Toen in 1362 aan Hardenbergen stadrecht *  werd verleend, gelijk de stad Zwolle zulks had, werd de stad Hardenberg van het gelijknamige schoutambt afgescheiden en vormde voortaan een afzonderlijk rechtsgebied. De schout van Hardenberg bleef evenwel gerechtigd, steeds zijn zittingen binnen de stad te houden. De verleening van stadrecht sloot in zich het recht van benoeming van eigen burgermeesters en schepenen, die de stedelijke verordeningen ("willekeuren" *  maakten en die de rechtspraak binnen het stadsgebied uitoefenden. Deze rechten worden zelfs uitdrukkelijk in den bovenmelden in 1362 gegeven stadbrief genoemd.
De neiging van Ridderschap en Steden, de Staten van Overijssel, om de kleine steden hoe langer hoe meer onder contrôle te krijgen, alsmede de toenemende gezagsaanmatiging van de drosten in de 18e eeuw, leidden er toe, dat de stad in de tweede helft der 18e eeuw verschillende belangrijke deducties opstelde en bij de Staten indiende ter verdediging van hare aloude rechten *  . De spoedig gevolgde revolutie van 1795 bracht echter een geheelen ommekeer van zaken.

Hoewel art. 43 van het Stadregt zegt: "wes schepen ende raet myt den kornoten klaeret, daer en sall gheen recht meer boeven ghaen", zoo sloot dit toch niet uit, dat in zake rechtsgeschillen van de sententies der schepenen een beroep kon worden gedaan op het beter inzicht van aanzienlijker en bekwamer rechters *  . Dit appel, zooals het gewoonlijk werd genoemd, ging steeds op burgermeesters, schepenen en raad der stad Zwolle, hunne "appellantsheeren" *  . Waren een of meer der schepenen of de stad zelve gedaagden in een proces, dan werd het stadsgericht gewraakt en bij request aan den landdrost van Salland verzocht, een ander gericht voor de behandeling der zaak te surrogeeren. Enkele belangrijke processen zijn zoodoende voor het stadgericht van Ommen gevoerd *  en omgekeerd zijn enkele processen tegen de stad Ommen gesurrogeerd aan het stadgericht van Hardenberg (zie invent. no. 23).

Van het rechterlijk archief is door den grooten brand van het jaar 1708, die nagenoeg de geheele stad in de asch legde slechts één register van vóór dien tijd bewaard gebleven, doch ook het beheer van den secretaris B.G. Kramer (1776) liet in latere jaren veel te wenschen over *  ; vele op losse vellen geschreven minuten en recessen werden niet in de registers overgeschreven en gingen verloren. Het leek mij derhalve in dit bijzonder geval de aangewezen weg, de nog bewaard gebleven minuten, die niet in de registers van vrijwillige of van contentieuse zaken waren afschreven, met deze elk tot één serie te vereenigen.
Bij de invoering der Fransche wetgeving hier te lande in 1811 werd de rechtspraak, tot nu toe door de stedelijke gerichten en die der schout- en richterambten uitgeoefend, hun ontnomen en grootendeels overgebracht naar de van de gemeente-besturen onafhankelijke nieuw opgerichte vredegerechten en rechtbanken van eerste instantie. Daarheen moesten ook de gerichtsprotocollen, registers en andere stukken van rechterlijken aard van de opgeheven gerichten worden overgebracht, nadat er van een summiere inventaris was opgemaakt. Blijkens een ten Rijksarchieve in Overijssel aanwezige aanlegger, bevattende de inventarissen der aan de rechtbank te Deventer (waaronder ook Hardenberg voortaan ressorteerde) overgenomen archieven, werd het rechterlijk archief der stad 6 April 1811 door den Maire geïnventariseerd en 9 Mei door den griffier der rechtbank overgenomen.
Toen de rechtbank te Deventer bij de wet van 9 April 1877 Staatsblad no. 75 werd opgeheven, verhuisden hare archieven naar de rechtbank te Zutphen.

Bij Koninklijk besluit van 8 Maart 1879 Staatsblad no. 40 werd vervolgens gelast, de van vóór de invoering der Fransche wetgeving dateerende rechterlijke archieven van de rechtbanken over te brengen naar de Rijksarchiefbewaarplaatsen in de provincies, waaronder zij eertijds hadden behoord. Sedert dien tijd berust het rechterlijk archief in de Rijksarchiefbewaarplaats,

A. Haga