Handelingen Tweede Kamer (1876-1877) p. 427-428; G.D. Franquinet, Beredeneerde inventaris der oorkonden en bescheiden van het adellijk klooster Sint Gerlach bij Valkenburg (Maastricht 1877); J. Craandijk, Wandelingen door Nederland, dl. 2 (Haarlem: Tjeenk Willink, 1883; 2e dr.) p. 91-92; J. Daris, Histoire du diocese et de la principaute de Liege, dl. 1 (Luik) p. 566-568; J.A.F. Kronenburg, Neerlands heiligen in de middeleeuwen, dl. 4 (Amsterdam: Bekker, 1901) p. 78-115; J. Vannerus, 'Matrice du Sceau du couvent de Saint-Gerlache a Houthem-lez-Fauquemont', in: Revue belge de Numismatique et de Sigillographie 77 (1925) p. 213-221; J. van Schaik, 'De sacramenten van mirakel', in: H. d'Yanville & W. van Dijk ed., Gedenkboek van het XXVIIe Internationaal Eucharistisch Congres, gehouden te Amsterdam van 22 tot 27 juli 1924 (Amsterdam: 't Kasteel van Aemstel, 1925) p. 575; Pierre Kemp, Limburgsch Sagenboek (Lutterade: Fonds voor Heemkunde, 1925) p. 19-23; H. Durlinger [?], 'Het [weg]kapelke van Sint Gerlacus', in: De Geulbode, 9 oktober 1926; Voorloopige lijst der Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst, deel VIII: De Provincie Limburg 1 (Amby-Meer) (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1926) p. 147-150; D.A. Stracke, 'Uit het leven van den H. Gerlach', in: Tijdschrift voor Taal en Letteren 15 (1927) p. 93-100; 'De heiligdomsvaart te Houthem St. Gerlach. Schitterende feestelijkheden', in: Limburger Koerier, 18 mei 1929; 'De heiligdomsvaart te Houthem. Enorme belangstelling', in: Limburger Koerier, 25 mei 1929; R. van Wafelghem, Repertoire des sources imprimees et manuscrites relatives … l'histoire et … la liturgie des monasteres de l'Ordre de Premontre (Brussel 1930) p. 225; J.R.W. Sinninghe, Limburgsch Sagenboek (Zutphen: Thieme, 1938) p. 180-185; 'De patroon van Houthem-St. Gerlach', in: De Tijd, 25 juli 1941; A.W. van den Hurk, 'De kluizenaar van het Geuldal. Sint Gerlacus', in: De Tijd, 5 augustus 1941, ook verschenen in: De Nieuwe Koerier, 9 augustus 1941;

H. Durlinger, 'Houthem, Valkenburg of Spaubeek?' in: De Tijd, augustus 1941; De Geulbode van 30 augustus 1941, gewijd aan het centenarium van de overbrenging van Gerlachs relieken naar Houthem; M. Schoengen, Monasticon Batavum, dl. 2 (Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, 1941) p. 101; E. Heynen, 'Maastrichtse drukken (1552-1816). Een bescheiden bibliografie', in: Publications S.H.A. Limbourg 83 (1947) p. 1-174; Alph.W. van den Hurk, 'De H. Gerlacus', in: J. Huyben e.a. ed., Met de heiligen het jaar rond, dl. 1 (Bussum: P. Brand, 1948) p. 112-115; N. Backmund, Monasticon Praemonstratense, dl. 1 (Straubing 1949) p. 171 (Houthem-Sint-Gerlach), p. 170-171 (Heinsberg); M. de Meyer, 'Gerlacus of Gerlachus-Volksverering', in: P. van der Meer e.a., De Katholieke Encyclopaedie 11 (Amsterdam/Antwerpen: Joost van den Vondel/Standaard, 1951) k. 611; 'Houthem. Processie uit Tilburg', Limburgs Dagblad, 7 juli 1954; D. Damen, 'Studie over Sint Gerlach van Houthem', in: Publications S.H.A. Limbourg 92/93 (1956-1957) p. 49-113; P. Polman, Katholiek Nederland in de achttiende eeuw, dl. 3 (Hilversum: P. Brand, 1958) p. 262; H. Grundmann, 'Zur "Vita S. Gerlaci" eremitae', in: Deutsches Archiv fur Erforschung des Mittelalters 18 (1962) p. 539-554; W.J. Prick, 'Levensbeschrijving van de veertien Roermondse bisschoppen' [tussen 1559 en 1801], in: E.C.M.A. Batta e.a., Limburg's Verleden, dl. 2 (Maastricht 1967) p. 603-608, over Cuyckius; Maurits de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België, Commentaar bij de kaarten 21-29. Volksgeneeskunde (Antwerpen/Utrecht: Standaard, 1968) p. 59, 99-100; F. van Trigt e.a. ed., Goden en hun heiligen in Limburg (Maastricht/ Utrecht: catalogus gezamenlijke Limburgse musea, 1969) nr. 53; J.A.K. Haas, Inventaris van het archief van het Norbertinessenklooster van Sint-Gerlach (Maastricht: Rijksarchief in Limburg, 1971)

Deel 2/6 A2 Joannes Gielemans, 'Vita sancti Gerlaci'(= Sanctilogium, f. 966r-966v; nieuwe foliering 69r-69v) - ed. Damen (zie onder B) p. 89-90; Dreves e.a. ed., Analecta Hymnica Medii Aevi (Leipzig 1886-1922) dl. 13, p. 8; Erasmus Ghoyee, Divi Gerlaci sanctissimi eremitae vita, duobus libellis distincta (Maastricht: Joh. Gheel, 1600), opgenomen in de Acta SS Boll. Jan. I (Antwerpen 1643) p. 306-320, en in Mulder-Bakker (1995; zie onder B) p. 143-218, een Nederlandse vertaling in Cornelius Thilmans, Het Leven van den H. Gerlachus, Belijder en Eremijt der Orde van Premonstreijt (Maastricht 1612), een heruitgave van Thilmans' vertaling, is verzorgd door H. Casteel (Maastricht: Jac. Lijkens, 1745) en opnieuw uitgegeven door Mulder-Bakker (1995; zie onder B) p. 143-218; een 3e druk, verzorgd door M.J. Silmen, verscheen in 1790 te Roermond bij Gruyters; een 4e, verzorgd door E. Lavigne en J. Dassen, kwam uit in Houthem in 1990, uitgeg. door het kerkbestuur van de parochie Houthem-Sint-Gerlach. In 1618 gaf de Augustijn Jan Neeff(s) te Maastricht en Doornik (!) een Franse versie uit, onder de titel La vie et miracles de S. Gerlace, ermite et con-fesseur de Jesus Christ, avec un discours à la louange du mesme Saint. In 1622 volgde een vulgariserende berijmde bewerking in het Hoogduits, getiteld Leben des H. Gerlacus, afkomstig uit de Norbertijnse abdij van Steinfeld in de Eifel, waarmee het klooster Sint-Gerlach relaties onderhield. Het handschrift bevindt zich thans in de stadsbiblioteek van Trier (Katal. 1992, p. 344), fol. 102r-116v, een fotokopie daarvan in het Rijksarchief in Limburg, bij de nalatenschap Durlinger (zie hiervoor, onder A1, II, 1b). De norbertijn J.L. van Craywinckel nam in 1664 een bewerking van Thilmans' vertaling op in zijn Legende der Levens ende ghedenckweerdige Daeden van de voornaemste Heylige (...) die in de Witte Ordre van den H. Norbertus (...) uytgheschenen hebben (Antwerpen 1664); Willem Cripius, Vita Sancti Gerlaci

[altera] (Keulen 1600), later nogmaals uitgeg. in Acta SS Boll. Jan. I. (Antwerpen 1643) p. 320-321. - De hierboven genoemde hymnen ter ere van Sint Gerlach in het Sanctorale van Kamp-Lintfort zijn uitgegeven door G.M. Dreves e.a. in Analecta Hymnica Medii Aevi (Leipzig 1886-1922) dl. 45, p. 10, en door Damen (zie onder B) p. 108-109; de afzonderlijke hymne in de Codex van Darmstadt vindt men bij Dreves, dl. 13, p. 181; en bij Damen, p. 112-113. - Officia propria dioecesis Ruremundanae (Keulen, 1604) ad diem V. januarii vel ad feriam II ante festum Pentecosten. Dit officie is goeddeels terug te vinden in Officia propria Sanctorum (...) dioecesis Ruraemundensis (Roermond, 1867; Haarlem: Gottmer, 1948 2) op 19 januari, p. 16**-23**. De hymnen van de Nachtgetijden, de Lauden en de Vespers zijn ook afgedrukt in: Acta SS Boll. Jan. I, p. 305; R.J. Jordens, De Hymnen van het Getij- en Misboek (Tongerloo: Sint-Norbertusboekhandel, 1935) p. 322-323 (Latijn-Nederl.); Damen, o.c., p. 110-112 en vertaald in C. Nuijen,

HOUTHEM • Vorige week nog meldde zich een groepje boeren uit Brabant bij koster Jules Deguelle in Houthem. Bang als de dood waren ze voor het uitbreken van varkenspest op hun bedrijven. Ze kwamen zakjes zand halen. Gewijd zand van onder de graftombe van Heilige Gerlachus midden in de gelijknamige stiftskerk. Het zand houdt ziekten uit stallen.
Althans dat is het verhaal dat koster Jules Deguelle (75) vertelt. Hij kijkt de ongelovige bezoeker met grote ogen aan. ,,Bidden alleen is niet genoeg, je moet er in geloven, anders werkt het niet."
Jaarlijks laat Deguelle een nieuwe lading zand aanrukken; zo'n anderhalve kuub, voldoende yoor pakweg honderd gelovigen. Desnoods stuurt de koster het goedje op per post. Zoals hij een keertje deed voor een boerenfamilie uit het Groningse Woudweide. Op het bedrijf heerste de besmettelijke ziekte mond- en klauwzeer. Drie dagen na het uitstrooien van het zand in de stallen was de ziekte voorbij.
,,Die mensen komen ieder jaar terug, nieuw zand halen", zegt Deguelle.,, Boeren komen, maar ook burgers die geiten houden of parkieten. Iedereen heeft baat bij het zand van de Heilige Gerlachus. Het zand is ook rustgevend. Leg het onder het hoofdkussen en je slaapt er beter van."
Gerlachus, die in de twaalfde eeuw in Houthem leefde, was niet zo'n brave. Althans, toen hij als jonge ridder een kleurrijk leven leidde. De van adel zijnde Gerlachus maakte armen nog armer door zichzelf te verrijken. De plotselinge dood van zijn echtgenote bracht hem tot bezinning. Hij reisde af naar Rome waar hij bij de Paus zijn zonden opbiechtte. Die stuurde hem als boeteling naar het Heilige Land, een reis die zeven jaar duurde. Medio 1160 keerde Gerlachus terug naar Houthem. De kluizenaar woonde er in een holle eik en hield zich aan de geloften die hij had afgelegd: nooit paardrijden, nooit wijn drinken, nooit vlees eten, zomer en winter vasten en nooit schoeisel dragen, maar wel steeds een boetekleed.

Veertien jaar hield de doorzetter het vol. Totdat op een dag een beker water plotseling was veranderd in wijn. Een wonder dat zich tweemaal herhaalde. Kort daarna ging Gerlachus dood. Het graf werd spoedig een trekpleister voor pelgrims. Eeuwen later komen gelovigen nog steeds zand halen, onder het uitspreken van een kort gebed en het offeren van geld. Dat hij populair is onder de boeren komt, omdat Gerlachus varkens hoedde", vertelt de koster.
Veel gelovigen dichten de Heilige Gerlachus wonderbaarlijke krachten toe. En zeker niet alleen boeren, zo laat het gastenboek in de monumentale met fresco's versierde kerk zien. Een greep uit de boodschappen: 'Ik wil dat opa gelukkig is in de hemel. Dag opa'. 'Uit dank voor een heerlijk gezin'. 'Free Tibet'. 'Bidt voor pa Sittard dat hij de kracht krijgt om uit zijn depressie te komen'. En: 'H.-Gerlachus, laat er a.u.b. een uitkomst komen voor Daniëlle en Edwin'.

De koster, die rondleidingen verzorgt, beweert dat hij de probleemgevallen er zo uit haalt. Zoals een stel dat op het punt van scheiden stond. ,,Ik heb anderhalf uur indringend met ze gepraat. Bij de liefde is het nemen en geven. Vooral het geven waren ze allebei vergeten. Het is nu vier jaar geleden en ze zijn nog steeds bij elkaar. Dankzij de Heilige Gerlachus."
Deguelle bidt zelf regelmatig tot de heilige. Hij haalt een wonder aan dat hem is overkomen. Enkele jaren geleden werd hij met spoed opgenomen in het ziekenhuis voor een hartoperatie. ,,Het moest binnen twintig minuten gebeuren. Ik zei tegen mijn vrouw. Steek een kaars aan bij de Heilige Gerlachus. Zodra de kaars is gedoofd, ben ik weer thuis." Aldus geschiedde.