Inleiding

Berlicum ligt te midden van Rosmalen en Nuland in het noorden, Heeswijk in het oosten, Schijndel in het zuid/zuidwesten en Sint-Michielsgestel en Den Dungen in het westen. Het grondgebied van Berlicum bestond behalve uit het dorp Berlicum uit de buurten Middelrode en Assendelft, de gehuchten Hasselt, Kampen, Loofaart, Motven en Veebeek, en een deel van Kaathoven. Dit gebied besloeg bijna 2.500 hectare.
Er werd al vroeg gewoond in Berlicum. Op de donken in het verder nogal natte landschap ontwikkelde zich een boerengemeenschap, die het vee op de weiden langs de regelmatig overstromende rivier liet grazen.
Er zijn geen geschreven bronnen bekend uit die tijd.
W.J.M. van der Heijden schrijft in zijn boek ‘Berlicum, zwerftocht door het verleden, deel I’ dat de nederzetting Berlicum is ontstaan in de periode 400 à 500 doordat een nomadische Frankische stam rond het huidige raadhuisplein zijn woonplaats vestigde, waar de leefomstandigheden daar gunstig genoeg werden geacht. Daar ontstond een combinatie van akkerdorp-domeindorp. Zij zullen dan nog heidens zijn geweest.
Gedurende de 8e eeuw dringt de geloofsverbreiding in het kielzog van de Merovingische en Karolingische veroveringen door ook in de meer afgelegen gebieden. Deze bekering ging gepaard met dwang en de heidense heilige plaatsen werden dan omgebouwd tot de eerste christelijke heilige plaatsen.
De plaatselijke landheer zal een vermoedelijk houten kerkje hebben laten bouwen als plek van samenkomst voor de bewoners van zijn landgoed.

Vanaf 8 mei 1237 als de overdracht en dan op 15 juni 1240 met de verkoop, is er een bijzondere band tussen Berlicum (toen nog inclusief Middelrode) en de Norbertijnen van de abdij van Berne ontstaan.
Het kapittel van Sint Salvator of Oudmunster in Utrecht verkoopt dan zijn “hof te Berlicum” aan het Convent van de H. Maria te Berne van de orde van Premonstreit (sinds 1134 was de abdij van Berne gevestigd in Heusden).
Een interessante vraag is dan natuurlijk weer van hoe dit kapittel aan deze bezitting, dit domein, is gekomen.
In elk geval werd voor het eerst formeel een Brabantse parochie aan regulieren toevertrouwd en verwierf de abt van Berne het patronaatsrecht van de kerk van Berlicum.
Als dan in 1243 de heer van Herlaer nog zijn bewindsrechten over dat Berlicums goed verkoopt aan de abdij dan is de zaak rond.
In 1252 heeft het kapittel te Utrecht ook de tienden en cijnzen te Berlicum overgedragen aan de abdij, met dien verstande dat de tienden van Middelrode zullen toebehoren aan de dienstdoende geestelijke van de kerk van Berlicum.
Er is in 1304 voor het eerst sprake van een pastoor Joannes.
Vermoedelijk is dus het kerkje van Berlicum in de loop van de 13e eeuw of omstreeks 1300 verheven tot parochiekerk van de parochie Berlicum.
Van ouds behoort de parochie Berlicum bij het bisdom Luik.

Eind 15e eeuw kreeg de Berlicumse kerk, dan inmiddels van steen, een kerktoren. Het bedehuis had destijds al een grote omvang: een schip met kleine zijbeuken en drie koren. De toren werd geflankeerd door twee aanbouwen: de rechtse diende als raadhuis, de linkse als woning (rond 1750 verdwenen de zijbeuken weer).

Het gaat soms niet al te best met de dorpskerken. Zo is rond 1550 de kerk van Berlicum in verval door de strooptochten der Geldersen.
En in de jaren 1585-1587 vindt een Beeldenstorm plaats in de Berlicumse kerk, die wordt geplunderd, ontheiligd en vernield. De schade wordt in de jaren daarna wel hersteld maar veel later, pas in 1613, wordt de kerk opnieuw ingezegend.

Na de vrede van Münster (1648) kwam deze kerk, zoals vele andere, in handen van de protestanten. In die toestand is geen verandering meer gekomen, ook niet in 1810, toen de katholieken de kerk konden terugkrijgen. Men maakte toen enige tijd gebruik van de kapel te Kaathoven.

Vanaf 1676 beschikten de parochianen van Berlicum over een eigen schuurkerk aan het Braakven. Zoals het woord al aangeeft, zag deze eruit als een boerderij. Het woongedeelte was pastorie en de stal was ingericht als kerkzaal.
(zie inv.no. 145)
Omdat de schuurkerk centraler lag dan de oude middeleeuwse dorpskerk, bleven de katholieken hem in 1810 gewoon gebruiken.

H. Corneliuskapel
Doordat Middelrode een behoorlijk eind verwijderd lag van de middeleeuwse kerk, kreeg het vanaf 1454 een eigen kapel, toegewijd aan de H. Cornelis.
De Marialuidklok in het torentje van de middeleeuwse kapel dateerde van 1483. In de kapel bevinden zich de altaren van H. Catharina, H. Maria, H. Johannes de Doper en H. Barbara.
Direct na de Vrede van Munster in 1648 wordt de kapel verbeurd verklaard en als school in gebruik genomen. Het beeld van de H. Cornelius brengt men onder in de kerk van Zeeland.
(Berne en Berlicum 1240-1990, door A. v.d. Hurk en W. v.d. Heijden b.g.v. viering 750 jaar, afb. p. 68)

H. Cunerakapel
Ook het gehucht Kaathoven kreeg een eigen kapel, gebouwd door de eigenaren van het landgoed de Boxhoeve, een leen van de hertog van Brabant. Deze Cunerakapel wordt al c. 1475 voor het eerst vermeld. Tot 1637 vonden er bedevaarten plaats. Men kreeg toen immers te maken met de hevige vervolging door de calvinisten. Daarom verhuisden de Cuneradevotie en de kapelinventaris naar Bedaf. Pastoor Keijsers van Berlicum moest de relieken uit de altaren verwijderen en zijn parochie verlaten. Hij vluchtte met zijn ‘kostbaarheden’ naar het Land van Ravenstein, waar zijn confrater, de pastoor Janssens van Heeswijk op Bedaf onder Uden, een schuur had gehuurd, waar al een zg. “grenskapel” was ontstaan voor de inwoners van Dinther en Heeswijk. Zie verder Antonius Abtkapel.
De Cunerakapel kwam na 1648 nog even ter beschikking van de protestantse gemeente Dinther. Het onteigende r.k. bedehuis staat vervolgens ruim 40 jaar ongebruikt en vervalt daardoor. Vanaf c. 1690 wordt de voormalige kerkruimte als school gebruikt; voor de protestantse schoolmeester werd er een woning aangebouwd.
In 1981 wordt het herstelde pand als woonhuis in gebruik genomen.
(Berne en Berlicum 1240-1990, door A. v.d. Hurk en W. v.d. Heijden b.g.v. viering 750 jaar, foto p. 70)

H. Antonius abtkapel
Veel parochies in de Meierij van 's-Hertogenbosch, die grensden aan het Land van Ravenstein, hebben in 1648 of kort nadien kerkhuizen opgericht in deze vrije heerlijkheid. Zo kregen de parochianen van Heeswijk en Dinther een kapel op Bedaf onder Uden. Na de Vrede van Munster werd de reliek van de H. Cunera uit de kapel van Kaathoven in de schuurkerk te Bedaf in veiligheid werd gebracht om ook vereerd te kunnen worden door de inwoners van de Meierij.
De kapel op Bedaf stond als grenskapel juist op het gebied met godsdienstvrijheid, het Land van Ravenstein.
Hoewel de kapel was gewijd aan de H. Antonius abt, bloeide hier de Cuneraverering weer op. Men mag aannemen dat de gelovigen van Berlicum jarenlang de meer dan twee uur durende voettocht naar Bedaf hebben gemaakt op zon- en feestdagen.
nb. zie ook: Berne en Berlicum, gedenkboek uitgegeven bgv de viering van 750 jaar pastorale zorg van Berne over Berlicum, door A.W. vd Hurk en W. vd Heijden. Berlicum 1990.

Om nu eens het maatschappelijk (katholieke) netwerk te demonstreren ten tijde van het Rijke Roomse leven, volgt hier een opsomming van (katholieke) organisaties, aangetroffen in inv.no. 413 van onderhavig archief (van de parochie Berlicum, blok 1575). Het betreft hier dus de situatie te Berlicum, een gewoon Brabants dorp anno c. 1920 met toen ongeveer 3.000 inwoners.

Kerkelijke verenigingen:
Congregatie
H. Familie
Retraite Penning
Kerkelijk Zangkoor
r.k. kerkbestuur
Conferentie
Kerkelijke Armen
Altaarwacht
H. Kindsheid
Processie
Derde Orde
Algemene Armen

Sociale Verenigingen
Werkliedenverbond
Tabaksbewerkersbond
Ziekenfonds
Doktersfonds
Concordia
Vakbond
Woningbouw
Ziekenkas
Spaarkas
Boerenbond
Paarden en veeverzekering
Zuivelbond
Geitenfokvereniging
Veefokvereniging
Eierbond
Boerenleenbank
Imkersbond
Pluimveehoudersbond
Stierenvereniging
Fok- en Controlevereniging
Boerinnenbond
Drankbestrijding
Kruisverbond
Jongensbond
Mariavereniging
Meisjesbond
St. Annavereniging
Witgele kruis
TBC – commissie
Polderbestuur
Schattingscommissie
r.k. Kiesvereniging
Gemeenteraad

Ontspanning
Volkszang
Harmonie
B.F.C.
O.N.A.
Kunst- en Vriendenkring
Nooit Volleerd
Handboog
Berlicums Toneel
Berlicums mannenkoor
Rose Marie
Schuttersgilde
Gildebond R.D.B.
De Jantjes
St. Soranus
Gemengd koor
Toneelclub Eensgezind
Dorpsverfraaiing
Leesbibliotheek
Berlicumse Burgerwacht
Bijzondere Vrijwillige Landstorm
Kinologenclub
Commissie schoolverzuim
Hermanus Josephus school
Theresiaschool
Norbertusschool

Het archief is in twee gedeelten bij het BHIC terechtgekomen.
Eerst arriveerde in 2008 het oudste gedeelte vanuit de abdij van Berne, betreffende de inventarisnummers 1 -147.
In 2009 kwam er een nieuw gedeelte vanuit het parochiebestuur Berlicum, betreffende inventarisnummers 148-412.
Vervolgens kwamen in 2009-2011 nog enkele kleine aanvullingen (inv.nos. 413-420,).
Bij het archief van het dorpsbestuur zitten nog enige stukken betreffende de Tafel van de H. Geest.
Maar er bestaat ook een apart archiefblok 5248 Tafel H. Geest Berlicum.

Pastoors van Berlicum (allen Norbertijnen), 1304 - 1835
Joannes 1304
Robertus van Doerne 1364-1375
Theodorus Gerirts de Raet 1375-1395
Ingramus Rompot Hendrikzn 1401-1435 jaar van aanstelling onzeker
Arnoldus Martinuszn 1436-1445
Lambertus Lambertuszn van den IJvelaer 1448-1485 jaar van aanstelling onzeker
Johannes van Orten 1485-1517
Conrardus van Malsen 1517-1528
Otto van den Boetselaer 1528-1549
Johannes de Greef 1549-1564
Heijmericus Joannes van Macharen 1564-1569
Joannes van Eijck 1569-1598
Everardus Walterus Vonck 1598-1604
Petrus Jacobus van den Meulenhof 1604-1613
Joannes Reinier Moors 1613-1624
Henricus Johannes Boulieu 1625-1628
Paulus van den Dael 1628-1640
Joachim Keijsers 1641-1668
Guilhelmus Quisthoudt 1668-1669
Johan Bulens 1669-1671
Johannes Baptist Bulens 1671-1674
Lucas Gerlachus Sjongers 1674-1678
Antonius van Lendt 1678-1679
Lucas Gerlachus Siongers 1680-1693
Carolus Robertus Baron van Ravenschot 1693-1719
Godefridus Hugo Loef 1719-1721
Augustinus van Rijswijk 1721-1745
Gerardus van Berckel 1745-1760 vanaf 1757 bediende zijn opvolger Verhoeven de parochie alleen, vanwege een beroerte van Van Berckel
Henricus Verhoeven 1760-1804
Nicolaas Hogers 1804-1835

Literatuur:
Berne en Berlicum 1240-1990, door A. v.d. Hurk en W. v.d. Heijden b.g.v. viering 750 jaar pastorale zorg
Het verborgen leven van de Abdij van Berne in haar parochies 1797-1857, door dr. W.J.C.C. v.d. Hurk o.praem. (stichting zuidelijk historisch contact, Tilburg 1977 deel 39)

Pastoors van Berlicum, 1835 - 2009
Lambertus Antonius Josephus Thionville 1835-1837
Gerardus Wilhelmus Neefs 1837-1856
Gerardus van Gerwen 1856-1884
Lambertus Burmanje 1884-1915
Wilhelmus van Oorschot 1915-1921
Johannes Franciscus Knaapen 1921-1929
Antonius Ludovicus van Gorkum 1929-1934
Dr. Johannes Ondersteijn 1935-1942
Wilhelmus van den Boom 1942-1958
Henricus van den Berg 1958-1959
Henricus Johannes Hoek 1959-1977
Waltherus Pulles 1977-1996
-- Vanaf 1996: pastorale eenheid Berlicum-Middelrode
E.Th.F.M. Cortvriendt 1996-2004
Drs. B. Jansen 2004-…