Koning Willem I richtte aan het begin van de negentiende eeuw opnieuw de schutterijen op ter ondersteuning van de landsverdediging. Bij wet van 27 februari 1815 kreeg iedere gemeente met meer dan 2500 inwoners de taak een staande (actieve) schutterij. Gemeenten met minder inwoners kregen een schutterij in ruste. Met de wet op de schutterijen van 11 april 1827 werden vervolgens veranderingen doorgevoerd, die moesten zorgen voor een grotere uniformiteit en een betere organisatie. Voortaan kregen de schutterijen een bijdrage uit de gemeentekas. Het lidmaatschap werd verplicht voor alle mannelijke inwoners tussen de 25 en 35 jaar, tot een totaal van twee op iedere honderd inwoners. Na vijf jaar actieve dienst gingen de schutters over in de reserve en kregen ze vrijstelling van de verplichte exercities. De oude, lokale krijgsraad werd vervangen door de schuttersraad, waarin alle schuttersrangen vertegenwoordigd waren.
Van de gemeentes in de Zaanstreek had alleen Zaandam een staande schutterij. De officieren van de Zaandamse schutterij bestonden uit vrijwilligers uit de Zaanse elite van handelaars en fabrikanten.

Tijdens de Belgische Opstand (1830-1839) kregen de schutterijen inderdaad een rol in de landsverdediging. Alle staande en rustende schutterijen werden opgeroepen om mee te vechten en vertrokken naar Noord-Brabant. Na deze periode kwam de belangrijkste taak van de schutterijen te liggen op het terrein van de handhaving van de orde en rust in de gemeenten. Schutters waren bijvoorbeeld aanwezig bij de uitoefening van gerechtelijke straffen of bij grootschalige gebeurtenissen, zoals het bezoek van Koning Willem III aan Zaandam in 1855. Ook werd de Zaandamse schutterij opgeroepen bij het oproer van 1870, toen een cholera-epidemie dreigde en de jaarlijkse kermis werd afgelast, en in de weken na de spoorwegstaking van 1903, toen de schutters uit voorzorg het station en de spoordijk bewaakten. Een andere taak van de schutters in Zaandam was het assisteren bij brand, het zogeheten brandpiket. Alleen in de periode 1843-1847 gebeurde dit niet, doordat majoor Klaas Vis Jz. tegen de zin van het gemeentebestuur weigerde de schutters in te zetten bij brand.

De schutters in Zaandam waren verplicht om iedere zondag te komen oefenen. Later werd dit de donderdag en vervolgens de woensdag. Het oefenterrein was achtereenvolgens bij de Kettingbrug, in de Oostzijde op het stadserf, op de Burcht en in het gemeentelijk gymnastieklokaal in de Zeemansstraat. De wapenuitrusting van de schutters bestond uit een geweer met bajonet. Voor de officieren was dit een degen, later een sabel en pistool. Het vaandel van de schutters dateerde uit 1834 en droeg de tekst 'Aan vorst en vaderland door trouw en moed gewyd, zag Leuvens yz'ren berg u vaardig tot den stryd. Augustus 1831'. Het werd onder andere gebruikt bij het aftreden van een commandant en dan naar de woning van zijn opvolger gebracht. * 

In 1901 nam de regering in Den Haag het besluit om de schutterijen geleidelijk op te heffen. Burgemeester en wethouders van Zaandam dienden daarop in 1904 en in 1905 bij de Minister van Binnenlandse Zaken het verzoek in om de dienstdoende schutterij van Zaandam te mogen omzetten in een schutterij in ruste. Bij Koninklijk Besluit van 28 december 1905 werd dit verzoek toegestaan. Op 2 augustus 1907 werd aan alle officieren eervol ontslag verleend. Het vaandel en een schuttersuniform werden op verzoek van het raadslid Duijs overgebracht naar de raadszaal van het gemeentehuis. *