099 Nederlandsche Arbeidsdienst (Nederlandsche Opbouwdienst) ( NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies )
099
Nederlandsche Arbeidsdienst (Nederlandsche Opbouwdienst)
Openbaarheid
Het archief is in zijn geheel beperkt openbaar. Het is slechts raadpleegbaar na verkregen toestemming van de directeur van het NIOD. Voor bezoekers die deze toestemming willen hebben, is ter plekke bij balie van de studiezaal van het NIOD een archiefverklaring verkrijgbaar. Direct na ondertekening kunt u de stukken aanvragen en inzien.
laatste wijziging 12-01-2020
498 beschreven archiefstukken
5 gedigitaliseerd
totaal 5 bestanden
Inleiding
laatste wijziging 12-01-2020
498 beschreven archiefstukken
5 gedigitaliseerd
totaal 5 bestanden
Geschiedenis
Opbouwdienst
De Nederlandse Arbeidsdienst kwam voort uit de Opbouwdienst die bij Verordening VO 71/40 werd opgericht. Rijkscommissaris Seyss-Inquart stelde op 27 juni 1940 de Opbouwdienst in met de bedoeling dat Nederlandse gedemobiliseerde militairen, onder leiding van Nederlandse officieren, de oorlogsschade in Nederland zouden herstellen, waarbij ze bovendien van werkloosheid werden gevrijwaard. De voormalig militairen werden ingezet voor ontginning, wegenaanleg en draineringswerkzaamheden. In oktober 1940 kregen alle manschappen die ouder waren dan 25 jaar en alle onderofficieren ouder dan 35 jaar ontslag. Ruim de helft van hen werd geplaatst bij de luchtbescherming en ettelijke honderden werden gedetacheerd bij brandweer en politie. De resterende 18.000 mannen zouden later de kern vormen van de Nederlandse Arbeidsdienst.
De Nederlandse Arbeidsdienst kwam voort uit de Opbouwdienst die bij Verordening VO 71/40 werd opgericht. Rijkscommissaris Seyss-Inquart stelde op 27 juni 1940 de Opbouwdienst in met de bedoeling dat Nederlandse gedemobiliseerde militairen, onder leiding van Nederlandse officieren, de oorlogsschade in Nederland zouden herstellen, waarbij ze bovendien van werkloosheid werden gevrijwaard. De voormalig militairen werden ingezet voor ontginning, wegenaanleg en draineringswerkzaamheden. In oktober 1940 kregen alle manschappen die ouder waren dan 25 jaar en alle onderofficieren ouder dan 35 jaar ontslag. Ruim de helft van hen werd geplaatst bij de luchtbescherming en ettelijke honderden werden gedetacheerd bij brandweer en politie. De resterende 18.000 mannen zouden later de kern vormen van de Nederlandse Arbeidsdienst.
Arbeidsdienst
De Nederlandse Arbeidsdienst (NAD) werd door de Duitse bezetter opgericht op 23 mei 1941 en ressorteerde onder de secretaris-generaal van het Nederlandse Departement van Algemene Zaken. Aan hem was commandant majoor J.N. Breunese rechtstreeks ondergeschikt. Het doel van de NAD was "de Nederlandse jeugd te doordringen van de ethische waarde van de arbeid in het algemeen en haar in het bijzonder de vereiste waardering voor de handenarbeid bij te brengen". Om dit te verwezenlijken zou de Arbeidsdienst tot algemeen nut strekkende publieke werken verrichten. Breunese gaf aan de NAD het devies "Ick Dien".
De Nederlandse Arbeidsdienst (NAD) werd door de Duitse bezetter opgericht op 23 mei 1941 en ressorteerde onder de secretaris-generaal van het Nederlandse Departement van Algemene Zaken. Aan hem was commandant majoor J.N. Breunese rechtstreeks ondergeschikt. Het doel van de NAD was "de Nederlandse jeugd te doordringen van de ethische waarde van de arbeid in het algemeen en haar in het bijzonder de vereiste waardering voor de handenarbeid bij te brengen". Om dit te verwezenlijken zou de Arbeidsdienst tot algemeen nut strekkende publieke werken verrichten. Breunese gaf aan de NAD het devies "Ick Dien".
In april 1942 werd formeel de arbeidsdienstplicht ingevoerd, hetgeen onder meer inhield dat 18- tot 24-jarigen die bij de overheid of het bijzonder onderwijs werkten, of die in het geheel niet of niet volledig in een beroep of een bedrijf werkzaam waren, voor arbeidsdienst konden worden opgeroepen. De duur van de arbeidsdienstplicht was 51/2 maand. Diegenen die zich daaraan trachtten te onttrekken, zouden door de politie alsnog naar een keuringslokaal of een werkkamp gebracht worden. Aan de betreffende bepalingen is echter slechts gedeeltelijk uitvoering gegeven, onder meer in verband met de beperkte opnamecapaciteit van de Arbeidsdienst.
In totaal hebben ongeveer 50.000 "arbeidsmannen" voor de NAD gewerkt die werden verspreid over ongeveer vijftig werkkampen waar zij vrije kost, inwoning en dienstkleding kregen. Gedurende de eerste jaren van zijn bestaan heeft de NAD zich, voor wat de arbeidsprojecten betreft, uitsluitend bezig gehouden met zuiver Nederlandse projecten, zoals ontginningswerk, aanleg van sloten en paden, medewerking aan droogleggingen en ruilverkaveling en incidentele oogsthulp, zoals bij het rooien van aardappelen. Hierbij werd onder meer samengewerkt met de Heidemaatschappij en de Rijksdienst voor de Werkverruiming. Ook werd veel aandacht besteed aan exercitie (met de schop als hulpmiddel), lichamelijke oefening (sport), zang en vorming.
Politisering van de Arbeidsdienst
De arbeidsplicht gold zowel voor jongens als meisjes maar in de praktijk traden meisjes alleen vrijwillig toe. Leden van de Arbeidsdienst voor Meisjes waren niet in werkkampen gehuisvest maar in gebouwen, veelal villa's. De meisjes verleenden huishoudelijke hulp bij gezinnen in de omgeving van hun tehuis en hielpen bij het oogsten. De Nederlandse bevolking wees het opvolgen van de oproep tot dienstneming in de Nederlandse Arbeidsdienst overigens in meerderheid af en beleefde de NAD doorgaans als een organisatie die collaboreerde met de bezetter. Velen gaven geen gehoor aan de oproep of gingen er zo gauw zij konden vandoor.
De arbeidsplicht gold zowel voor jongens als meisjes maar in de praktijk traden meisjes alleen vrijwillig toe. Leden van de Arbeidsdienst voor Meisjes waren niet in werkkampen gehuisvest maar in gebouwen, veelal villa's. De meisjes verleenden huishoudelijke hulp bij gezinnen in de omgeving van hun tehuis en hielpen bij het oogsten. De Nederlandse bevolking wees het opvolgen van de oproep tot dienstneming in de Nederlandse Arbeidsdienst overigens in meerderheid af en beleefde de NAD doorgaans als een organisatie die collaboreerde met de bezetter. Velen gaven geen gehoor aan de oproep of gingen er zo gauw zij konden vandoor.
Gaandeweg raakte de NAD steeds politieker georiënteerd. Op 1 augustus 1941 nam majoor Breunese ontslag omdat hij zich verzette tegen de invoering van de Hitlergroet in de NAD-kampen. Zijn opvolger was luitenant-kolonel L.A.C. de Bock onder wiens leiding de ideologische tendens toenam. Nationaal-socialistische terminologie vond meer en meer ingang.
Niettemin lukte het de NSB niet om van de NAD een uitgesproken nationaal-socialistisch opvoedingsinstituut te maken. Weliswaar benoemde NSB-leider Mussert in februari 1943 voormalig hoofdredacteur van "Volk en Vaderland" Maarten Meuldijk tot Gemachtigde van de Leider voor de Arbeidsdienst, maar werkelijke invloed in de organisatie heeft de NSB zich niet weten te verwerven. De feitelijke controle op de NAD werd uitgeoefend vanuit Berlijn door de Reichsarbeitsdienst, in Nederland vertegenwoordigd door de Dienststelle Bethmann. Aanvankelijk was de bevoegdheid van Generalarbeitsführer Bethmann beperkt tot de Duitse mannen die voor de Reichsarbeitsdienst in Nederland werkten bij het aanleggen van wegen en de bouw van vestingen. Door het ter beschikking stellen van barakken en het werven van Nederlandse vrijwilligers, kreeg de Reichsarbeitsdienst echter een steeds grotere invloed.
Arbeidsdienst in het oosten
Half maart 1942 meldden ruim driehonderd NAD'ers zich vrijwillig aan voor dienstverrichting achter het Oostfront. Gedurende zes weken kregen zij in kamp Eeze bij Steenwijk een speciale opleiding. De "Gruppe Niederlande der RAD" droeg het donkergroene uniform van de Reichsarbeitsdienst en op 5 mei werden de mannen door RAD-leider Konstatin Hierl beëdigd waarbij ze de eed aan Hitler aflegden. In de omgeving van Rostow moesten ze wegen aanleggen en vliegvelden bouwen. Op 30 oktober 1942 keerden de NAD-vrijwilligers terug naar Nederland.
Half maart 1942 meldden ruim driehonderd NAD'ers zich vrijwillig aan voor dienstverrichting achter het Oostfront. Gedurende zes weken kregen zij in kamp Eeze bij Steenwijk een speciale opleiding. De "Gruppe Niederlande der RAD" droeg het donkergroene uniform van de Reichsarbeitsdienst en op 5 mei werden de mannen door RAD-leider Konstatin Hierl beëdigd waarbij ze de eed aan Hitler aflegden. In de omgeving van Rostow moesten ze wegen aanleggen en vliegvelden bouwen. Op 30 oktober 1942 keerden de NAD-vrijwilligers terug naar Nederland.
In juli 1943 vertrok een tweede groep vrijwilligers naar het oosten. Vanuit werkkampen rondom Baarn en Amersfoort reisden deze zogeheten Oostafdelingen naar het district Bialystok in Polen, waar zij gelegerd werden in voormalige krijgsgevangenkampen. Ze droegen het Nederlandse NAD-uniform en hoefden geen eed op Hitler af te leggen. Drie maanden lang legden ze wegen en afwateringssystemen aan en hielpen bij de bosontginning.
Deining in de Arbeidsdienst
Ondanks de politisering binnen de NAD heerste in de meeste werkkampen een anti-Duitse stemming. Zo zongen de werkmannen op 31 augustus 1943, de verjaardag van Koningin Wilhelmina, in tal van kampen het Wilhelmus. Een maand later, op de verjaardag van commandant De Bock op 14 september, werd in het stafkwartier van de NAD een heildronk op de koningin uitgebracht. De pogingen van Generalarbeitsführer Bethmann om dit de kop in te drukken, leidde tot een leegloop van de NAD. De situatie verslechterde toen in maart 1944 voor het eerst afdelingen gevorderd werden voor tewerkstelling op militaire objecten als vliegvelden en Wehrmacht-terreinen. Deze Nederlandse Hulpdienst bestond uit kader en manschappen van de NAD maar was ondergeschikt aan de Dienststelle Bethmann. Blijkens een circulaire van 9 oktober 1944 werden haar leden op die datum weer in de Arbeidsdienst opgenomen.
Ondanks de politisering binnen de NAD heerste in de meeste werkkampen een anti-Duitse stemming. Zo zongen de werkmannen op 31 augustus 1943, de verjaardag van Koningin Wilhelmina, in tal van kampen het Wilhelmus. Een maand later, op de verjaardag van commandant De Bock op 14 september, werd in het stafkwartier van de NAD een heildronk op de koningin uitgebracht. De pogingen van Generalarbeitsführer Bethmann om dit de kop in te drukken, leidde tot een leegloop van de NAD. De situatie verslechterde toen in maart 1944 voor het eerst afdelingen gevorderd werden voor tewerkstelling op militaire objecten als vliegvelden en Wehrmacht-terreinen. Deze Nederlandse Hulpdienst bestond uit kader en manschappen van de NAD maar was ondergeschikt aan de Dienststelle Bethmann. Blijkens een circulaire van 9 oktober 1944 werden haar leden op die datum weer in de Arbeidsdienst opgenomen.
In de nasleep van Dolle Dinsdag werd op 6 september 1944 NAD-leider De Bock uit zijn functie ontheven door Bethmann. Enkele dagen later, op 10 september, werd de NAD ontbonden. De overgebleven leden van de NAD werden toen tewerkgesteld bij de aanleg van verschansingen in Drenthe, Groningen en Friesland. De toenemende hongersnood in het westen van Nederland bracht veel jongeren ertoe zich alsnog te melden voor vrijwillige dienst bij de NAD. In april 1945 werden de overgebleven NAD'ers onder bewaking van de Sicherheitsdienst en Wehrmacht bijeengebracht in Delfzijl. Rijnaken voerden hen naar Duitsland waar zij in Aurich de bevrijding beleefden.Literatuur en verwante collecties
laatste wijziging 12-01-2020
498 beschreven archiefstukken
5 gedigitaliseerd
totaal 5 bestanden
Literatuur en verwante collecties
Voor vervolgonderzoek raadplege men de volgende bronnen:
NIOD archief 195b Bureau Afwikkeling Nederlandsche Arbeidsdienst
Nationaal Archief (NA) te Den Haag: 'Bureau Afwikkeling Nederlandse Arbeidsdienst (NAD)', archiefnummer OB25050
laatste wijziging 12-01-2020
498 beschreven archiefstukken
5 gedigitaliseerd
totaal 5 bestanden
Inventaris
aanvraaginstructie
Archiefstukken uit dit archief kunnen in de studiezaal van het NIOD worden aangevraagd
onder vermelding van: archief 099, inv.no. ...
Het inventarisnummer is vermeld in numeriek oplopende volgorde,
links naast de beschrijving van de stukken
Archiefstukken uit dit archief kunnen in de studiezaal van het NIOD worden aangevraagd
onder vermelding van: archief 099, inv.no. ...
Het inventarisnummer is vermeld in numeriek oplopende volgorde,
links naast de beschrijving van de stukken
4. Dienststelle Bethmann
099 Nederlandsche Arbeidsdienst (Nederlandsche Opbouwdienst)
Inventaris
4.
Dienststelle Bethmann
laatste wijziging 10-09-2013
1 gedigitaliseerd
totaal 1 bestand
laatste wijziging 12-01-2020
498 beschreven archiefstukken
5 gedigitaliseerd
totaal 5 bestanden
Kenmerken
Datering:
(1938) 1940-1945 (1976)
over het archief:
Naar voorbeeld van de Reichsarbeitsdienst werd in maart 1941 de Nederlandsche Arbeidsdienst opgericht. De Arbeidsdienst kwam voort uit de in de zomer van 1940 gestichte Opbouwdienst. In september 1944 werd de dienst opgeheven. De Dienststelle Generalarbeitsführer Bethmann oefende namens het Duitse gezag toezicht uit. Toen in september 1944 de Nederlandse commandant uit zijn functie werd ontheven, nam hij de feitelijke leiding in handen. Tegelijkertijd ging de Arbeidsdienst op in de Reichsarbeitsdienst.
Openbaarheid:
Deze stukken zijn beperkt openbaar. Zij zijn slechts raadpleegbaar na verkregen toestemming van de directeur van het NIOD. Voor bezoekers die deze toestemming willen hebben, ligt een formulier bij de balie van de studiezaal van het NIOD.
Omvang:
10,0 meter (497 inventarisnummers)
Status:
Bruikleencollectie Nationaal Archief
Trefwoorden:
Categorie:
Zie ook:
laatste wijziging 12-01-2020
498 beschreven archiefstukken
5 gedigitaliseerd
totaal 5 bestanden