Zo vinden we in archiefstukken namen als stroet, joer, moent, Sint Servoes e.a. voor straat, jaar, maand en Sint Servaas.
Het woord ,,aal" is waarschijnlijk uit ,,haal" ontstaan. Limburgers hebben de neiging de h vóór een klinker weg te laten als daardoor de verbinding met het voorgaande woord vergemakkelijkt wordt, b.v. in den (h)emel, aan gen(h)oes, enne nuujen (h)ood. ,,Haal" betekent uitgedroogd en Aalbeek dan plaats aan een beek, die als zodanig niet meer functioneert.

13. IN DE HEL
Deze naam wijst op een beek, zoals we in nr. 7 gezien hebben. In de Index (1614) staat Achter de Helle. Ook in het leggerboek komt de naam voor.

14. IN HET PANHUISVELD
In de Index komen we de naam niet tegen, maar wel land gelegen aan de Panhuyswegh (1600), waarmee land in hetzelfde veld bedoeld wordt. In het gichtregister van 1791 staat de naam Pannesweg, waarin huys al tot (n)es gedegradeerd is. (Zie nr. 3 Het Vosses). In dit register komt de naam van J.C. van Panhuijs uit Hulsberg als schepen voor van de hoofdbank Klimmen. Het lijdt geen twijfel dat we moeten aannemen dat alle of het meeste land in dit veld gelegen aan de familie van Panhuysen heeft toebehoord. Vr de Franse Tijd was een panhuis een café annex bierbrouwerij. De panhuishouder verkreeg vaak tegen een vergoeding het alleenrecht van de gebiedende Heer het door hem gebrouwen bier aan de andere caféhouders in het dorp te leveren op straffe van een boete bij overtreding van dit recht. Mogelijk dat de eigenaar van zo'n panhuis zichzelf naar zijn eigendom genoemd heeft.

15. OP DEN FILISWEGH
In de Index (1607) staat In 't Fielis Veltgen. De naam leeft nu nog voort in Felisgats. ,,Filis" zal wellicht afkomstig zijn van het Latijnse filix, dat o.a. onkruid betekent. Bij gebrek aan voldoende stalmest liet men sommige percelen land braak liggen, zodat ze zich van uitputting herstellen konden. Tijdens de braakligging groeiden er gras en veldkruiden op. Het vee van de gemeenschap mocht van tijd tot tijd erop grazen.

Hier werd zo'n veld, dat na enige jaren van braakliggen weer met veelal rogge werd ingezaaid, een ,,drees" (driesland) genoemd.

15a VITISSENCEWANDE
Deze gewande heeft deel uitgemaakt van het Felisveld. Vitis is het Latijnse woord voor wijnstok. De naam wijst dus op een wijncultuur, zoals die tot aan het begin van de 17de eeuw in het Zuidlimburgse heuvelland is uitgeoefend, waarna ze, vooral door buitenlandse invloeden, niet meer rendabel was. Wie hierover meer wil weten kan b.v. ,,Wijn in de streken van Nederlandsch en Belgisch Limburg", door A. Kengen, Maeseyck 1933, lezen.
De naam gewande duidt aan dat de bewoners er gemeenschappelijk gebruik van maakten.

16. AAN DEN VLOEDGRAAF
Dit veld wordt in de Index (1685) onder Hulsberg gerangschikt als Vlootgraaf; in het leggerboek echter onder Aalbeek, al zou men het gezien zijn ligging bij Arensgenhout kunnen onderbrengen. De Index (1614) spreekt over 1 bunder land, gelegen in Aalbeek, toebehorende aan de weduwe van To-nis Coenen als , ,lant daar den water vloet doorloopt". ,,Graaf" heeft dus hier de betekenis van sloot of gracht voor afvoer van het overtollige regen- of smeltwater.

17. AEN T' HAESDALER VALDEREN Dat dit veld aan de weg van Aalbeek naar Haasdal ligt is wel duidelijk. De naam werd al rond 1600 aan het veld gegeven. Op de kaart van 1912 wordt over het veld ,,tusschen den Haasdaler en Schimmerter Weg" gesproken. Valderen, ook vouweren genoemd, waren hekken om een weg af te sluiten. Het doel ervan kon tweeërlei zijn: het voorkomen dat het vee zou uitbreken en vooral op doorgaande wegen bij een tolhuis om tol te kunnen heffen. In en na de Franse Tijd spreekt men van barrièren. De tolgelden kwamen voornamelijk aan de gemeenschap om er het onderhoud van de wegen mee te kunnen betalen. In Aalbeek lagen niet ver van elkaar twee tolhuizen langs de Provinciale Weg, die volgens de atlas van Kuyper nog in 1866 functioneerden.

Deze weg wordt in de Index (1607) Heerwegh genoemd, waaruit de conclusie kan getrokken worden dat hij een Romeinse legerweg moet lijn geweest.

18. OP DEN KINKERWEGH
Deze naam komt in de Index (1614) al voor. Op de leggerkaart van 1912 staat Kinkervoerdersweg. In Hulsberg kennen we eveneens een Kinkerderweg, die in het gichtregister van 1791 Kinkevoederswegh genoemd wordt. In Hulsberg ligt in de buurt van deze weg de Creemersdel, althans volgens hetzelfde register. Dan is er nog nabij het station te Valkenburg in de voormalige gemeente Hulsberg de Kremersweg. Al deze namen duiden op het gebruik van deze wegen voor handelsdoeleinden, vooral voor marskramers. Deze z.g. ,,kriëmersj" waren nog tot in het begin van onze eeuw graag geziene kooplieden bij de mensen op het geïsoleerde platteland. Een paar eeuwen terug werd hij kinker of kenker genoemd. (Zie voor de i-e-variant nr. 11.)

Ook hier weer namen van velden waarvan de meeste zonder meer duidelijk zijn. In de Index (1600 e.v.): Aen t' Struijcksgen, Op het Bornevelt (born =bron), Aen den Groenenpoel, Op den Driesgen, In t' Puttervelt gen: Bleyck Bergh (bleyck = veld, nr. 20 op de kaart). In het leggerboek: Op Gin Berg Gin =ghen=de of het), Op de Hoof, De 'rauw (nr. 19 op de kaart; betekenis onzeker). In het Putterveld (vml. van : pöt = potten) De niet van een nummer voorziene namen zijn niet precies te localiseren.

Veldnamen in de Heek
Op de leggerkaart van 1818 staat de naam Heck vermeld. Aangezien De Heek vroeger langs de belangrijke weg van Valkenburg naar Aken lag zal hier naar alle waarschijnlijkheid een tol(hek) hebben gestaan.

21. IN DEN NYPENDAEL
Nypen zijn doornbessen of wegedoorns; ze pleiten niet voor de vruchtbaarheid van dit dal. Vele dalen in het Limburgse landschap zijn op het einde van de ijstijd, zo'n 10.000 jaren geleden, ontstaan door de uitschurende werking van het smeltwater van de ijs- en sneeuwmassa's.

Het zijn de bekende droogdalen, die op hun flanken nog maar nauwelijks een vruchtbaar laagje grond bezaten. Ofschoon ze nu voor het merendeel bebost zijn liet men ze vroeger braak liggen, zodat allerlei onkruiden, hei, brem en doorns hun gang konden gaan. Door het aanleggen van ,,graven" heeft men later de erosie weten te beteugelen, zodat nu landbouw mogelijk is. Zo kende men in Berg de Spinisdelle en het Ransdael, twee namen die van hoge ouderdom getuigen daar ze van Latijnse origine zijn, resp. van spina (doorn) en rancere (stinken) afkomstig. We vinden Nypendael al in de Index (1600) en op de kadasterkaart van 1912 vermeld.

22. DE GOUDSBERG
In de Index (1607) staat Op den Goutzbergh. In zijn bekende Woordenlijst schrijft Th. Dorren uitvoerig over deze ,,berg" en hij komt tot de conclusie dat de naam waarschijnlijk met de Germaanse god Wodan te maken heeft. In de 14de eeuw, zo zegt hij, komt in geschriften de naam Mons auri voor, de letterlijke vertaling van De Gouds-berg. Een andere mogelijkheid is dezelfde als die voor de Lommelenberg en de Waakheuvel. Het woord , ,gout" stond in het Middelnederlands o.a. voor blinken, schitteren, in verband met de glans die van het goud uitgaat. Zo sprak men van een goutwurm voor glimworm. De naam kan dan gezien worden als een variant op ,,lichtberg". Twee velden, die in het leggerboek worden genoemd, maar waarvan de ligging (nog) niet is vastgesteld zullen ter sprake worden gebracht: In het Losbroek en In het Molenwegersveld.

In het Losbroek

Onder , ,lossen", nog vroeger sprak men van ,,luesen", verstond men het afkopen van een geldelijke verplichting, b.v. van een erfpacht. Dit veld is volgens zijn betekenis uit een feodaal recht losgemaakt. In de Index (1600) staat ,,Loufsbrouck".

In het Molenwegersveld
Te oordelen naar de naam is de eigenaar van dit veld een waagmeester geweest, een opzichter van een waag. Of dit veld nabij de Moolenweg heeft gelegen is niet met zekerheid te zeggen, daar tussen beide geen oorzakelijk verband hoeft te bestaan.
Namen die nog apart vermeld dienen te worden zijn in de Index: 't Cruijsveltgen, Aen die Gaet (gats), Op den Koutenbergh (kouten = keuten = kleine akkers); in het leggerboek: Koolhofsveld, Valkenburgerveld, Vogelzang. Het is misschien mogelijk dat met behulp van de gichtregisters en de registers van de schepenbank Klimmen een of meer van deze velden, die nu niet precies te localiseren zijn, alsnog op de juiste ligging te bepalen zijn, zoals dat trouwens ook voor de andere nog niet vastgestelde ligging van velden geldt. Tenslotte vermelden we in De Heek twee namen, waarvan de ligging wel bekend is: De Schaapsdries (nr. 22a) en De Gerechten (nr. 22b). Dit laatste woord zal er wel op wijzen dat op deze plek recht werd uitgevoerd, dus gebruik gemaakt van de galg. De galg werd bijna steeds bij de grens van de schepenbank of heerlijkheid geplaatst als teken van grensafbakening en als een
vorm van machtsvertoon.-


De kaart is gemaakt naar de GEMEENTE-ATLAS VAN LIMBURG van J. KUYPER. De namen van wegen, plaatsen en de getallen die de velden aanduiden zijn voor het merendeel van de kadasterkaart van 1912 genomen, Op de kaart in de gemeente-atlas staat dat de gemeente Hulsberg een oppervlakte van 1.000 bunders heeft en 1150 inwoners in 1866, het jaar waarop de kaart betrekking heeft.
Ten einde de kaart niet te onduidelijk te maken zijn niet alle wegen ingetekend en wel die wegen die voor een nader begrip van de tekst niet nodig zijn. In bijgaand artikel worden de nummers 1 t. m. 10 behandeld.

De naam Hulsberg is voor tweeërlei uitleg vatbaar. Men kan de naam nemen zoals hij er staat en aan een ,,berg", een heuvel dus, begroeid met hulst denken. Wanneer we echter weten dat de oudst bekende naam Holsbergh is geweest, dan ligt nog een verklaring voor de hand.
In de Publications, nr. 28, 1902, blz 6 en 7, staat dat op 17 augustus 1354 Gerardus van Jaebeke, investitus de (pastoor van) Holsbergh in zijn testament verklaart dat Elizabeth en haar zoon Johannes aan de deken en het Kapittel van Sint Servaas 2 Luikse marken schuldig zijn. Het
middeleeuwse woord ,,hols" kan voor hulst staan, daar de o-u variant voorkomt, b.v. borgemeester en burgemeester, conste en kunst, borcht en burcht, maar het tegengestelde komt meer voor: durp en dorp, curf en korf, rump en romp, gurdel en gordel enz. Maar ,,hols" kan ook voor ,,holt" staan en dat betekent hout en bos.
In de Index van 1607-1613 vinden we de Holter oft Aelbeker Delle, gen: Den Verlooren Morgen en de Holtermeswegh, de weg waarvan de mensen uit Aalbeek gebruik maakten om in Hulsberg naar de
kerk te gaan. Dat dit gebied bosrijk was wijzen ook de namen Genhout en Arensgenhout aan.
De verklaring van ,,beboste heuvel" voor Hulsberg ligt meer voor de hand, temeer daar hulst hier als ondergroei in loof- en dennebomen voorkomt. Hulst gedijt als boom alleen in subtropische gebieden, zoals in Californië, zodat de stad Hollywood vrijwel zeker gesticht zal zijn op de plaats waar een hulstbos heeft gestaan.

BOVEN DE DORCUYL
Deze naam, ook Dorrecuyl geschreven, kan wijzen op een uitgedroogde uitholling in het landschap, maar het kan ook zijn dat ,,Dorre' met Thor, een door de verre voorouders van deze streek aanbeden godheid, te maken heeft. Namen met ,,Dor" erin komen op meerdere plaatsen in onze streek voor. In de index (1614) vinden we Boven de Dorcuyl en in het gichtregister van 1791 Op de Doore Kuil. Het veld wordt zowel in Hulsberg als in Arensgènhout gesitueerd.

2. AAN DE BEK
De naam ,,Bek" wijst hier op een spits toelopend stuk land. In Aalbeek komt men deze naam enigszins gewijzigd ook tegen, ni. In den Scherpen Bek en In den Scherpenbeek, vermoedelijk een overschrijffout. Zowel in de Index (1600) als in het leggerboek worden ze genoemd.

3. HET VOSSES
Deze naam komt voor het eerst in het legger-boek voor, maar dat wil niet zeggen dat hij niet ouder kan zijn. De uitgang -es kan op een huis wijzen, zoals in bakkes (bakhuis) of op een werkplaats, b.v. wèrkes, maar deze uitgang kan evenzeer op een tweede naamval van een persoon wijzen, waarmee diens bezit wordt aangeduid. Uit de naam kan men dus afleiden zowel dat er in dat veld een huis heeft gestaan toebehorend aan een zekere Vos(sen) dan wel dat er land van die zelfde eigenaar heeft gelegen.

4. HET PUILVELD
Deze naam komen we in het leggerboek tegen. Een afdoende verklaring is er niet voor te geven. Mogelijk staat puil voor pul, hetgeen erop zou duiden dat hier kannen, kruiken e.d. van een pottenbakker gevonden zijn. In Limburg werd in de ,,oude" tijd de uu vaak door een ui of uy voorgesteld. Onze eigennamen herinneren er nog aan: Duisings of Duyzings, Huinen of Huynen, Luik enz.

5. OP DEN DRAAD
In het gichtregister van 1791 is er ook nog sprake van een Draadsweg. De verklaring van deze naam die in het leggerboek voorkomt is eveneens in nevelen gehuld. Daar het woord draad mede de betekenis van richting heeft is het denkbaar, dat het ploegen, eggen enz. van de akkers haaks of tegengesteld is geweest op die van de belendende percelen.

6. OP DEN HOOCEN GRAAF
In tegenstelling tot onze noordelijke landgenoten, die met ,,graaf" een sloot, een gracht bedoelen, verstaan we er in Limburg meestal een kunstmatig aangebrachte aarden wal onder om te voorkomen dat de voedzame grond door het regenwater wordt meegevoerd naar lager gelegen regionen.

De ervoor liggende grond wordt dan geleidelijk opgehoogd. Dit systeem ter voorkoming van erosie is al heel oud en veldnamen met ,,graaf" erin komen we in vrijwel iedere plaats in het Zuidlimburgse heuvelland tegen. Rond 1600 kennen we hier ook nog de Clootgraaf. waarvan de ligging niet aangegeven is. ,Cloot" betekent kogelvormig. Zo sprak men toen o.a. van de waereltcloet of -cloot. in plaats van aardbol.

7. AAN DE HELLEBEUKER
Namen met ,,hel" erin wijzen op een hoge ouderdom. Ze duiden eenzelfde begrip aan als woorden samengesteld met ,,bel" en ,,(w)el", nl. beek, waterstroom, vliet of bron. Plaatsen en veldnamen waarin een van deze woorden voorkomt duiden hier op een relatie tot een beek of bron. Zo betekent Aubel: plaats aan de beek, In gen Hel: veld bij de beek of bron, Elburg: plaats of burcht bij de beek. Nu nog spreekt men van een wel in de betekenis van bron. In Hulsberg lag een stuk land met de naam Op de Bel. Zowel in het leggerboek als in het gichtregister van 1791 wordt er gewag van gemaakt. Het veld moet nabij het Dorpveld gelegen hebben. Het woord ,,Beuker", soms ,,Beukel" geschreven, is moeilijk te definiëren. Men kan aan beuken denken in de betekenis van met geraas neerstorten, maar ook aan een beukeboom.

8. IN HET PAUMEBROEK
In de Index (1614) staat in t' Plaumbroek en in het leggerbroek Het Paumebroek. De eerste naam lijkt de meest juiste. ,,Plaum" kan voor pluimgras staan, dat tot de beemd-grassen behoort. Later zal de betekenis vervaagd zijn, zoals dat vaak het geval is geweest. Een andere mogelijkheid is dat de eigenaar van dat veld Plaumen of Ploumen is geweest, een naam die in Zuid-Limburg sinds vele eeuwen inheems is.

9. DE WAAKHEUVEL
Deze naam komen we pas in het leggerboek tegen, maar hij wijst op een Romeinse oorsprong, nl. om via signalen belangrijke boodschappen, meestal van militaire aard, door te seinen. (Zie verder bij Op de Lommelenberg).

10. OP DE LOMMELENBERG
In de Index (1600 e.v.) wordt dit veld omschreven als Lumelenbergh en Lummelsbergh. Th. Dorren zegt in zijn Woordenlijst uit het Valkenburgsch Plat dat de naam waarschijnlijk ontleend is aan de lompen - boevenpak - die daar opgehangen werden. De Lommelenberg was eertijds de gerichtsplaats van Staatsch Valkenburg, zo schrijft hij. Daar er pas sprake is van Staats en Spaans Valkenburg sedert deze indeling bij het partageverdrag van 26 december 1661 tot stand is gekomen en er al in 1600 over deze ,,berg" wordt gesproken, moet een andere verklaring te vinden zijn. De Romeinen hadden namelijk de gewoonte om met lichtsignalen van heuveltop tot heuveltop, waar dat mogelijk was, berichten door te seinen. Zij noemden die lichtbron ,,lumen", een naam die door onze voorouders is overgenomen, zoals zovele andere Latijnse benamingen. De naam Limmel bij Maastricht, die in ons dialect nog Lummel wordt genoemd, wordt ook zo verklaard. Het is duidelijk dat door onbegrip van latere generaties de juiste betekenis verloren is gegaan. Ter verduidelijking nog het volgende: van terdoodveroordeelden werden alle goederen verbeurd verklaard; vaak werden zij een paar dagen als een afschrikwekkend voorbeeld aan de galg gekluisterd; over het hangen van kleren aan de galg wordt in de archieven maar zelden gesproken.

De kaart is gemaakt naar de GEMEENTE-ATLAS VAN LIMBURG van J. KUYPER. De namen van wegen, plaatsen en de getallen die de velden aanduiden zijn voor het merendeel van de kadasterkaart van 1912 genomen. Op de kaart in de gemeente-atlas staat dat de gemeente Hulsberg een oppervlakte van 1.000 bunders heeft en 1150 inwoners in 1866, het jaar waarop de kaart betrekking heeft.
Ten einde de kaart niet te onduidelijk te maken zijn niet alle wegen ingetekend en wel die wegen die voor een nader begrip van de tekst niet nodig zijn. In bijgaand artikel worden de nummers 1 t. m. 10 behandeld.