Skiednis fan de Fryske Rie yn it koart 1)
It ferhaal fan it ferline fan de Friezen ynspirearret hieltiten wer minsken om harren yn dat ferline te ferdjipjen en ek om it te brûken foar aktiviteiten yn de eigen tiid. Aktiviteiten dy’t lykwols beheind binne, likegoed wat de ûnderwerpen oanbelanget as is tal minsken dat der oan meidocht. Want al hawwe de earste Friezen harren al mear as 2000 jier lyn nei wenjen set yn it hiele Dútsk-Nederlânske kustgebiet en al wie der yn it Dútske keizerryk fan de Midsieuwen sprake fan Fryske frijheid, ta in eigen steat hawwe de Friezen it úteinlik net brocht, al soe men it soevereine gewest Fryslân, dat bestie fan 1580 oant 1798, wol sa beskôgje kinne. Boppedat hie it praktysk soevereine greefskip fan de East-Fryske Cirkena’s suver ek it karakter fan in steat. De grinzen dy’t de Friezen skiede, binne, oant de Europeeske gearwurking yn ús tiid ta, hieltiten sterker wurden. Dêrtroch binne yn de rin fan ferskate ieuwen de measte maatskiplike kontakten fan de Friezen ûnder inoar ferlern gien. Yn 1289 kaam West-Fryslân, dat no yn de kop fan de hjoeddeistige provinsje Noard-Holland leit, yn hannen fan de greven fan Hollân. Dêrtroch ûntstie in grins mei it Westerlauwerske Fryslân, no de provinsje Fryslân. It Fryske gebiet tusken Lauwers en Iems, no de provinsje Grinslân (Groningen), rekke sterk ûnder de ynfloed fan de net-Fryske stêd Grins (Groningen), al seach de hegerein fan dy stêd himsels om 1500 hinne noch as Frysk. Nei de ein fan de Tachtichjierrige Oarloch yn 1648 krige de grins tusken Nederlân en it Dútske ryk folle mear betsjutting. En ûnderwilens hie it East-Fryske gebied om Lier (Leer) en Auerk (Aurich) hinne as ryksgreefskip in grutte selsstannigens ûnder de Dútske keizer befjochtsje kinnen, wylst de Noard-Fryske gebieten om Hüsem (Husum) hinne diel útmakken fan it Deenske ryk en it hartochdom Sleeswyk.

Sa binne sûnt de Midsieuwen de Fryske lannen útinoar groeid en is de Fryske frijheid, dy't ynhâldt dat de Friezen streekrjocht ûnder de Dútske keizer stiene sûnder tuskenkomst fan de adel, ek ta in ferhaal wurden. Beskiedend foar dy Fryske frijheid wie in eigen rjochtsoarder. It Aldfryske rjocht lykas de Santsjin Kêsten en Fjouwerentweintich Lânrjochten fan om 1100 hinne wie de basis en foar alle Friezen gelyk. As der in mienskiplike aksje fan alle machthawwers yn de Fryske lannen nedich wie, waard dy opsteld troch fertsjintwurdigers by de jierlikse Upstalbeam-gearkomste by Auerk (Aurich), almeast op de tiisdei nei Pinkster. Mar dy organisaasje har him net ûntjûn ta in steatsorgaan foar alle Friezen. It oare en wichtichste skaaimerk fan de Friezen is fansels de taal. Dy hat him op syn lêst yn de 8ste ieu as selsstannige taal losmakke fan it Germaansk. Troch it útinoar groeien fan de Fryske lannen, dy’t benammen it opkommen fan it Platdútsk mooglik makke, is nei de Midsieuwen it Frysk yn it grutste part ferlern gien. Utsein yn de hjoeddeistige provinsje Fryslân en in stikmannich doarpen en útbuorrens yn westlik Grinslân, yn Noard-Fryslân, op Hilgelân (Helgoland) en yn it Sealterlân (Saterland) by Aldeboarch (Oldenburg), dêr't de Fryske taal him op ûnderskate wize ûntjûn hat en brûkt wurdt.

It mienskiplike ferline en de Fryske taal binne altiten in boarne fan ynspiraasje bleaun foar kontakten tusken Noard-, East- en Westerlauwersk Fryslân. Peter Sax (1597-1662), kronykskriuwer yn Noard-Fryslân, skreau al dat de Friezen in algemiene taal hawwe en dat se sadwaande ek mei-inoar ien folk binne. Montanus de Haan Hettema (1796-1873) reizge fan West-Fryslân nei Sealterlân en Noard-Fryslân en joech Fryske, Hilgelanner en Noard-Fryske rymkes dy't er ûnderweis optekene hie, út. Heinrich Ehrentraut (1798-1866) fan Aldeboarch (Oldenburg) joech om 1850 hinne in tydskrift út oer Fryske taal en skiednis foar it Fryslân ‘von Antwerpen bis Schleswig’. It Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid en Taalkunde yn Ljouwert beneamde yn de njoggentsjinde ieu al leden út East- en Noard-Fryslan wei. Nei 1900 binne de kontakten sterker wurden. Dat kaam omdat minsken út Westerlauwersk Fryslân mei niget oan de stúdzje en befoardering fan it Frysk de oare beide Fryslannen opsochten en dêr kontakten leine. Nammen yn dat ferbân binne Pieter de Clercq, Piter Sipma, Jan Jelles Hof en Nann Mungard fan Söl (Sylt). Mear kontakt late ta de rop út East-Fryslân wei om in jierliks treffen fan fertsjintwurdigers fan de trije Fryske gebieten. Douwe Kalma, Eeltsje Folkertsma en de feriening "De Upstalbeam" sprieken har dêr ek foar út. En sa waard it earste Grutfryske ‘Friesenkongress’ organisearre, dat yn 1925 yn Jever holden waard, mei fertsjintwurdigers út de trije Fryslannen, Grinslân, Wûrsten, Bûtjadingen en Jeverlân. Dat kongres en alle moetings dy't dêrnei komme soene, foarmje mei lêzings en in kultureel programma de noch altiten besteande basis foar mienskiplike aktiviteiten op it fûnemint fan de histoaryske bân.

By it Grutfryske kongres yn Hüsem (Husum) yn 1930 is de Fryske Rie oprjochte, de earste yn syn soarte yn Europa dêr’t steatsgrinzen net by telden! It doel fan de Rie wie om de ûnderlinge bân yn stân te hâlden yn de perioade tusken de kongressen yn. Dat soe dien wurde troch gear te wurkjen by praktyske saken lykas it hâlden fan lêzings, it útbringen fan publikaasjes en it oangean en ûnderhâlden fan de bannen mei Fryske organisaasjes yn en bûten de Fryslannen, lykas yn Amearika. It foarmjen fan ien mienskiplike Fryske steat is troch de Rie nea neistribbe. Dêrfoar binne de Fryske lannen te fier útinoar groeid. De Rie hat him altiten bûten de partijpolityk holden. De Twadde Wrâldoarloch brocht ferwidering tusken de Fryslannen. Mar troch respektearre bestriders fan it Hitler-bewâld waard nei 1945 de tried wer oppakt. Dat late yn 1952 ta in Grutfrysk kongres yn Hüsem (Husum) en yn 1955 yn Auerk (Aurich). Dêr is it bekende Frysk Manifest oannommen, in nije grûnslach foar de Fryske kontakten nei de oarloch. Dy waarden no ek yn it ramt fan it stribjen nei Europeeske ienheid sjoen. Sa waard yn it manifest fêstlein: “De trije Fryslannen sizze fan herten ja op alle stribjen, dat ta de ienheid fan Jeropa liede kin”. Mar ek “Wy leauwe yn in kultuer, dy’t har woartels hat yn de djipten fan it folksaard”. As binende eleminten waarden neamd: “Mienskiplik hawwe wy ús folksaard, mienskiplik de striid tsjin it geweld fan de Noardsee, mienskiplik benammen it witten fan ús frijheid fan Nederlân oan Denemark ta” en “ús memmetaal, itsij Frysk itsij Platdútsk, dy’t wy as weardefolst erfskip meikrigen en dy’t wy foar alles hoedzje en noedzje wolle”.

Yn 1956 wurdt yn Lier (Leer) de Fryske Rie op ’en nij stifte. Yn Westerlauwersk Fryslân is in selstanniche stifting kommen. Om de ‘ferbining tusken de Fryske lannen en de Friezen rounom yn de wrâld op alle gebieten te stypjen en te noedzjen’. Yn 1998 waard de koepel ‘de Ynterfryske Rie’ oprjochte om foar de trije ‘seksjes’ fan de Fryske Rie yn de ûnderskate Fryslannen op te treden. Yn dat fermidden waard yn 2006 in nije ‘Ynterfryske Ferklearring’ fêststeld. Dêr stiet ûnder oaren yn: “Wy hearre ta mear as ien steat, mar fiele ús dochs, nettsjinsteande alles wat ús skiedt, as hearrend ta ien folk, dat neffens wenst en wollen de eigen taal ûnderhâlde en útbouwe wol”. En fierders “Wy wolle de gearwurking fuortsterkje om de eigen taal, kultuer, wittenskip, literatuer en alles wat rjochte is op skeppend wurk, te befoarderjen, mei it doel dat it taalkundich en kultureel ferskaat yn de Fryslannen en yn Europa ek yn de geast fan de UNESCO-konvinsjes fuortsterke wurdt”. Wat de Fryske Rie yn de provinsje Fryslân oanbelanget (d.w.s. de seksje ‘west’ fan de Ynterfryske Rie) is der sûnt 1956 in trochgeande line fan aktiviteiten te sjen en in bestjoerlike struktuer ûntwikkele. Itselde kin nammers ek sein wurde fan de ‘seksjes’ yn East- en Noard-Fryslân. Formeel wurdt it doel yn it karbrief sa omskreaun: a. it ûntwikkeljen fan de Fryske kultuer yn de brede betsjutting mei help fan ynternasjonale kontakten en it mei skeppen en ûntwikkeljen fan de middels dy’t sokke kontakten mooglik meitsje b. it bekend meitsjen yn oare Europeeske regio's fan de Fryske kultuer en it jaan fan meiwurking oan de presintaasje fan de kultuer fan oare Jeropeeske regio's yn de eigen provinsje c. it stimulearjen fan de kulturele posysje fan Fryslân yn Europa mei it befoarderjen fan Fryske kulturele aktiviteiten yn oare Europeeske regio's

d. it befoarderjen fan in better begryp en freonskip tusken minsken, groepen en folken e. it benammen befoarderjen fan de kontakten tusken de trije Fryslannen It bestjoer wurdt gearstald út fertsjintwurdigers fan it ûnderwiis, de Ried fan de Fryske Beweging, de Feriening fan Fryske Gemeenten, de Federaasje fan Fryske Studinteferienings, de Fryske Rie fan Tsjerken, de lânbou-organisaasje LTO, de frouljusorganisaasjes en de Fryske Akademy. It binne mei soarch formulearre teksten en organisaasjestruktueren. It is net by wurden bleaun. Se waarden troch de jierren hinne troch minsken oppakt en hawwe hieltiten wer ta aktiviteiten laat. De Grutfryske kongressen binne om de trije jier, ôfwikseljend yn Noard-, East- en Westerlauwersk Fryslân, organisearre as wichtichste moeting en ynspiraasjetrefpunt foar it hanneljen yn de praktyk. Dêrneist wurdt fan 1961 ôf om de trije jier in kultureel treffen op Hilgelân organisearre. Fierders wurde der geregeld, faak jierliks, moetings organisearre fan berops- en studintegroepen. De bekendste binne de boeremoetings sûnt 1959, de frouljusmoetings, bestjoerdersmoetings en de studintemoetings. Sa is yn 2010 foar de fyftichste kear de boeremoeting organisearre, dit kear yn de provinsje Fryslân. It program wie, lykas wenst, in miks fan besiten mei in kultureel program oan lân- en túnboubedriuwen en boppedat it oanbieden fan it jubileummagazine. Der wiene 71 dielnimmers, ôfkomstich út de trije Fryslannen. Yn itselde jier diene 68 boeren en studinten fan lânbouskoallen mei oan in ferlykbere moeting foar jonge boeren yn Noard-Fryslân. Dat jiers waard yn de provinsje Fryslân ek de moeting fan froulju út de trije Fryslannen organisearre en yn East-Fryslân de bestjoerdersmoeting foar benammen wethâlders en riedsleden fan gemeenten. Foar in moeting fan jongerein en foar it ûnderwiis wie net genôch belangstelling.

Yn itselde jier hat op Hilgelân it kulturele treffen it ‘Frieze-droapen’ (‘Friesen-droapen’) west dat om de trije jier plakfynt. Dat omfette in kultureel programma fan in wykein, mei ûnder mear in muzyk- en dûnsjûn, sportwedstriden, in publyk kafee en in itensiederswurkwinkel. Yn 2012 is yn Harns foar de fiifentweintichste kear it Grut- of Ynterfrysk kongres organisearre. Sjoch de bylage foar de ûnderwerpen. Allegearre moetings en aktiviteiten foar en troch de trije Fryslannen, op it fûnemint fan de Fryske skiednis, mar yn it Europeeske ferbân fan hjoed-de-dei. Altiten troch in lyts espeltsje minsken op priemmen set en ûnderholden, mar mei grutte kânsen om de mienskiplike problemen yn ús tiid te besprekken en sa in oplossing tichterby te bringen. Wurdearring foar it wurk fan de Fryske Rie en harren meistanners by it bouwen fan nije brêgen die bliken yn 1990, doe't Keninginne Beatrix de Noard-Fries Jakob Tholund, jierrenlang foarsitter fan de Fryske Rie, beneamde ta Offisier yn de Oarder fan Oranje-Nassau.
It argyf en de ynventarisaasje
It argyf fan de Fryske Rie rint oer it tiidrek 1956-2006. Ek binne der noch hwat stikken oer Fryske saken fan foar dy tiid oanwêzich. 2) It gehiel is sa ’n 4 meter grut. De Rie hat in foarganger hân, mar it argyf derfân is net folslein bewarre bleaun. In lyts tal stikken út 1941 is yn earder tiid troch it Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum sammele. 3) Wat de ynhâld oanbelanget, kin it neifoljende sein wurde. Wichtige ûnderdielen binne de rigen ferslaggen fan gearkomsten, korrespondinsje en jierferslaggen. Ek binne ‘Protokolle’ (ferslaggen) fan de oerkoepeljende, yn East-Fryslân sithâldende Friesenrat oanwêzich. Dy Rie wie letter bekend ûnder de namme Interfriesischen Rat.

It resultaat fan de wichtichste wurksumheden fan de Rie is yn grutte halen werom te finen yn ‘e titels fan de rubriken fan de ynventaris, lykas Kontakten mei de East- en Noardfriezen, Fryske Kongressen en de organisaasje fan de reizen nei Helgolân (de saneamde Stjertochten). Wat yn it each rint, dat is de manmachtige ynset fan it grut tal Fryske organisaasjes en persoanen foar it Frysk Kongres yn 1958. Ek binne der argyfstikken oer de saneamde Boere- en Frouljusmoetingen. Oer de organisaasje sels fynt men ek argivalia. Sa leit der in notysje fan skriuwer drs. P. Hemminga mei de titel „De takomst fan de Fryske Rie” út 1978. Dit tema bleau aktueel, want acht jier letter ferskynde it stik “Der Friesenrat: wie weiter?” Yn 1991 folge it beliedsplan “Wurk en wollen – Arbeit und Streben“. 4) It blêd dêr ‘t de Rie harsels mei presentearre is Friese stemmen. Yn Eastfryslân ferskynde in blêd mei inselde soart fan titel: Friesische Stimme (ynv. nû.‘s 154, 158). Wat al efkes neamd wurde moat, binne stikken oangeande de organisaasje fan in kursus Sealtersk (Sealterlânsk). Hiel bysûnder is in lûdsbân, dêr ‘t de taal op te hearen is. It sil jin net fernuverje dat de inisjatyfnimmer hjirfan P. Kramer wie, dy’t him jierrenlang dwaande hâlden hat mei stúdzje nei dit Fryske dialekt. 5) It argyf fan de Fryske Rie waard beheard fan de skriuwers. Twa fan harren hawwe dy funksje lang útoefene. Earst wie dat mefrou G.G. Faber-Hornstra en yn it lêste fearn fan de 20ste ieu dr. P. Hemminga. Hja wienen beide direkteur fan de Fryske Kultuerried. By dy ynstelling waard it argyf lange tiid bewarre.
Wat de iepenbierens oanbelanget: alle stikken binne iepenbier.

Noaten
1.De tekst fan boppesteande koarte skiednis is basearre op it Dútsktalige boek Die Frieslande, Thomas Steensen, Piet Hemminga en Hajo van Lengen, Verlag Nordfriisk Instituut, Bredstedt 2006. It is yn de Frysktalige oersetting te krijen as De Fryslannen, Fryske Rie/Afuk, Ljouwert 2008. Dat boek jout in wiidweidich en aktueel oersjoch fan dit ûnderwerp mei in rynske literatuerlist. Sjoch fierders ek op www.fryskerie.nl, bygelyks foar it jierferslach 2.Ynv. nû.’s 151-153. 3.Grepelist Thys van der Veen, nû.’s 1097-1098. 4.Ynv. nû’s 69, 71, 72. 5.Ynv. nû. 90. In digitalisearre ferzy is by Tresoar oanwêzich.

TAHEAKKE Oersjoch kongrestema’s fan de Fryske Rie 2012 Nije kânsen foar de Fryslannen Harns 2009 GezeitenwechselLier(Leer)2006 Iepen doarrenLeek (Leck)2003Gastfrij FryslânLjouwert 2000Die Friesen - ein Volk für sichJever 1997De Friezen en har lânskip - identiteit en ferantwurdlikens Hüsem (Husum) 1994De p. r. fan it FryskLjouwert 1991Europa 1992 - in mienskiplike takomst foar de FryslannenAuwerk (Aurich) 1988De betsjutting fan migraasje foar de trije FryslannenWyk op Feer (Föhr) 1985Regio en MediaLjouwert 1982De grutte en de lytse wrâld - regionalisme as Europeeske beweging Auerk (Aurich) 1979It oansjen fan FryslânSöl (Sylt) 1976Us doarp hjoed en moarnLjouwert 1973De takomst fan it WaadAuerk (Aurich) 1970Bildung und RegionHüsem (Husum) 1967De takomst fan de trije FryslannenLjouwert 1964Fryslannen yn it ramt fan de NoardseekultuergebietAuerk (Aurich) 1961Nordfriesland in UmbruchNaibel (Niebüll) 1958Kultuer en ekonomy yn de trije Fryslannen Ljouwert 1955Gjin tema, mar lêzings op it mêd fan taal en kultuerAuerk (Aurich) 1952**Hüsem (Husum) 1937**Memlik (Medemblik) 1930**Hüsem (Husum) 1927**Ljouwert 1925**Jever