Pest

De la Haye, diaken van onder meer de Onze Lieve Vrouwebasiliek in Maastricht, raadpleegde online tal van kerkboeken uit de afgelopen eeuwen. Hij analyseerde overlijdensregisters van tal van parochies. Van Venray tot Gulpen, van Sittard tot het Waalse dorpje Mortroux, waar voorouders van hem leefden. De registers vormen namelijk de voornaamste bron van bevolkingscijfers tot aan de Franse tijd, toen de burgerlijke stand werd ingevoerd. Al zijn ze zeldzaam en verre van compleet. Alleen kerkelijke uitvaarten worden genoteerd, doodsoorzaken nauwelijks. „De pastoor is geen medicus.” Armen, soldaten en ketters worden zonder mis begraven, soms zelfs ’s nachts. „Overzicht hadden ze vroeger niet. Dat is nu wel anders. Als er in Australië iemand sterft, weet ik het vijf seconden daarna.”

Toch geven de kerkregisters een schat aan informatie bloot. Zo kent de Nicolaasparochie in Maastricht in het najaar van 1668 plots een enorme toename in sterfgevallen. Pastoor Arnoldus Melbeek van de Nicolaaskerk schrijft in die maanden bij veel overlijdens in de kantlijn obiit peste (overleden aan de pest) of obiit dysenteria (overleden aan buikloop). De la Haye verwerkte de sterftecijfers in een grafiek die de sterftepiek duidelijk laat zien. „Mensen waren machteloos. De chirurgijnen wisten ook niet wat het was. Ze konden dat virus niet zien, wij wel. Dat verklaart ook de wanhoop die men toen had. Ze konden niets doen, behalve elkaar ondersteunen, bidden, kapelletjes bouwen voor de pestheilige Rochus en dat soort dingen.”

Huursoldaten

Vrijwel alle grote epidemiegolven in Limburg ontstaan als er oorlog is, als er legers buitenlandse huursoldaten rondzwerven, die besmettelijke ziektes meenemen. Ze worden (vaak met vrouw en kinderen) ondergebracht bij de lokale bevolking, hetgeen gepaard gaat met geweld, plundering en verkrachting. „Hygiëne nul komma nul. Die inkwartiering was uit sanitair oogpunt niet handig. Ze namen de ‘soldatenziekte’ mee.”

Als Maastricht in 1632 wordt belegerd meldt de pastoor van ’s Gravenvoeren al snel een eerste pestgeval. Het overlijdensregister van die maanden leest als een tragedie. Hele gezinnen worden rücksichtslos uitgeroeid. Prior Rondaxhe sterft volgens de pastoor naer dat hy veel geleden hadde. Met de toevoeging: twas noch een jonck sterck man tusschen 40 ende 50 jaren. In Maastricht overlijden tal van paters capucijnen die de zieken verzorgen en zelf besmet geraakt zijn. Ze worden postuum geëerd in een schilderij met de tekst:

Als Maestricht door de Pest seer jammer wirdt geschonden, Soo syn dees Mannen strackx in liefde g’heel verslonden, En hebben het Cruys, met Leven en haer Bloedt, De stadt soo bÿgestaen. Siet wat liefde doet.

Tijdens de Guerre Hollande (1672-1678) probeert Lodewijk XIV delen van de Spaanse Nederlanden in handen te krijgen. De pastoor van Sittard noteert dat gewonden uit Maastricht naar Sittard worden gebracht om te genezen. Het heeft catastrofale gevolgen: in het najaar van 1676 schrijft de pastoor dat hij het zo druk heeft gehad met het toedienen van de laatste sacramenten aan stervenden dat hij het overlijdensregister niet heeft kunnen bijwerken. Er zijn te veel doden, van wie hij zelfs de namen soms niet kent. Ook in Geleen worden tijdens het beleg van Maastricht gevallen gemeld van de verschrikkelijke kranckheyt. Tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog (1747) maakt een virus wederom veel slachtoffers in Limburg en omgeving. In Mortroux sterft dan 28 procent van de bevolking. „Halve dorpen die weggevaagd worden! Ik zeg wel eens voor de ‘grap’: Covid is erg, maar we zijn nog lang niet aan de cijfers van dit soort epidemieën.”

Machteloos

Wat opvalt in de gegevens die Régis de la Haye bestudeerde, is dat bij de epidemieën in het verleden een tweede golf vrijwel altijd onvermijdelijk is gebleken. Ook verspreidden virussen zich minder snel (mensen waren minder mobiel), maar ziektes bleven wel lang rondwaren, soms tot wel vijf jaar. Hebben de cijfers een voorspellende waarde? Geen idee. „We klagen over de impact op de samenleving en de economie. Maar ik denk dat het vroeger veel erger is geweest. Al zijn we ergens even machteloos als toen. Enige bescheidenheid siert ons. Het virus is er nog altijd en misschien heb je het morgen te pakken. Je weet het niet.”