Op dinsdag 31 augustus 1999 overhandigt de directeur van de RDMZ in de Sint-Gerlachuskerk te Houthem-St. Gerlach de vijfde monografie in de reeks De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst aan de gouverneur van Limburg mr. B.J.M. Baron van Voorst tot Voorst. Aan dit boek werkten mee mw. dr. A.B. Mulder-Bakker, J.G.M. Notten en drs. P.J. te Poel. De fraaie foto's zijn van de fotograaf P. van Galen.

Achter deze bekende kerk - een top-100 monument, waarvan de fresco's en beschilderingen in de jaren '70 zijn gerestaureerd - lag tot 1995 een vervallen landgoed. Oorspronkelijk was het landgoed Sint-Gerlach een klooster waarvan de kerk onderdeel uitmaakte. Later werd het klooster gesplitst in een château en een boerderij. Sinds de voltooiing van de restauratie in 1997 is op het landgoed een luxe hotel- en appartementencomplex gevestigd.
Toen in de zomer van 1993 duidelijk werd dat de plannen voor de restauratie en renovatie doorgang zouden vinden, bood zich een unieke kans om dit grote historische complex in al zijn facetten te bestuderen. Dit gaf aanleiding tot de nu gerealiseerde monografie in plaats van de gebruikelijke, beknopte beschrijving in het deel Het Geuldal van de Geïllustreerde Beschrijving. Het boek geeft een compleet beeld van de historische ontwikkelingen van het landgoed, van 3,5 meter onder de grond tot aan het haantje op de toren.

Naast de levensgeschiedenis van Gerlachus die daar ter plekke in een holle eik gewoond zou hebben, wordt ook het ontstaan van zijn verering als heilige in de dertiende eeuw verklaard. De geschiedenis van het klooster, het latere château en van de mensen die er woonden en werkten, is veelbewogen. Het unieke van landgoed Sint-Gerlach is dat alle resultaten van het archeologisch en bouwhistorisch goed gerelateerd konden worden aan die geschiedenis. Het geheel is uitgebreid beschreven en gevisualiseerd met talrijke geperiodiseerde opmetingstekeningen en foto's.
De geroemde beschilderingen in de kerk zijn grotendeels gewijd aan het leven van Sint Gerlachus. De iconografie en de plaats van de schilderingen in het oeuvre van de schepper Johann Adam Schöpf is op een zeer originele wijze behandeld en rijk verlucht met prachtige foto's. De schilderingen zijn de enige in Nederland van Schöpf, die hoofdzakelijk werkte in Duitsland, Oostenrijk en Tsjechië.
Gerlachus' houten graftombe, het orgel, het kerkelijk zilver, die de omzwervingen van de nonnen na de secularisatie letterlijk gevolgd hebben, zijn enkele van de bestudeerde en gedocumenteerde onderwerpen.
'Een stad in het klein' is een rake typering van het complex. Het had alles wat in een autarchie aanwezig behoorde te zijn voor het geestelijke en wereldlijke welzijn: een ommuurd klooster, een kerk, een kasteel, woonhuizen en boerderijen. Nu, in 1999 zijn deze aspecten weer aanwezig.
Veel werk is verzet, de moeite is beloond, zowel door het belang van het object als de voldoening die dit onderzoek met zich mee bracht!