Hoe oud Purmerend is en hoe het is ontstaan, daar lopen de meningen over uiteen. Een feit is wel dat Purmerend rond 1340 voor het eerst in de grafelijkheidsrekeningen wordt genoemd. Over het feit hoe Purmerend aan zijn naam komt, doen verschillende versies de ronde. De meest aannemelijke is, dat Purmerend zijn oorsprong dankt aan het te niet gaan van het eenmaal zo belangrijke dorp Purmer.
Purmerend staat bekend om zijn markt die reeds eeuwenlang wordt gehouden op een vaste dag in de week. Jan van Egmond schonk in 1484 het privilege aan de stad Purmerend voor het houden van twee jaarmarkten en een weekmarkt. Vanaf die tijd mochten vreemde kooplieden "buitenpoorters" in de stad hun vee of andere koopwaar aanbieden. Dit betekende in feite de centrumfunctie, welke Purmerend tot vandaag de dag voor de regio vervult. De veemarkt is tot op de dag van vandaag dé grote trekpleister van Purmerend. Het vee wordt in de buitenlucht op het marktplein opgesteld waar ook de handel plaatsvindt.

Begin twintigste eeuw had Purmerend de functie van een agrarisch centrum. Door de komst van spoor- en tramwegen werd de stad opgenomen in het moderne vervoer en verkeer. Door deze mogelijkheden kreeg ook de industrialisering een kans en begon de stad te groeien.
De economische crisis van de jaren dertig bleek zeer noodlottig voor de jonge Purmerender industrie. De moeilijkheden op het gebied van de land- en tuinbouw deden hun invloed op het marktwezen ten zeerste voelen.
Ondanks de sombere economische situatie, zag men toch kans in de jaren dertig een tehuis voor ouden van dagen "De Rusthoeve" te bouwen in opdracht van de Vereniging van Hervormde Diaconieën (1934-1936), en besloot de gemeente tot nieuwbouw van het Stadsziekenhuis, dat door geldgebrek pas in 1940 officieel werd geopend.

In de meidagen van 1940 ging het oorlogsgeweld aan Purmerend voorbij. In het begin van de oorlog lieten de Duitsers zich zelden in Purmerend zien. Met de handel ging het in deze streek niet slecht. Boter en kaas, waarvan de overvloed voor de oorlog zo groot was dat men er geen raad mee wist, werden nu grif verkocht, ook naar vee kwam grote vraag. De prijzen liepen op en Purmerend floreerde.
Op bestuurlijk niveau lieten de Duitsers zich wel gelden. Zo werd het bestuur van de Stadsteekenschool in 1940 ontslagen. De eerste tekenen van actief verzet kwam daardoor mede uit dit bestuur voort. In januari 1944 werd door illegale werkers de Purmerender knokploeg (KP) geformeerd. Een KP uit de Zaanstreek drong het postkantoor van Purmerend binnen en wist F 22.000, - buit te maken. Een van de voormannen werd gearresteerd, maar tijdens zijn transport naar Amsterdam door de KP bevrijd.
In juni 1944 doken burgemeester Kikkert en zijn twee wethouders onder. Kikkert werd opgevolgd door de H.A. van Baak. In augustus 1944 werd het plaatselijk distributiekantoor door de KP beroofd en op 30 augustus werden distributiebescheiden tijdens het transport van het station naar het postkantoor uit de postwagen geroofd.

Naarmate de oorlog langer duurde, werd de nood steeds groter. Het noorden van Nederland was afgesneden van de kolengebieden in Zuid-Limburg. Hierdoor moest de gasfabriek zijn gas-toevoer staken en het PEN beperkte de levering van stroom tot de drinkwatervoorziening, de polderbemaling en de Duitse Wehrmacht. Het gevolg was dat aan het eind van 1944 en het begin van 1945 een bomenroof in het hele land plaats had en ook in Purmerend. In de kortst mogelijke tijd waren alle bomen in straten en plantsoenen gerooid. Ook schuttingen en tuinhekken gingen eraan. Velen waren voor warm eten aangewezen op de Centrale Keuken omdat men zelf geen brandstof had om te koken. Was er in het begin van de oorlog nog een overvloed aan boter en kaas, nu deed de schaarste zich ook voelen en verdwenen deze artikelen langzaam uit het distributiepakket. Purmerend, gelegen in een weidestreek en dicht bij tuinderijen, zat nog redelijk, men kon vaak nog wat voedsel krijgen bij boeren. Een van de verzetsacties was de liquidatie van burgemeester H.A. van Baak. Het gevolg hiervan was zware represaillemaatregelen van de Duitsers.

De oorlogsjaren hadden een beperking van de woningbouw tot stand gebracht, terwijl de bevolking was gegroeid. Purmerend begon in de jaren vijftig de open plekken in de stad vol te bouwen. Een ingrijpende stedebouwkundige ontwikkeling van Purmerend kwam eind jaren zestig. Tot groot ongenoegen van een groot deel van de burgerij moest een deel van de binnenstad worden gesloopt om plaats te maken voor het winkelcentrum Willem Eggert. In 1962 werd besloten het Woningbedrijf als Tak van Dienst in te stellen.
Tevens besloot men in de jaren zestig Purmerend te laten uitgroeien tot een gemeente met 40.000 inwoners, enkele jaren later werd tezamen met de Rijksoverheid en Provinciale Overheid besloten tot 100.000 inwoners. Purmerend moest, om dit te bereiken, grond aankopen voor de woningbouw. Uiteindelijk werd het plan afgeblazen en de gemeente zat in de financiële problemen wegens de aankoop van dure grond. Purmerend vond dat zowel het Rijk als de Provincie mede verantwoordelijk waren voor de financiële positie waar de gemeente zich nu in bevond. Het Rijk en de Provincie waren echter een andere mening toegedaan en Purmerend besloot tot een proces tegen beiden. Pas in 1993 kwam het definitief tot een oplossing; zowel het Rijk, de Provincie en de Gemeente moesten 1/3 van de financiële schade betalen.