(1) Zie voor de ontwikkelingsgeschiedenis van Helmond: J. van Hooydonk, Het oudste Helmond, een jonge nederzetting het het oude Peelland, in: De Vlasbloem, 1980, p. 25-43. Voor de meer recetenlijkere geschiedenis zie: A. Frenken, Helmond in het verleden, 2 delen, ’s-Hertogenbosch, 1928 en J. Heeren, Geschiedenis van het kasteel-raadhuis en de heren van Helmond, Helmond, 1938. A. Frenken zet vanuit zijn katholieke gezindheid de geschiedenis van Helmond boeiend uiteen. Ondanks de grotendeels ontbrekende bronvermeldingen blijft dit werk als standaardwerk voor de Helmondse geschiedenis overeind. J. Heeren besteedt vooral aandacht aan de heren van Helmond. Op genealogisch gebied is dit werk dan ook onmisbaar. Beide werken hebben ook bij deze inventarisatie vaak als grondslag gefungeerd. Het gebruik hiervan is, op enkele uitzonderingen na, niet verder via het notenapparaat verantwoord.

(2) Over het aan deze transactie ten grondslag liggende motief zijn de meningen verdeeld. J. Heeren veronderstelt beloning door de hertog van Jan Berthout II van Berlaer wegens gewaardeerde steun en hulp (J. Heeren, a.w., p. 21). J. Smit en P. Maarschalkerweerd veronderstellen een hertogelijk en/of stedelijk streven naar geografische en dus politieke verwijdering van een lid van het woelige geslacht der Berthouts (J. Smit in: De Nederlandsche Leeuw, 1920, p. 144, P. Maarschalkerweerd, Helmond als heerlijke stad ten tijde van de Van Berlaers (1314-14-47), in: De heerlijke stad (achtste colloquium ‘De Brabantse Stad’), Assen/Maastricht 1988, p. 196. G. Croenen wijst op structuren van familierelaties en clientelisme in de Brabantse adel, waardoor de hertogelijk regent Floris Berthout, in een poging het failliet van de familie Berlaer tegen te gaan, zijn neef en beschermeling Jan Berthout II van Berlaer in het bezit van de heerlijkheid Helmond laat stellen (G. Croenen, Achtergronden van de verwerving van de heerlijkheid Helmond door Jan Berthout van Berlaar in 1314, in: De Vlasbloem, 1988, p. 47-48).

(3) P. Maarschalkerweerd, a.w., p. 196.

(4) De oorspronkelijke beleningsakte van 1314 is verloren gegaan. Het vroegst bewaarde afschrift van deze akte is terug te vinden in het cartularium over de aan de heerlijkheid verbonden rechten. Dit cartularium dateert van de 1e helft 17e eeuw (inv.nr. 187). Van latere datum (1e helft 18e eeuw) is het afschrift onder inv.nr. 1.

(5) Deze mening is voor wat de houtschat betreft ook A. Frenken toegedaan (A. Frenken, a.w., deel 1, p. 166). Hierbij baseert hij zich op inv.nr. 509. De beleningsakte van Jan II van Cortenbach (1491) spreekt ook over deze manschappen (inv.nr. 2).

(6) Over de voorgeschiedenis van de familie van Berlaer zie G. Croenen, a.w., p. 39-52.

(7) Deze akte is in afschrift terug te vinden in: C. Krom en A. Sassen, Oorkonden betreffende Helmond, ’s-Hertogenbosch 1884, p. 30-33, en onder inv.nr. 67. De expeditie van de akte bevindt zich in het archief van de stad, charter nr. 3.

(8) In dit kader worden in 1383, 1391, 1395 verschillende verklaringen afgegeven (zie inv.nrs. 154-155) en C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 64-65.

(9) Een afschrift van deze akte is te vinden in: C. Krom en A. Sassen a.w., p. 41-42. De expeditie van deze akte bevindt zich volgens het bestemmingsbeginsel onterecht in het archief van de stad, charter nr. 7.

(10) Een afschrift van deze akte is terug te vinden in: C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 45. De expeditie van deze akte bevindt zich in het archief van de stad, charter nr. 8.

(11) Inv.nr. 448.

(12) Inv.nr. 448.

(13) Inv.nr. 160, C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 52-54.

(14) Zie ook J. Heeren, a.w., p. 52.

(15) A. Frenken, a.w., deel 1, p. 154.

(16) Zie voor financiën: C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 91, 92, 98, 118-119, zie voor recht van ingebod en overhoofdigheid: C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 39-41.

(17) M. van Boven, Helmond als stad. Een schets over de wording, in: De Vlasbloem, 1983, P. 108-111. P. Maarschalckerweerd, a.w., p. 202-203.

(18) C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 90-91

(19) Zie voor jachtrecht: C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 70-72, zie voor gruitrecht: inv.nrs. 479-481, zie voor recht van houtschat: inv.nr. 509, zie voor cijnsrecht inv.nr. 447.

(20) M. van Boven, a.w., p. 115.

(21) Inv.nrs. 662-664, 668-669.

(22) Inv.nr. 694.

(23) Inv.nr. 695.

(24) Zie voor collatierecht kapel van Milheeze: inv.nr. 277, zie voor gruitrecht: inv.nr. 485, zie voor recht van waag inv.nr. 579.

(25) C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 181-183.

(26) C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 172-175, P. Maarschalkerweerd, a.w., p. 203.

(27) Zie voor financiën, C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 153, p. 160, p. 163, p. 167, zie voor rechten, C. Krom en A. Sassen, a.w., p. 165-166, p. 175-181.

(28) J. Heeren, a.w., p. 69, 86-87.

(29) Inv.nr. 670.

(30) Inv.nr. 156.

(31) Inv.nr. 40.

(32) Inv.nrs. 486-490

(33) J. Heeren, a.w., p. 136.

(34) W. Harckx, De Helmondse Textielnijverheid in de loop der eeuwen. De grondslag van de huidige textielindustrie 1794-1870, in: Bijdragen tot de geschiedenis van het Zuiden van Nederland, deel VIII, p. 12, M. van Boven, a.w., p. 110.

(35) Als uitvloeisel van in 1538 doorgevoerde herformulering van de ‘gildekaarten’ kan inv.nr. 69 gezien worden.

(36) Inv.nr. 86, als uitvloeisel hiervan kan inv.nr. 53 gezien worden.

(37) Inv.nr. 34.

(38) Inv.nr. 50. Op 7 september 1543 wordt Gelder bij het tractaat van Venlo bij het keizerrijk van Karel V ingelijfd.

(39) Inv.nr. 671.

(40) Inv.nr. 648.

(41) Inv.nr. 186.

(42) Inv.nr. 582.

(43) Inv.nr. 50.

(44) Inv.nr. 3.

(45) Als verdediger van de stad instrueert Adriaen, heer van Warluzel, de ingezetenen ter beveiliging tegen de Staatse Troepen (inv.nr. 51). De overeenkomst die tussen Helmond en de omliggende dorpen wordt gesloten over het elkaar bij naderende soldaten waarschuwen is ook als verdedigingsmaatregel op te vatten (inv.nr. 52).

(46) Inv.nr. 700, 703.

(47) Inv.nr. 54 is een voorbeeld van zo’n, in dit geval, aan de Koningsgezinden verschuldigde contributie.

(48) Inv.nr. 4.

(49) Zie voor deze ontwikkeling in economisch perspectief: H. Roosenboom, Economische heroriëntatie in Helmond na de opstand, in: Bijdragen tot de Geschiedenis, 1990, p. 180-182, w.Harkx, a.w., p. 12-17.

(50) Inv.nrs. 188-189.

(51) Inv.nr. 36.

(54) Inv.nrs. 70-71.

(55) Inv.nrs. 87.

(56) Inv.nr. 56.

(57) Inv.nrs. 25, 55.

(58) Zie voor gerechtelijke vervolging in zijn algemeenheid de inv.nrs. 188-189, zie voor gerechtelijke vervolging op het gebied van de cijnsen de inv.nrs. 451-452, zie voor gerechtelijke vervolging op het gebied van de gruit inv.nr. 497.

(59) Inv.nr. 281.

(60) Inv.nr. 281.

(61) Inv.nr. 615.

(62) Inv.nr. 7.

(63) Zie voor stedelijke functionarissen de inv.nrs. 117, 132, zie voor openbare orde inv.nr. 82.

(64) Zie voor vorster inv.nr. 148, zie voor de borgemeesters inv.nr. 90.

(65) Inv.nr. 95.

(66) Zie voor kwartierslasten inv.nr. 57, zie voor de borgemeestersrekeningen inv.nr. 59, zie voor de verzoeken tot lastenvermindering inv.nr. 60.

(67) Inv.nr. 72.

(68) Inv.nr. 174.

(69) De inv.nrs. 458 (voor de cijnsen), 501-502 (voor de gruit) en 554, 557 (voor de molenban) getuigen van deze door de heer uitgeoefende strikte handhaving van zijn rechten.

(70) Inv.nr. 9.

(71) Inv.nr. 681.

(72) Inv.nr. 682.

(73) Inv.nr. 10.

(74) Zie voor de verhouding binnen het stadsbestuur van Helmond ten tijde van het bewind van Albert Joseph van Arberg; M. van Boven, Helmond in een bestuurlijk spanningsveld, 1692-1715, in: De Vlasbloem, 1981, p. 93-132.

(75) Inv.nrs. 91-92.

(76) Inv.nr. 96.

(77) Inv.nr. 100.

(78) Inv.nr. 97.

(79) Zie voor deze moeilijkheden over de 40ste penning inv.nr. 121 (voor het schoutambt) en inv.nr. 139 (voor het secretarisambt).

(80) Inv.nrs. 135-136.

(81) Inv.nr. 45.

(82) Inv.nr. 47.

(83) Zie voor de betaling van de kwartierslasten de inv.nrs. 57, 63, zie voor de controle van de borgemeestersrekeningen inv.nr. 61, zie voor het ter verantwoording roepen van de verantwoordelijke borgemeesters inv.nr. 64.

(84) Zie voor de strijd tussen de heer en de gilden: M. van Boven, Helmond in een bestuurlijk spanningsveld, p. 93-132 en ook de inv.nrs. 75, 77.

(85) Voor de aankopen te Helmond zie de inv.nrs. 588-591, 593-595, voor de aankoop te Vlierden zie inv.nr. 596.

(86) Inv.nrs. 683-688.

(87) Voor de overdracht als ‘donatie inter vivos’ heeft inv.nr. 19 als voorbeeld gediend.

(88) Inv.nr. 11.

(89) Zie voor het schoutambt inv.nr. 123, zie voor het secratarisambt inv.nr. 139.

(90) Inv.nr. 78.

(91) Zie voor deze maatregel en een schets van de economische toestand in Helmond van 1600 tot 1794, W. Harckx, a.w., p. 31-41.

(92) Zie voor deze inkomstenhandhaving op het gebied van de cijnsen de inv.nrs. 469-470, 477, zie voor inkomstenhandhavind op het gebied van molenban de inv.nrs. 567, 570.

(93) Inv.nrs. 689-690.

(94) Inv.nrs. 683, 685.

(95) Inv.nr. 184.

(96) Inv.nrs. 20, 691-692.

(97) Inv.nrs. 20, 24. Voor een realistische bepaling van de waarde van de heerlijkheid verwijs ik naar: A. Kappelhof, Heren in Beweging. Heren en heerlijkheden ten tijde van het Ancien Regime, in: De Heerlijkheid, een rechts-historische beschouwing over een oude rechtsvorm in de Meierij van ’s-Hertogenbosch (uitgave van de heemkunde-kring ‘de Heerlijkheid Heeze-Leende-Zesgehuchten’), 1989, p. 57-60.

(98) De op basis van rentmeester Johan Baptist Jaddoulle’s voorstelling van zaken gebaseerder verkoopprijs, 155.000 gulden, blijkt niet met de reële waarde in overeenstemming te zijn. Deze blijkt lager te zijn (zie archief van de familie Wesselman van Helmond, inv.nr. 567).

(99) Inv.nr. 712.

(100) Inv.nr. 282, zie voor deze administratie, haar geschiedenis en evolutie: J. van der Heijden en A. Vergoossen, Heerlijke grondcijnsen in Peelland, in: Helmonds Heem, 1992, p. 248-275.

(101) Mevrouw C.F. Wesselman heeft deze stukken over de cijnsadministratie in 1921 bij de overdracht van het archief van de heerlijkheid aan de gemeente mee overgedragen. Tot deze overdracht bestond geen noodzaak aangezien het heerlijkheidsarchief de bescheiden tot 19 okt. 1781 bevat (zie J. Heeren, Inventaris van het huisarchief van Helmond, Helmond, 1926, p. 19).

(102) Zie J. Heeren, a.w., p. 27.

(103) Inv.nr. 197.

(104) Inv.nr. 198.

(105) Inv.nr. 252

(106) Inv.nr. 450.

(107) J. van der Heijden en A. Vergoossen, a.w., p. 265-267.

(108) Inv.nr. 192.

(109) Inv.nr. 193.

(110) Inv.nr. 21.

(111) Inv.nrs. 22-23.

(112) Inv.nr. 24.

(113) Archief van de familie Wesselman van Helmond, inv.nr. 625.

(114) De door J. Heeren vervaardigde inventaris heeft vanaf het moment van verschijning aan zware kritiek blootgestaan. Vanuit archivistisch standpunt is vooral door A. van Schilfgaarde geuite kritiek terecht. J. Heeren heeft het karakter van het archief destijds verkeerd ingeschat. Hij noemt het archief ‘Huisarchief’. Deze benaming is in strijd met de huidige zienswijze. Ook is de door J. Heeren gebruikte indeling van het archief vanuit archivistisch oogpunt gezien onjuist.

(115) Overgedragen naar het archief van de familie Wesselman zijn de volgende inv.nrs. (of gedeelten hiervan) uit J. Heeren’s inventaris: 39, 167a, 269, 278, 315, 327, 341, 344, 392, 392a, 434, 452, 554, 567, 642-649, 667-669, 671, 673.

(116) Overgedragen naar het administratief archief van de stad zijn de volgende inv.nrs. (of gedeelten hiervan) uit J. Heeren’s inventaris: 77, 229, 269, 327, 392, 457, 487, 510-515, 517, 520, 545, 598, 600-603, 653-654, 657.

(117) Voor deze overdracht komen zonder twijfel de inv.nrs. 760-762, 768 in aanmerking.

(118) Voor overdracht naar het heerlijkheidsarchief komen de volgende inv.nrs. uit het archief van de familie Wesselman van Helmond in aanmerking: 547, 580-582, 614-622, 624, 628-629, 673, 686-688, 695, 700, 1053, 1104-1106, 1109-1113 en 1115-1120.

(119) Voor overdracht naar het heerlijkheidsarchief komt inv.nr. 393 uit de archieven van de Vrije Rijksheerlijkheid Elsloo in aanmerking.

(120) Het charter waarin Jan III van Berlaer het recht om week- en jaarmarkten te organiseren verwerft behoort volgens het bestemmingsbeginsel in het heerlijkheidsarchief en niet in het archief van de stad te berusten. Het betreft hier charter nr. 7 uit het administratief archief van de stad. De in het gemeentearchief aanwezige collectie Margaretha van Cortenbach bestaat slechts uit 1 stuk en moet als onderdeel van het familiearchief van de van Cortenbach’s gezien worden.

(121) Vanaf Philip van den Bossche’s inventaris (1580) zijn bestuurlijke aangelegenheden apart van de puur bedrijfsmatige zaken geadministreerd (inv.nr. 21). Latere inventarisaties zoals die van 1723 en [1725] volgen dit voorbeeld (inv.nrs. 22-23).

(122) Op grond van de aangetroffen stukken is bij beheer ook een onderverdeling in financiën en plichten aangebracht.

(123) J. Heeren, a.w., p. 36-44.

(124) Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, ’s-Gravenhage 1976 (10e druk), 2 delen, p. 2034., J. Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek, ’s-Gravenhage 1932 (2e druk), p. 491.

(125) Zie over de kwestie van het al dan niet opnemen van een regestenlijst: C. Dekker, Het regest, in: Nederlands archievenblad, 1973, p. 360-373.

(126) Zie J. Sanders, Het jaarbegin en de kerststijl in het Hollands-Brabantse grensgebied tussen de 14e en 16e eeuw, in: Nederlands Archievenblad, 1983, p. 243-248. Deze redenering wordt ook ondersteund door het in de Helmondse schepenprotocollen uitgevoerde onderzoek.