Bronnen

Bundesarchiv Berlin Lichterfelde
R 50 I 316, 317,318OT Einsatzgruppe West (Holland und Belgien)
R 9361-II/755367NSDAP lidmaatschapskaart H. Neumann
R 50-I/3926Bruno Hanzel
BArch-KBL-LKB-698Lazarettkarten Hildesheim

Militärarchiv Freiburg
Verleihungsliste Nr. 67 (Ziv.) Heinz Neumann Kriegsverdienstkreuz

Regionaal Historisch Centrum Limburg
40.007A 2856/3218/3907Gemeentearchief Valkenburg-Houthem
EAN_1117 2758 en 2951 PLEM
17.26-01B/1150 t/m 1156DSM archieven spoorlijn Houthem-Meerssen 1944

Nationaal Archief Den Haag
2.13.167_790_16Bunkertekening
2.09.16.02_35842NBI-Hubert Berghs
2.09.16.06_88948NBI-Leo Hensels
2.09.16.03_44537NBI-Heinrich Daumen
2.21.310_53Rapport Kurt Wiendieck
CABR 111492PF Den Bosch 21673 L. Hensels

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie
098Organisation Todt
249-0605Dossier Organisation Todt
249-A0605Dossier Organisation Todt (aanvullingen)
249-0816Verslag directeur Postkantoor Valkenburg vanaf sept 1944 tot 10 mei 1945

NIMH
575-401-0020 Bureau inlichtingen

Stadtarchiv Hildesheim
Reg.-Nr. 920/1906Geboorteakte Heinz Otto Hermann Neumann
Reg.-Nr. 488/1929Huwelijksakte H. Neumann en Minna Snoek
Reg.-Nr. 156/1977Overlijdensakte H. Neumann

NCAP
NCAP_JARIC_140_0912_4001 Luchtfoto

Archief Heemkundevereniging Houthem-St. Gerlach
BunkerfotoScan

Documentatie:
Katwijk 1940-1945 D. Harff en P. Harff
Handbook of the O.T.MIRS/MR London 1944

Afbeeldingen/foto's:

- PLEM-gebouw aan de Prins Bisschopssingel 2-4 te Maastricht
- Kraaginsigne OT Bauleiter
- Lazarettbesuch Neumann te Hildesheim
- NSDAP lidmaatschapskaart van Neumann uit 1937
- Broekhem 104, waar Neumann resideerde met plaquette vanwege 75 jaar bevrijding; schuin tegenover woonde waarschijnlijk Hanzel
- De bunker is op 24-01-1949 opgemeten en getekend door het “Bureau Registratie Verdedigingswerken”. Er stond nog een 2e exemplaar in Culemborg
- Tekening uit het Bunkerarchief d.d. 24-1-1949
- Luchtfoto van Broekhem op 1 september 1944 met de door de OT
in beslag genomen huisnummers en de bunker
- beknopt overzicht van de projecten en enige bedrijven (genaamd OT-Einheiten) die Neumanndeels vanuit Valkenburg aanstuurde en coördineerde.
- Iedere OT-vakman had zijn eigen symbool, resp.: metselaar-timmerman-ijzer-vlechter-slotenmaker-chauffeur
- Alle werkers waren verplicht het OT- symbool op de arm te dragen. De rode pijl is 1 stapje hoger in rang: Vorarbeiter. Er werd gewerkt in dag- en nachtdiensten. Iedere werknemer had een dienstboekje ter identificatie, met stempels waar hij of zij te werk was gesteld.
- Het tijdelijke kantoor van Hensels aan de Houthemerweg 162, tegenwoordig Broekhem 78, helemaal verbouwd als hotel de Griffier
- Brief Huiman
- Reisdocument van Neumann en zijn zoon Klaus naar Canada

Hensels werkte daarvoor samen met zijn werknemers Ponzlet (waarschijnlijk Franz Leonhard Ponzlet, transportondernemer Bergerstraat 4 te Amby Maas-tricht), Schoonlingen, en transportondernemers A.H. Smeets en J. Defresne, Neerhem 32b te Valkenburg.
Hensels is op 21 oktober 1944 aangehouden door de Koninklijke Stoottroepen afdeling recherche te Maastricht.
Hij is in voorlopige hechtenis geweest in de kazerne gelegen aan de Grote Looierstraat 17, ook wel “kamp Maastricht” van 21 november 1944 tot 25 januari 1945, waarna hij als niet veroordeelde naar Munster Bilzen is verhuisd. Op 29 januari 1945 werd hij opnieuw gearresteerd en gedetineerd in “Villa Wijkerveld” onder verdenking van lidmaatschap van de N.S.B., hetgeen niet zo bleek te zijn. Op 23 maart 1946 volgde het officiële besluit tot in vrijheidstelling. Hij werd gesommeerd zich beschikbaar te houden bij nieuwe feiten, en zich te melden bij het Bureau Toezicht Politieke Delinquenten in de Breedestraat 22 te Maastricht.
Op 26 november 1948 wordt de zaak tegen Hensels heropend door de “Centrale Zuiveringsraad voor het Bedrijfsleven”. Hij geeft hierbij het volgende te kennen:

“Ik ben begonnen te werken met 18 arbeiders. Ik was onderaannemer bij Tunnel & Tiefbau. De machines die ik voor de grondwerken nodig had kreeg ik van de Duitsers, alsook de arbeiders, en wel in het kader van de OT. Behalve grondwerken heb ik ook betonwerken uitgevoerd. Zelf kwam ik maar een paar keer per week op het werk. Wanneer ik arbeiders aan andere firma’s moest uitlenen, bleven deze bij mij op de loonlijst staan en kreeg ik het geld van de andere firma’s terug …”

Hensels werd alsnog schuldig verklaard aan hulp aan de vijand en benadeling van de Staat met de bestempeling van zijn handelswijze als “zeer onnadenkend”. Hij werd ontzet van het recht een leidende functie uit te oefenen in enige bouwonderneming voor een periode van 3 jaar. [29]

Voetnoot [29]
Bron: CABR L. Hensels, uitspraak rechtbank Roermond 10-12-1948

Uit diverse getuigenverklaringen van oud-werknemers is gebleken dat Hensels goed bevriend was met de Duitse officieren, en dat hij in hun aanwezigheid pro-Duits handelde. De tarieven die door de OT betaald werden waren vele malen hoger dan de gebruikelijke, hetgeen niet alleen de werknemers maar ook de financiële positie van Hensels ten goede kwam. Hij had goed contact met de Duitse Fachbewerber (arbeidsbemiddelaar) Herr Krönin van het Arbeidsbureau te Maastricht, die hem altijd arbeiders kon regelen waardoor het aantal in rap tempo toenam van 100 tot wel 700. Ook via het gewestelijk Arbeidsbureau te Heerlen en via de OT te Valkenburg werden arbeiders uit heel Nederland toegewezen.
Hensels werd door getuigen omschreven als een grote brute vent, die zijn werknemers altijd dwong flink aan te pakken en herhaaldelijk dreigde met arrestatie door de Wehrmacht en “einsperren” als ze niet snel genoeg werkten. Enkelen zijn inderdaad gearresteerd en hebben vastgezeten in de bunker van Neumann of in de kelder van een hotel. (o.a. Jacob Veld uit Hoensbroek). Hij gedroeg zich als iemand die gewend was te bevelen en die onmiddellijk gehoorzaamd moest worden. Daarnaast hield hij door de door riante inkomsten feesten en werd hij meerdere malen onder invloed van alcoholische dranken aangetroffen.
Administrateur Andreas Leusen (2-10-1898) uit Haarlem, in dienst bij Fa. Hensels, weet te vertellen:

“Ik rekende het werk uit, waaruit volgens de tarieven de uit te betalen lonen werden berekend, en ik ging dan het geld afhalen, in den beginne in Delft, later te Culemborg bij het hoofdbureau van de OT Ik haalde elke week geld, in het begin bedragen van 8000 à 10.000 per week, en op het laatst 60.000 tot 70.000 gulden. Deze laatste bedragen werden uitbetaald 14 dagen voor de bevrijding van Valkenburg.

Hensels, Ponzlet en Schoonlingen waren alle drie gemachtigd cheques te tekenen en te innen. Hensels en Ponzlet waren bijna altijd samen, Schoonlingen was meer op zichzelf. Ponzlet is later met Neumann via Noordelijke plaatsen naar Duitsland uitgeweken”.

Vanaf 1954 woonde Hensels in Maastricht.
Op het verwijt van collaboratie met de Duitsers antwoorde hij dat hij hiertoe gedwongen werd, en dit tot 3x toe heeft geweigerd, en dat hij daarnaast zeer veel “Ausweise” had verstrekt aan onderduikers. Ook had hij ervoor gezorgd dat de arbeiders die bij hem in dienst waren niet naar Duitsland hoefden te gaan.
Door de publicatie van de “Ministeriële Beschikking [30] ” tot teruggave van in de oorlog gederfde kosten claimden veel medewerkers en instanties achterstallige betalingen voor lonen, materiaal en belastingen tot in 1959 bij het “Nederlands Beheers instituut”. De vorderingen van de belastingen hadden voorrang, waardoor er voor de overige schuldeisers vaak niets overbleef.

Als voorbeeld een vordering van Cornelis Kasbergen uit Rotterdam, beroep metselaar, die vanaf 8 juni 1944 tot 8 september 1944 bij de Fa. Hensels heeft gewerkt, en die door “Dolle Dinsdag” onverhoopt gereedschap heeft achtergelaten. Hij vorderde zijn gereedschap terug, inclusief reiskosten en achterstallig loon.
Volgens Hensels was er bij de bevrijding voor ± fl. 150.000 materiaal aanwezig op de diverse OT-werkplaatsen.
De gemeente Valkenburg wist voor bijna fl. 38.000 aan geconfisqueerd OT- materiaal te verkopen, inclusief eigendommen van Hensels, waarvan de opbrengst volgens wettelijk voorschrift verviel aan het Bureau Oorlogsbuit. Het bedrag werd vanuit de gemeentekas overgeboekt naar het Ministerie van Financiën.


Voetnoot [30]
als gepubliceerd in de Staatscourant d.d. 7-6-1949, nr. 108

Alle vermogen van Hensels is na de oorlog aan de Staat der Nederlanden vervallen. Hij heeft in 1954 via het Nederlandse Beheers Instituut geprobeerd zijn eigendommen van de door de Gemeente Valkenburg geconfisqueerde en verkochte OT-materialen terug te claimen om zijn bedrijf als aannemer van grondwerken weer te kunnen beginnen, maar dit werd hem geweigerd. Uiteindelijk is hij toch erin geslaagd een van de beste wegenbouwbedrijven in Limburg op te starten, dat reeds in 1959 naam gemaakt had. [31]

Fa. Daumen (Elektro-Institut Heinrich Daumen)
Engelbert Heinrich Daumen (geb. 2-11-1891 te Rheidt) was een Duitser die woonde op de Oranjelaan nr. 1 te Valkenburg. Hij dreef een Electro-technisch bedrijf, dat tijdens de oorlogsjaren hoofdzakelijk voor de Organisation Todt werkte, terwijl zijn echtgenote een lunchroom exploiteerde in de Wilhelminalaan nr. 49, waarvan de inventaris niet haar eigendom was.
Op 29 juni 1942 kocht hij het huis met magazijn en erf aan de Wilhelminalaan 68/70 van de Niederländische Grundstückverwaltung (NGV) voor de prijs van fl. 18.000,- uit Joods bezit (de heer Edgar Huiman, geb. 24-3-1910 te Berg en Terblijt, geh. met Anny Muller). Laatstgenoemde had daar een zaak met slagersbenodigdheden. Bij acte van minnelijk rechtsherstel van 11 september 1947 keerde dit pand officieel terug naar Huiman, die er echter op 20 september 1944 alweer terug was ingetrokken.
Na de oorlog was Heinrich Daumen op 20 april 1945 nog steeds voortvluchtig. Al zijn vermogen en bezittingen werden onmiddellijk in beslag genomen, inclusief dat van zijn vrouw Katharina Daumen-Johnen (geb.13-5-1886 te Niedegge). Bij zijn arrestatie had hij een bedrag van fl. 50.000,- contant op zak, hetgeen werd gedeponeerd bij de Amsterdamse Bank om zo diverse schuldeisers te kunnen betalen. Mevrouw Daumen-Johnen kreeg huisarrest te Hardenberg.

Voetnoot [31]
bron: NBI en CABR L. Hensels nr. 21.673

Ook Daumen had veel rekeningen openstaan bij de PTT, PLEM, Limagas, werknemers en de belastingdienst, die via het Nederlandse Beheers Instituut werden voldaan tot in 1954.
Het geconfisqueerde vermogen van Daumen werd vanaf 7 juni 1945 beheerd door kandidaat-notaris J.P.A. Theunissen uit Valkenburg.
Eind 1970 heeft Daumen bij Duitse instanties zijn geleden vermogensverlies aangemeld, met de hoop nog iets terug te kunnen ontvangen.
De Wilhelminalaan werd tijdens de bezetting veranderd in de Hendrik van Viandenlaan, volgens de Duitse traditie dat straatnamen alleen naar overleden personen mochten worden genoemd. Uitzonderingen daargelaten… [32]

Voetnoot [32]
bron: NBI

Afbeelding: Brief Huiman
Voetnoot [33]
bron: NBI

Afbeelding: Reisdocument van Neumann en zijn zoon Klaus naar Canada
Voetnoot [34]
bron: Arolsen Archives

Zie vervolg 4/4

Er werden ook diverse specialisten gerekruteerd, zoals de firma Lütkehaus & Co uit Essen, voor “Hochbohrungen für Bewetterungsanlagen” en de Fa. Tunnel- und Tiefbaugesellschaft GmbH uit Essen en de Fa. Offermann en Buhlmann.
De werkzaamheden van Neumann bestonden onder andere uit:
- het afsluiten van contracten met onderaannemers
- het volgen van materiaalleveringen en navragen
- het vorderen van paarden en karren, o.a. van Georg en Guillaume Frissen, en regelen van het paardenvoer
- het confisqueren van grondstukken via de Baurat Maastricht, huizen en garages
- het regelen van arbeiders, o.a. uit de Noord-Oostpolder via dhr. Vahle (Arbeitseinsatz) en dhr. Houdijk.
- het regelen van verlofpassen
- het regelen van grenspassen voor Belgische werknemers
- het regelen van typemachines
- het regelen van hotels voor bezoek (Hotel Voncken, Berg- en Dal, Geulzicht, Amsterdam, Grot van Lourdes)
- het oplossen van diverse geschillen etc.
- het regelen van het afvoeren van restpuin van het klooster der Oblaten (Geerlingshof).

Als voorbeeld een brief van Neumann gericht aan de Wehrmachtskommandantur te Maastricht, waar hij zoal mee te maken had, d.d. 3 augustus 1944:

“Betreff: Einrichtung eines Erholungsheimes für den Zollgrenzschutz in Geulem.
Nach Mitteilung der OT-Einheiten Offermann-Bühlmann und Woudenberg soll das Hotel „Geulzicht“ in Geulem als Erholungsheim für den Zollgrenzschutz beschlagnahmt werden.
Ich lege gegen diese Beschlagnahme Beschwerden ein, und werde ebenfalls der Rüstungsinspektion der Niederlande, den Generalluftzeugmeister, diese Maßnahme unterbreiten. In unmittelbare Nähe des benannten Hotels werden zur Zeit Baumaßnahmen zur unterirdischen Unterbringung eines durch das Rüstungsamt in diesen Räumen zu verlagernden Industrieunternehmen (Jäger-Programm) durchgeführt.

Die Wahl des Ortes für Erholungszwecke ist unge-eignet, somit dieses Gebäude für den Betrieb der Rüstungsindustrie vorgesehen ist.
Weiterhin lege Ich Beschwerde ein gegen das Auftreten eines Vertreters der Zollbehörde. (Bericht OT-Einheit Offermann-Bühlmann).
Die Unterbringung dieses Erholungsheimes stört:
1.Die Durchführung der Baumaßnahmen
2.Die Steuerung der Industrie-Unternehmen
Es wird erwartet, dass die Beschlagnahme aufgehoben wird.“

Refererend aan het foto-incident bij de Bronsdaelgroeve, waarbij door de familie Curfs de hulp van Neumann werd ingeroepen en zo werd voorkomen dat een nietsvermoedende toerist ter plekke werd geëxecuteerd, omdat hij vermoedelijk foto’s had genomen van het in aanbouw zijnde complex. “…Een soldaat stelde voor de fotograaf dood te schieten, maar Neumann zei: “Du hast nichts zu schießen! Du sollst nur den Film in Beschlag nehmen, sonst nichts! Noch Fragen?“, aldus een citaat van Wiel Curfs. [21]

Voor de werkzaamheden in en om de grotten werd vooral gebruik gemaakt van paarden en karren, omdat het terrein niet goed toegankelijk was met vrachtwagens. Zo werd er op 26 juni 1944 door Neumann een “herinnering” gegeven aan de Feldkommandantur van Hasselt voor het leveren van 50 paarden met karren aan de Fa. Berghs.

De werkwijze van Neumann wordt in de notulen van een bouwvergadering dd 11 juli 1944 te Vught getypeerd door de Arbeitsdienst (lees Herr Vahle), die zich eraan stoort dat soms arbeiders niet meteen kunnen worden ingezet:

“Herr Neumann kümmere sich zu viel um Kleinigkeiten, wobei ihm die Übersicht über den Gesamtplan über dem Kopf wachse. Seine Tüchtigkeit in fachlicher Hinsicht wird jedoch keinesfalls angezweifelt“


Voetnoot [21]
zie Stegelke 51

Bij deze vergadering was Neumann zelf niet aanwezig, wel Vahle, Hanzel en Houdijk.
Tevens wordt er vermeld dat er 500 wegenbouwarbeiders uit de Noordoostpolder worden ingezet bij het Sonderbau programm Valkenburg, in samenspraak met de Beauftragter voor de Noordoostpolder Herr Houdijk.
Laatstgenoemde wil de garantie dat deze 500 arbeiders na 6 weken terug mogen, hetgeen niet op prijs wordt gesteld aangezien het project onder grote tijdsdruk staat. Herr Vahle was de “Sonderbeauftragter für die Regelung des Arbeitseinsatz des Sonderbauprogramm Valkenburg“.
Daarnaast wil men dat er nog eens 500 gevangenen (o.a. uit Vught) en 200 strafgevangenen onder bewaking op de bouwplaats worden ingezet. Het wordt uitdrukkelijk gemeld dat Neumann dit laatste niet wil. Bau-ingenieur Bruno Hanzel (collega van Neumann) zegt dat er ook voor werknemers boven de 60 jaar werk is in Valkenburg, en dat de barakken voor de 200 strafgevangenen in aanbouw zijn, zodat de bewaking geen groot probleem meer zal zijn.

Op 31 augustus 1944 schrijft Neumann aan de Ortskommandantur Maastricht dat hij voor de maand september in gebied Valkenburg nog steeds nodig heeft:
15 timmerlieden
65 metselaars
20 betonvlechters
30 blokbrekers
65 elektromonteurs
150 hulpmedewerkers

Opmerkelijk is het feit dat er tot het laatste moment door de lokale OT-Einheiten is geprobeerd om de werkzaamheden gedaan te krijgen, zonder besef dat het zo maar eens afgelopen kon zijn door de naderende geallieerden, met eventuele repercussies voor collaboratie met de Duitse bezetter.
De Duitsers zelf waren zorgvuldiger met het uitwissen van sporen: zo onderschreef Neumann zijn brieven alleen met de letter N, en van Hanzel is zo goed als niets terug te vinden. Daarnaast werden er van hogerhand circulaires uitgegeven aan de Bauleitungen met het bevel tot archiefvernietiging bij terugtocht.

De OT-Einheiten
Voor het uitvoeren van de werkzaamheden in- en om de grotten werden lokale aannemers ingehuurd als OT-Einheit, al dan niet verplicht. De medewerkers van deze firma’s stonden op loonlijsten en kregen betaald.
Uurtarieven waren vastgelegd door de OT, variërend van 0,53 tot 0,73 cent per uur (7 tot 8 gulden per dag), hetgeen driemaal zo hoog was als de reguliere tarieven. Voor de te werk gestelde gevangenen zullen andere regels hebben gegolden. In de regio Valkenburg-Geulhem waren vooral de bedrijven Hensels, Daumen en Berghs aktief. De Duitse bezetter stelde dienstwagens ter beschikking om deze OT-Einheiten te ondersteunen in hun werkzaamheden.

We weten welke kentekens hun auto’s (PKW’s) hadden:

Neumann: P23606 (Bauleiter)
Hanzel:P6555 (Bauführer)
Hensels:P32072 (Betriebsführer)
Ponzlet:P11894 (Betriebsführer Hensels, Abt. Nachschub)
Daumen:P19670 en P33505 (Elektro Montage Betrieb) - een luxe donkerblauwe Chevrolet Coach uit 1939

Verder gebruikte men nog 2 vrachtwagens (LKW’s): P32510 en P32546.
Deze speciale kentekens waren alleen voor Wehrmacht personeel in Nederland.

Een blauwe driehoekige sticker moest dan achter de voorruit worden geplaatst.
Het diende als bewijs van een door de Wehrmacht uitgegeven rijvergunning. [22]

Voetnoot [22]
bron: NBI

Hieronder een verdere uitwerking:

Fa. Berghs
In Valkenburg werden 48 arbeiders van de Fa. Berghs uit Maaseik Eykerpoort tegen betaling te werk gesteld. Dit weten we omdat Neumann op 9 maart 1944 voor deze Vlaamse medewerkers grenspassen heeft aangevraagd met een geldigheidsduur van 3 maanden met eventuele verlenging. De firma Berghs had ± 200 medewerkers in dienst uit regio Turnhout, waaronder ene Joseph Hubert Hensels (geb. 13-2-1926) en Hubert Berghs zelf. Wat Berghs niet wist is dat enkele van zijn medewerkers rapporteerden aan de geheime dienst. De leeftijden varieerden van 15 tot 65 jaar. Berghs zelf was toen 47 jaar, en kreeg voor zijn activiteiten een kantoor toegewezen aan de Nieuweweg 83c (oud huisnummer van Soons) te Valkenburg.
Veel van deze medewerkers hebben de oorlog ruimschoots overleefd (tot in 2012) en zijn begraven in Oud-Turnhout en Turnhout.
Volgens de geheime dienst werkte Berghs al sinds 1940 vrijwillig voor de Duitsers, en heeft hij groot werk uitgevoerd bij het vliegveld St. Truiden-Brustem, het vliegveld te Venlo en verdedigingswerken te Visé bij Luik.[23]

Hubert Berghs is na de oorlog veroordeeld. [24]

Voetnoot [23]
bron: NIMH 575-403-0022 Bureau Inlichtingen

Voetnoot [24]
bron: Belgisch Staatsblad nr. 122-182

Zie vervolg 3/4

Na een bezoek van Herr Münster en Leppla op 7 juli 1944 moest de PLEM op 15 juli 1944 na onderhandelen een gedeelte van hun pand afstaan aan deze Duitse stichting, 138 man groot, tegen een niet geringe huurvergoeding van fl. 14.300,- per jaar [1].
Daarnaast werden veel werkzaamheden rechtstreeks gecoördineerd vanuit Valkenburg, waar dit artikel zich verder op zal toespitsen.

De vertegenwoordiging van de OT in Valkenburg
De OT in Valkenburg was in handen van Oberst Heinz-Hermann Neumann [2] en zijn collega Bruno Hanzel [3].
Zij hadden zich tijdelijk gevestigd in Broekhem, en coördineerden van hieruit alle werkzaamheden om het inrichten van de grotten te bewerkstelligen. Ze werkten nauw samen met Regierungs Baurat Hans Jürgensen (geb. 1905) in Maastricht en ze werden vanaf april 1944 aangestuurd door het “Feldbauamt der Luftwaffe” te Oisterwijk onder leiding van Bernward Klomp [4], en door de OT-Oberbauleitung (OBL) Holland te Delft (naderhand Culemborg) o.l.v. Prof. Dr. Kurt Wiendieck. Neumann was één van de in totaal 13 Bauleiter in heel Nederland.


Voetnoot [1]
bron: NIOD en RHCL

Voetnoot [2]
Heinz Otto Hermann Neumann
Geb. 3-11-1906 te Hildesheim, overl. 26-1-1977 te Hildesheim, getrouwd. 7-12-1929 te Hildesheim met: Minna (Minka) Johanne Elisabeth Snoek uit Hönnersum (Gemeinde Harsum, Landkreis Hildesheim), geb. 26-5-1907 te Jever, Ostfriesland, Niedersachsen, overl. 12-5-1984 te Hildesheim. Geloofsovertuiging: protestant
Ze hadden 3 zoons: Kurt, geb.12-2-1930, Klaus, geb. 4-4-1933, Helge:geb. ?
Kriegsverdienstkreuz 2. Klasse mit Schwertern: 1-9-1941 (Verleihungsliste nr. 67 (Zivil))
NSDAP partijnummer: 42246 - OT nummer:151273

Voetnoot [3]
Bruno Hanzel, ook wel Hansel
Geb. 8-4-1903 te Neu Oderberg / Oberschlesien. Verhuisd op 18-1-1946 naar Tannen-hausen, Kreis Aurich
Dienstbuchnummer:PO25880

Voetnoot [4]
Bernward Klomp
Geb. 11-4-1904 te Dortmund, overl. 29-11-1986 te Holthausen (Plettenberg)

Heinz-Hermann Neumann
Neuman kwam uit Hildesheim. Hij is zijn loopbaan begonnen als leerling-timmerman bij Zimmermeister Friedrich Evers, en hij volgde daarna zeer waarschijnlijk een opleiding aan de Baugewerkschule te Hildesheim (Höhere Technische Anstallt für Hoch- und Tiefbau, Hohnsen 2). Deze opleiding maakte hem bij uitstek geschikt voor de werkzaamheden in en om de grotten.
Als Bau-ingenieur werd hij reeds ingezet bij de aanleg van de Westwall bij de Oberbauleitung St. Wendel-Saarbrücken en bij de Bauleitung Spichern. Hij kreeg een ijzeren kruis 2e klasse met zwaarden verleend op 1 sept. 1941. Daarna zien we hem terug op een personeelslijst van OBL België van 29 mei 1942. [5]
Zijn rang als Bauleiter was equivalent aan Oberleutnant (Oberst) in de Wehrmacht, met bijbehorend salaris.
Eind 1943 wordt Neumann gesignaleerd in Geulle door grond- en betonwerker Johan Fermont uit Roermond, die in dienst was van aannemer Hensels (zie verderop).

Toen Fermont in 1944 in Valkenburg werkte aan een groot gebouw uit beton herkende hij Neumann als dezelfde Duitse officier die in Geulle de leiding over het werk had. [6]
Neumann is op 22 november 1943 vanwege een ontsteking aan zijn amandelen opgenomen in het Lazaret van Hildesheim. Op 3 december werd hij weer ontslagen

Voetnoot [5]
bron: BArch Freiburg

Voetnoot [6]
bron: CABR L. Hensels

Afbeelding: Lazarettbesuch Neumann te Hildesheim [7]
Voetnoot [7]
bron: BArch Freiburg

Afbeelding: NSDAP lidmaatschapskaart van Neumann uit 1937 [8]
Voetnoot [8]
bron: BArch Freiburg

Ook is er vermelding van een Bauleiter Neumann in Katwijk/Noordwijk in januari 1944, waarschijnlijk voor werkzaamheden aan de Atlantik Wall. Het is aannemelijk dat dit dezelfde persoon is, gezien er in de personeelsbestanden van de O.T. van Herr Wiendieck uit november 1944 maar één Bauleiter Neumann voorkomt in heel Nederland.
Helaas is er nog geen zgn. “Personalfragebogen” met werkhistorie van hem terug gevonden. Wel is uit vergelijkbare rapporten duidelijk geworden dat personen aan een zeer grondig onderzoek werden onderworpen voordat ze werden aangesteld als Bauleiter. [9]

Bruno Hanzel
Hanzel was eveneens een Bau-ingenieur, Haupt-Bauführer, Baumeister, en ondersteunde Neumann op allerhand gebied.
De eerste brieven van Neumann zien we verschijnen in 16 februari 1944. De “Dienststelle Valkenburg” bevindt zich nog in hotel Voncken. Hij is dan 37 jaar oud. [10]

De geheime dienst maakt op 4 april 1944 de volgende vermelding:
“In hotel Voncken, Walramplein, logeert een majoor van het luchtwapen, schouderlap met groene uitmonstering, groene patjes met een gelijkzijdig driehoekje op kraagspiegels. Hij voerde besprekingen met civiele Duitsers, en hield zich verder bezig met teken- en administratief werk. Bij een van die besprekingen ving ik meermaals het woord “Kesselhaus” op, en hoorde dat het niet zo zeer om de verwarming als wel om het droog blijven ging”. [11]


Voetnoot [9]
bron: NIOD

Voetnoot [10]
bron: Limburgs dagblad 10-7-1940

Voetnoot [11]
bron: NIMH 575-401-0020 Bureau inlichtingen

Correspondentieadres voor de OT Valkenburg was destijds “Feldpost nr. 10455” (OT-Abschnitts-Bauleitung Holland Süd) te Strabeek 201 (nu Broekhem 126, in 1950 bewoond door J.J.M. Keune-Kengen). Hier stond volgens de geheime dienst een bord “Org. Todt – Bauleitung” en zeer waarschijnlijk een brievenbus.

Op 15 mei 1944 laat Neumann via de Ortskommandantur te Maastricht beslag leggen op een huis met inventaris aan de Houthemerweg 180 (nu Broekhem 104) van het echtpaar Budé-Leunissen [12] , om er zelf in te trekken. Hij heeft hier gewoond met zijn vrouw Minna en zoon Kurt.[13] Ook wordt er op 2 juni 1944 een aanvraag gedaan voor beslaglegging van de huizen inclusief inventaris op Strabeek 179 (nu Broekhem 97, tegenover Broekhem 104) en Strabeek 191 (nu Broekhem 127, ouderlijk huis van van Espen, tegenover Strabeek 201). Zover is het echter niet gekomen.

Op 6 juni 1944 laat Neumann via de Ortskommandantur te Maastricht beslag leggen op het rechts naastgelegen grondstuk sectie B nr. 1374 op Broekhem 102, om er een standaard luchtschuilbunker (Regelbauwerk) op te bouwen vlak aan de weg.

Voetnoot [12]
Hubertus Hendricus Budé
geb. 30-12-1876 te Meerssen, overl. 29-3-1958 te Houthem, 81 j, getrouwd op 30-8-1902 te Meerssen met Maria Elisabeth Leunissen, geb. 10-1-1871 te Nuth, overl. 21-7-1965 te Broekhem, 94 j,.
Medebewoner: Marie Pierre Hubertine Ackermans (overl. april 1983 te Geleen)

Voetnoot [13]
zie ook ‘t Stegelke jaargang 15 nr. 2.

In 1955 lukt het de perceel eigenaar C.J.Th. Schilderman van het Kousenhuis te Maastricht (Kleine Straat 20) uiteindelijk om de bunker op kosten van de Staat te laten verwijderen. Het bouwperceel met bunker wordt in 1955 verkocht aan de heer Gerhard Linders uit Broekhem.
Een grote graafmachine van Wegenbouw Limburg heeft de fundamenten blootgelegd, en het was de bedoeling dat de Fa. Quaedvlieg uit Heerlerheide de bunker met afbouwhamers in 1956 zou slopen. Eind augustus 1956 is echter de hulp van een gespecialiseerde Firma Georg Werner RHL uit Stolberg ingehuurd, omdat ze niet door het beton heen kwamen. [15]

Neumann verlaat dit huis weer rond 9 september 1944, vluchtend voor de Amerikaanse troepen.

Dit voorval wordt beschreven in het dagboek van dhr. Van de Ven, destijds directeur van het postkantoor te Valkenburg:
“De commandant van de O.T., een officier nog wel, genaamd Neumann, verhuisde met 5 grote volgeladen wagens. Voor hem was een villa op de Houthemer weg gevorderd. De eigenares daarvan had, zoals dat gebruikelijk is, geen stukje van haar huisraad mogen meenemen. Maar Neumann mocht dat nu blijkbaar wel”. [16]

Afbeelding: Tekening uit het Bunkerarchief d.d. 24-1-1949 [14]
Voetnoot [14]
bron: Nationaal Archief Den Haag

Voetnoot [15]
Limburgs Dagblad, 22-12-1955

Voetnoot [16]
bron: NIOD

Zie vervolg 2/4