Uw zoekacties: Evangelische Broedergemeente te Zeist: verzameling prenten, ...

46 Evangelische Broedergemeente te Zeist: verzameling prenten, tekeningen, kaarten en foto's ( Het Utrechts Archief )

Uitleg bij archieftoegang

Een archieftoegang geeft uitgebreide informatie over een bepaald archief.

Een archieftoegang bestaat over het algemeen uit de navolgende onderdelen:

• Kenmerken van het archief
• Inleiding op het archief
• Inventaris of plaatsingslijst
• Eventueel bijlagen

De kenmerken van het archief zijn o.m. de omvang, vindplaats, beschikbaarheid, openbaarheid en andere.

De inleiding op het archief bevat interessante informatie over de geschiedenis van het archief, achtergronden van de archiefvormer en kan ook aanwijzingen voor het gebruik bevatten.

De inventaris of plaatsingslijst is een hiërarchisch opgebouwd overzicht van beschreven archiefstukken. De beschrijvingen zijn formeel en globaal. Het lezen en begrijpen van een inventaris behoeft enige oefening en ervaring.

Bij het zoeken in de inventaris wordt de hiërarchie gevolgd. De rubrieken in de inventaris maken deel uit van de beschrijving op een lager niveau. Komt de zoekterm in een hoger niveau voor, dan voldoen onderliggende niveaus ook aan de zoekvraag.

beacon
 
 
Inleiding
De Hernhutters te Zeist
De collectie
46 Evangelische Broedergemeente te Zeist: verzameling prenten, tekeningen, kaarten en foto's
Inleiding
De collectie
Organisatie: Het Utrechts Archief
De collectie prenten etc. van de Broedergemeente te Zeist vormt een weerspiegeling van leven en werk van de broeders. Men heeft nooit doelbewust verzameld, zodat de collectie is te beschouwen als een conglomeraat van uit verschillende bron afkomstige stukken. De afbeeldingen die op wat voor wijze dan ook in Zeist terecht kwamen, werden eenvoudigweg toegevoegd aan de al bestaande verzameling. Toen de collectie nog in Zeist berustte, was er van een systematische ordening nauwelijks sprake. Een deel, met name de achttiende-eeuwse bouwtekeningen, waren wel van een signatuur voorzien, maar een duidelijk ordeningsplan lag hieraan niet ten grondslag. Ook latere stukken waren-soms voorzien van een signatuur of nummer-bij elkaar in mappen en omslagen opgeborgen, maar deze ordening was niet compleet en niet systematisch.
Het was nodig een nieuw ordeningsschema te ontwerpen. De aanzet hiertoe werd gegeven door mevr.drs. C.J. von Ronnen. Zij begon in 1977 aan de ordening en beschrijving van het toen aanwezige materiaal, geassisteerd door H. de Lanoy Meijer. In de jaren daarna werden her en der nog de nodige stukken opgediept en naar het rijksarchief overgebracht. Ook in de archieven van de Broedergemeente bleken zich kaarten en bouwtekeningen te bevinden, met name in de archieven van het Zeister Zendingsgenootschap. Deze laatste stukken hadden alle betrekking op Suriname. Ze zijn onder een blank nummer in deze inventaris opgenomen. Hetzelfde gebeurde met de in de archieven van de Evangelische Broedergemeenten buiten Zeist aanwezige bouwtekeningen. Een deel van de collectie bleef in Zeist achter, voornamelijk bestaande uit stukken die als wandversiering in gebruik zijn. Zij zijn echter wel in de inventaris beschreven en van een nummer voorzien. Het is te verwachten, dat ook in de toekomst nog materiaal aan de collectie zal worden toegevoegd, met name foto's.
In de verzameling zijn twee hoofdbestanddelen te onderscheiden, enerzijds de prenten en tekeningen, anderzijds de foto's. Elk bestanddeel is weer onderverdeeld in een aantal rubrieken. Uitgangspunt bij de inventarisatie was de functie van de stukken met betrekking tot leven en werk van de broeders in Zeist. Om deze reden zijn de bouwtekeningen, die de meest zichtbare band hebben én met de Broedergemeente en met de archieven van de Broedergemeente, voorop geplaatst. Het volgende schema geeft een overzicht van de ordening. Daarna zal dit per onderdeel nader worden toegelicht.
Prenten, tekeningen en kaarten
- bouwtekeningen, perceeltekeningen en kadastrale kaarten
- topografie
- overige
Foto-collectie
- fotoalbums
- losse foto's en prentbriefkaarten
- negatieven en diapositieven
- affiches
Vooral de in de eerste rubriek ondergebrachte bouwtekeningen, perceeltekeningen en kadastrale kaarten hebben een nauwe band met de archieven van de Broedergemeente te Zeist, waarvan zij oorspronkelijk zonder twijfel deel hebben uitgemaakt. De meeste stukken hebben immers betrekking op het bouwen en het beheer van de bezittingen van de gemeente en zullen alleen vanwege hun formaat van de archieven zijn afgezonderd en elders zijn opgeborgen. Als zodanig vormt dit onderdeel van de collectie een aanvulling op de archieven van de Broedergemeente, waarin zich de administratieve gegevens over de bouwaktiviteiten van de broeders bevinden. Bij de ordening van de stukken is een geografische indeling aangehouden, waarbij de situering van het afgebeelde objekt bij de kadastrale kaarten van het stuk grond bepalend was. De geografische ordening is hiërarchisch in die zin, dat de stukken met betrekking tot Zeist voorop geplaatst zijn, waarna de tekeningen etc. van objekten uit andere plaatsen volgen in de rangorde Nederland-Europa-Amerika. Wanneer er van een en hetzelfde objekt of stuk grond meerdere stukken werden aangetroffen, zijn ze in een chronologische volgorde geplaatst.
De tweede rubriek bestaat uit topografica: stadsplattegronden, kaarten en topografische gezichten. Wat bij deze rubriek meteen in het oog springt, is het gebied dat door deze topografica bestreken wordt. Het omvat praktisch de gehele wereld. Op deze wijze vormt dit onderdeel een weerspiegeling van de zendingsaktiviteiten, die vanuit de verschillende nederzettingen van de Broedergemeente in Europa ondernomen werden. Bij de ordening van de stukken is weer uitgegaan van een geografisch-hiërarchisch principe. De stukken die op Zeist betrekking hadden, zijn voorop geplaatst, waarna de overige volgen in de rangorde Nederland-Europa-Amerika-overige werelddelen. De beide Duitslanden werden voor de overige landen van Europa geplaatst op grond van de overweging dat de betrekkingen met de nederzettingen in Duitsland voor Zeist van meer belang waren dan die met de andere gemeenten. Om dezelfde reden opent Suriname de rij van landen in Amerika.
De derde rubriek wordt gevormd door een aantal losse onderdelen, zonder veel betrekkingen onderling of met de archieven. Hieronder vallen de portretten, historische prenten, wandplaten, boekillustraties, tekenoefeningen ("broedervlijt en zustervlijt") en de varia. Zij geven een beeld van de belangstelling van de broeders voor het leven buiten de eigen nederzetting en van hun creatieve aktiviteiten. De rij wordt geopend door de portretten. Dit zijn voor het grootste gedeelte afbeeldingen van personen, die voor de Broedergemeente, niet alleen in Nederland maar ook elders, belangrijk zijn geweest. De herkomst van een groot aantal litho's wijst op een centraal georganiseerde opdrachtgeving en verspreiding, mogelijk vanuit Herrnhut. De portretten zijn alfabetisch gerangschikt op de eerste achternaam van de afgebeelde persoon. Vervolgens zijn de historieprenten beschreven, die voor het grootste deel momenten tonen, die voor de hernhutters van bijzonder belang waren. Dit blijkt ook wel uit het feit, dat van deze gebeurtenissen lithografieën werden gemaakt, die gemakkelijk vermenigvuldigd en verspreid konden worden. Bij de ordening van deze stukken is weer uitgegaan van het boven beschreven geografisch-hiërarchisch principe. Na de historieprenten zijn de wandplaten geplaatst, die onder meer werden gebruikt voor zendingstentoonstellingen. De wandplaten hebben voor het grootste deel betrekking op de zendingsaktiviteiten van de hernhutters. Het Zeister Zendingsgenootschap gaf ook geïllustreerde "traktaten" uit, kleine boekjes geschreven om de lezers, voornamelijk een jeugdig publiek, te informeren over het leven en werk van de hernhutter zendelingen in de andere werelddelen in verleden en heden. De ontwerptekeningen hiervoor werden na gebruik aan de collectie van de Broedergemeente te Zeist toegevoegd. Deze tekeningen zijn chronologisch gerangschikt.
De tekenoefeningen zijn daarna geplaatst. Hoe deze tekeningen en prenten in de collectie van de Broedergemeente te Zeist zijn beland, is niet meer voor alle stukken met zekerheid te achterhalen. Het vermoeden bestaat, dat tenminste een deel ervan tijdens de tekenlessen op kostscholen van de Broedergemeente, ofwel in Zeist ofwel in Duitsland is vervaardigd *  . Het schoolse karakter van de tekenstijl en het feit dat meerdere malen dezelfde onderwerpen door verschillende handen zijn vereeuwigd draagt tot dit vermoeden bij.
Een aparte plaats wordt ingenomen door de collectie Dalman-Marx. Deze collectie aquarellen werd in de periode 1960-1962 in gedeelten aan de Broedergemeente geschonken. De aquarellen zijn vervaardigd door Erdmuth Benigna von Dalman-Kölbing (1785-1861) en haar dochter Erdmuth Laurentia Marx-von Dalman (1822-1870), die tussen circa 1836 en 1850 in Zeist verbleven. Erdmuth Laurentia heeft les genomen bij een Nederlandse schilder, van wie de naam echter niet bekend is. De aquarellen zijn niet gedateerd noch gesigneerd. Qua tijdstip van vervaardiging moeten ze in de periode 1840-1850 geplaatst worden. Een juiste toeschrijving aan ofwel de moeder ofwel de dochter is vanwege het ontbreken van enige signatuur nagenoeg onmogelijk, terwijl ook de stijl van het werk geen aanknopingspunten hiervoor biedt. Het identificeren van de aquarellen in de zin van het benoemen van de lokatie die is afgebeeld, levert moeilijkheden op. De niet te identificeren aquarellen zijn zoveel mogelijk in gelijksoortige groepen beschreven.
De fotocollectie van de Broedergemeente te Zeist is in de loop van de tijd aangegroeid en telt nu enige duizenden foto's. Zij is als onderdeel van de topografische verzameling van de Broedergemeente naar het rijksarchief in Utrecht overgebracht. De verzameling bevat het nodige fotomateriaal over de zendingsaktiviteiten in Suriname. Vermoedelijk zijn deze foto's door oud-zendingsmedewerkers en -werksters aan het archief afgestaan en bij de collectie gevoegd. Tijdens de gelijktijdige inventarisatiewerkzaamheden van het archief van het Zeister Zendingsgenootschap, dat binnen de Broederuniteit de ondersteuning van het zendingswerk in Suriname tot taak heeft, werden eveneens veel foto's aangetroffen, die voor het merendeel betrekking hadden op de Surinamezending. De vraag rees of deze verzameling als onderdeel van het Z.Z.G.-archief moest worden beschreven en in de hier gepresenteerde inventaris kon worden volstaan met verwijzingen naar de betreffende nummers, zoals ook was geschied met de prenten en de kaarten van het Z.Z.G. Om praktische redenen en ten gerieve van de onderzoeker is evenwel besloten om alle foto's betreffende Suriname en de overige zendingsgebieden, inclusief die van het Z.Z.G., in de verzameling van de Broedergemeente te concentreren en in de onderhavige inventaris te beschrijven.
Evenals de prenten en kaarten zijn de topografische foto's ingedeeld volgens een geografisch-hiërarchisch beginsel met daarnaast een rubriek persoons- en groepsportretten, een rubriek etnografica en een rubriek historieprenten. Bij de persoons-en groepsportretten is onderscheid gemaakt tussen de geheel of gedeeltelijk geïdentificeerde en de niet-geïdentificeerde portretten. De persoonsportretten van de eerste categorie zijn alfabetisch, de groepsportretten systematisch gerangschikt en via indices in de bijlagen toegankelijk gemaakt.
Bewerkingsgeschiedenis
Inventaris
Erfgoedstuk

Kenmerken

Datering:
1700-1982
Toegangstitel:
Inventaris van de verzameling prenten, tekeningen, kaarten en foto's van de Evangelische Broedergemeente te Zeist (ca. 1700)-1982
Auteur:
C.M.P.F. van den Broek
Datering toegang:
1985
Datering bewerking:
2011
Openbaarheid:
Volledig openbaar
Rechtstitel:
Opneming in beheer van een particulier, niet in eigendom verkregen