Geschiedenis van de familie Bergsma. Het protestantse geslacht Bergsma stamt oorspronkelijk uit Friesland. Stamvader van deze familie is Pieter Arriens (1). Het wapen is via de vrouw van deze stamvader, Sibbel Oentses, in de familie gekomen. Zij is een kleindochter van Migchiel Cornelis, die het wapen oorspronkelijk voerde. Het wapen vertoont door de eeuwen heen nogal wat variaties met betrekking tot het aantal varkens, de afbeelding daarvan (varkens en / of wilde zwijnen) en de kleur van de beesten (2). Via Sibbel Oentses kwam ook de zathe (= een boerderij en landerijen) Bergweghen onder Engwierum in bezit van de Bergsma's, hetgeen het ontstaan van de achternaam zou kunnen verklaren. Pas in de derde generatie komt de achternaam Bergsma voor, als de naar zijn grootvader genoemde kleinzoon zijn naam verandert van Pieter Arriens in Petrus Bergsma (rond 1700) (3). Hij was eigenaar van 16 zathes. In 1693 vestigt hij zich te Dokkum alwaar hij in 1711 notaris wordt (4). Veel van zijn nakomelingen hebben aanzienlijke functies bekleed zoals bijvoorbeeld Willem Bernardus Bergsma (1760 - 1820) die advokaat ws en van 1787 - 1792 landsadvokaat en fiskaal-generaal van Frieslan. In 1809 werd hij als notaris te Leeuwarden geadmitteerd. Sommige stukken die hij in zijn functie van notaris heeft opgemaakt zijn bewaard gebleven, hetgeen voor een in Friesland gevestigde notaris vóór 1811 zeldzaam is (5).

Van Cornelis Adriaan Bergsma (1798 - 1859) zijn de meeste stukken in dit archief aanwezig. Hij koos een geheel andere richting dan de meeste zijner familieleden. Hij studeerde medicijnen, wis- en natuurkunde en scheikunde en was buitengewoon hoogleraar te Gent en Utrecht en later gewoon hoogleraar te Utrecht. Zijn zeer grote belangstelling voor plantkunde droeg er aan bij dat hij van 1836 - 1858 de leiding kreeg over de hortus botanicus van de universiteit te Utrecht (6). Een broer van Cornelis Adriaan, Theodore Paul (1800 - 1834) werd predikant. Hij vervulde dit predikantschap achtereenvolgens te Odijk, Bunnik en Vechten en in Pijnacker.

Een aantal Bergsma's verliet Nederland en trad in koloniale dienst. Theodorus (1745 - 1773) werd ordinaris raad van justitie te Batavia en Willem Bernardus (1826 - 1900) vervulde in Indië verschillende functies waaronder die van controleur te Bantam en Soerabaya en chef Algemene Statistiek van de Algemene Secretarie van Batavia (7). Daarnaast bleven er in de 19e eeuw ook familieleden in Friesland wonen en werken zoals Cornelis Bergsma (1799 - 1881). Hij was eigenaar van Friesmastate te Idaard, grietman en later burgemeester van Idaarderadeel. In 1853 werd hij lid van de Provinciale Staten van Friesland (8). Edo Johannes (1862 - 1948) is de laatste in deze inventaris vermelde Bergsma. Hij was burgemeester van Het Bildt en later burgemeester van Enschede. Naast deze ambtelijke functies verrichtte hij op een geheel ander terrein baanbrekend werk. Hij was namelijk een van de oprichters en van 1884 - 1937 tevens voorzitter van de ANWB (9). Meer genealogische feiten en gegevens over de loopbanen van de familie Bergsma zijn te vinden in de inventaris aan het begin van ieder hoofdstuk over een bepaalde persoon.

De Bergsmastichting. De Bergsmastichting werd opgericht op 9 oktober 1956 en ingeschreven op 12 maart 1957 in het Openbaar Centraal Stichtingen Register te 's-Gravenhage onder nummer 243 (10). Het eerste bestuur werd gevormd door: Martinus Cornelis Bergsma, voorzitter; Arnold Carel Bergsma, secretaris; Jacob Hendrik Bergsma, vice-voorzitter en adjunct-secretaris; George Bergsma, penningmeester; Willem Bernard Bergsma, archivaris. In de stichtingsakte werd tevens de zin spreuk vermeld maar deze was al in 1930 aangenomen in navolging van het "illustre exempel ons gesteld door wijlen mr. Ennius Harmen Bergsma". De zinspreuk luidde aldus: "Rieugt uwt as de baarge snuwt." en kan als volgt vertaald worden: "Recht uit als de varkensnuit". Deze uitdrukking betekent zoveel als recht door zee.

Geschiedenis van het archief. Het merendeel van de archivalia is in 1973 door Willem Bernardus Bergsma, archivaris van de Bergsmastichting, in bewaring gegeven aan het Rijksarchief in Friesland. Er bevonden zich nog stukken in diverse collecties berustend in het Rijksarchief. In de Aanwinstencollectie zaten stukken die duidelijk in het familiearchief Bergsma thuis hoorden en die dus daar ook in geplaatst zijn. Ook in de Handschriftencollectie van de Provinciale Bibliotheek bevonden zich een archiefstuk handelend over een Bergsma. Dit nummer is als blanco nummer in het familiearchief opgenomen (11). Verder bevat het archief Friesmastate, welke state een tijdlang in handen was van enkele Bergsma's, ook archivalia die betrekking heeft op de familie Bergsma. Deze stukken zijn in het archief Friesmastate gelaten (12). Gezien de boven aangegeven verspreiding der stukken en de geconstateerde onvolledigheid van het familiearchief zou men geneigd zijn aan te nemen dat er oorspronkelijk weinig aan bewaring laat staan aan archiefvorming is gedaan. Achteraf zijn waarschijnlijk pogingen ondernomen om familiestukken bijeen te brengen. De lijst van 'archiefstukken' opgenomen in het gepubliceerde stamboek van de familie van 1882 en de lijst van de in het archief aangetroffen publicaities opgenomen in bijlage 1 lijken dit te bevestigen.

Verantwoording van de inventarisatie. Het archief vertoonde weinig orde bij de aanvang van de inventarisatie. Wel is in het verleden een magazijnlijst opgemaakt door Willem Bernard Bergsma maar de stukken zijn nadien door elkaar geraakt (13). Naast deze lijst bestaat er nog een andere die ik aantrof in het stamboek van de familie Bergsma (14). In beide lijsten worden stukken vermeld die tijdens de inventarisatie niet werden terug gevonden. Het is mogelijk dat deze archivalia nog bij de familie berusten of inmiddels verloren zijn gegaan.Het archief beslaat op dit moment ongeveer 2,5 meter met daarbij nog 3/4 meter aan boeken en andere gedrukte publicaties zowel van de hand van Bergsma's als anderen. De datering op het titelblad is als volgt ontstaan. Het jaartal tussen haakjes betreft de datum van een retroactum (15). Het daarop volgende oudste archiefstuk dateert van 1771 en vanaf dat jaar treft men meerdere stukken in het archief aan. Het archief is duidelijk een familiearchief waarin de volgende onderverdeliing vrij gemakkelijk kon worden toegepast namelijk per persoon in: a. Personalia, b. Financiën, c. Functies en lidmaatschappen en d. Ontwerpen van manuscripten en publicaties. Van iedere in de inventaris opgenomen persoon volgen eerst de genealogische gegevens voorafgaand aan de beschrijving van de stukken. De werken opgenomen in de inventaris onder het hoofdstukje ontwerpen van manuscripten en publicaties zijn alleen ontwerpen van geschriften en aantekeningen van de hand van Cornelis Adriaan Bergsma met soms daarbij gevoegde drukproeven. Onder dat zelfde hoofdstukje treft men ook drukken aan die door Cornelis Adriaan van aantekeningen zijn voorzien. Als bijlage 1 is een lijst van de bij het archief geplaatste gepubliceerde werken van leden van de familie Bergsma en andere personen opgenomen.

Noten. 1. Voor een volledige genealogie van de familie Bergsma tot het begin van de 20ste eeuw, raadplege men het Nederlands Patriciaat, 1927, p.1 e.v.; 2. Zie Nederlands Patriciaat, 1927. p.1.en 2; 3. Idem, p. 2, III en noot 3; 4. Idem; 5. Deze archiefstukken zijn gevoegd bij het fonds der notariële archieven onder inv. nr. 96002. Zie tevens Koopsmans, S. Het Notariaat in Friesland voor 1811. Leeuwarden, 1883.; 6. De archiefstukken die betrekking hebben op Cornelis Adriaan Bergsma vindt men in de inventaris vanaf inv. nr. 44.; 7. Zie inv.nr. 2 en 3 (Theodorus Bergsma) en inv. nr. 298 - 329 (Willem Bernardus Bergsma).; 8. Zie inv. nr. 364 en 365.; 9. Zie inv. nr. 368.; 10. Zie inv. nr. 369.; 11. Het betreft de inv. nrs. 34,40, 59, 145, 290 en 295 (Aanwinstencollectie) en inv. nr. 5 (Handschriftencollectie P.B.); 12. Het betreft de inv. nrs. 41, 48, 49, 60 - 67, 70 en 71 van het Archief van Friesmastate.; 13. Zie inv. nr. 379 ; 14. Zie inv. nr. 373 ; 15. Zie inv. nr. 22.