt.
Beschrijving:
De Abt van Middelburg, die als brede-geërfde zitting had in de Staten-vergadering, was daar het eerste lid en dankt zijn politieke betekenis aan zijn grondbezit en aan zijn geestelijke functie. Ook in de Staten van Walcheren was de abt eerste lid en door de grafelijkheid was hij in de regel belast met het dijkgraafschap van de Vijf Ambachten.
Inzage:
Studiezaal, in origineel
Raadpleegvestiging:
Middelburg, Hofplein
Collectie:
Rijksarchief in Zeeland
Categorie:
laatste wijziging 20-09-2022
2.423 beschreven archiefstukken
993 gedigitaliseerd
totaal 993 bestanden
