De Tille - hèt boekenhart van Friesland - Beknopte geschiedenis van boekhandel en uitgeverij De Tille

Inleiding

Voor het schrijven van dit historisch overzicht is voor een groot deel gebruik gemaakt van gegevens uit de archieven van de boekhandel en uitgeverij De Tille. Behalve een beknopt werkje over oprichter Sipke Dykstra en zijn activiteiten is alleen in Geschiedenis van het Nederlandse antiquariaat informatie over De Tille te vinden. 1)
Over de boekhandels- en uitgeversgeschiedenis in Friesland is weinig literatuur beschikbaar. Alleen de publicaties Eekhoff en zijn werk en Over de liefhebberij van boeken – honderd jaar boekhandel van der Velde zijn van belang. 2) Meer is gepubliceerd over de geschiedenis van de boekhandel elders in Nederland. 3)

Aangezien in de archieven van De Tille verschillende stukken berusten die betrekking hebben op zowel de oprichter Sipke Dykstra als zijn eerdere boekhandelsactiviteiten, volgt hier eerst een paragraaf over de periode van zijn leven tot 1948, toen de boekhandel werd opgericht. 4)

Oprichter Sipke Dykstra (1913-2002)

Sipke Dykstra stamde uit een schippersfamilie. Hij was in 1913 geboren in een skûtsje te Oudega (W.) en verhuisde later met zijn ouders naar Sneek. Na de ULO doorlopen te hebben, kreeg hij een baan als notarisklerk. Hij was al vroeg sterk geïnteresseerd in de Friese taal. Via het lidmaatschap van de “Kristlik Fryske Propaganda- en stúdzjeklub Wêz jimsels” in zijn woonplaats kwam hij in contact met leden van de Fryske beweging. Zo correspondeerde hij al in 1929 met Fedde Schurer. Twee jaar later deed hij het examen Fries. Zijn interesse in boeken bleek al toen hij op 20-jarige leeftijd de uitgave van Gysbert Japicx’ Fryske Rijmelerij kocht. 5)
In 1936 kreeg Dykstra het verzoek om administrateur van het “Kristlik Frysk Selskip” (K.F.S.) te worden. Tot de taken hoorde ook het beheer van de Selskips-boekhandel.

Eén van de bestuursleden, de bekende Friese auteur Ulbe van Houten schreef hem: ‘Fen ûnderskate persoanen dy’t der neamd binne, liken jo ús ienriedich de meast geskikte ta for dit wurk, det for it selskip fen sa great bilang is’. 6) Blijkbaar was Dykstra toen al opgevallen in Friese kringen. Dykstra reageerde positief op het verzoek. Hiermee werd de basis gelegd voor zijn activiteiten op boekhandelsgebied. Met het bestuur kwam hij overeen dat hij een deel van de winst zou krijgen; deze werd in 1943 in zijn voordeel verhoogd. 7)
In zijn eerste jaar als administrateur floreerde de boekhandel meteen, zoals blijkt uit het jaaroverzicht van het Selskip. Een nieuw initiatief was de verkoop van het Frysk Boerekwartetspul, dat een oplage van 22.000 stuks had. Met de verkoop van Friese boeken had men de wind mee want in de Tweede Wereldoorlog steeg de vraag ernaar sterk. Dat bracht het Selskip tot het besluit om na de bevrijding in de Prins Hendrikstraat in Leeuwarden een eigen boekhandel te beginnen. Hiervoor werd Dykstra opnieuw aangezocht. 8)
Hij nam ontslag als notarisklerk en begon beroepshalve als boekhandelaar. Al vrij snel werd het
duidelijk dat de verkoop van alleen Friese boeken niet voldoende lonend was. Hij kwam toen met het plan om zelf een ‘algemene boekhandel’ op te richten, waarbij de verkoop van Friese boeken in samenwerking met het Selskip zou worden geregeld. In een brief uit 1947 omschreef hij het idee nader: de zaak zou ‘een speciaal karakter’ moeten hebben, ‘zulks om te voorzien in de te Leeuwarden en in het algemeen in Friesland bestaande behoefte aan een boekhandel, die zich speciaal toelegt op de handel in wetenschappelijke werken op velerlei gebied’. Volgens een verklaring van bibliothecaris M.K. Scholten van de Provinciale Bibliotheek van Friesland was er in Leeuwarden toen grote behoefte aan zo’n boekhandel. Blijkbaar konden de andere in de stad gevestigde boekwinkels hierin niet voorzien.

Van één boekhandelaar bestaat het vermoeden dat hij een tegenstander was van de oprichting van een nieuwe boekwinkel. 9)
Aangezien Dykstra nog niet over de vereiste diploma’s beschikte, werd de boekhandelaar Botje Bouma uit Sneek aangetrokken. Zij richtten in 1948 samen met dr. Ype Poortinga (later wetenschappelijk ambtenaar bij de Fryske Akademy) een ‘vennootschap en commandite’ op onder de naam ‘Boekhandel “De Tille”, fa. Sipke Dykstra’. 10) De naam was ontleend aan het Franse woord ‘le pont’, dat verwees naar de verbinding tussen de boekhandel en de klant.
Intussen had Dykstra ook contact gezocht met de antiquaar Teije de Jong uit Leeuwarden. Zijn winkel “Het Noordelijk Antiquariaat”, moest juist in die tijd wijken voor de uitbreiding van gemeentelijke kantoren. Het was voor beide partijen een mooie oplossing dat zijn antiquariaat in de nieuwe boekhandel van De Tille kon worden opgenomen. Dykstra had intussen zijn oog laten vallen op het pand Wirdumerdijk 28 in Leeuwarden. Op 15 mei 1948 kon De Tille er zijn deuren openen. 11) De nieuwe boekhandelaar had ervoor gezorgd dat er ook een aparte afdeling Fries was ondergebracht. De leus op het briefpapier werd: ‘Amor Librorum Nos Unit’. In advertenties maakte hij zich bekend met: ‘Algemiene boekhannel – spesiaelsaek Frysk – Antiquariaet’. 12)

Boekhandel De Tille

De winkel aan de Wirdumerdijk werd gerund door Botje Bouma. De samenwerking met Teije de Jong duurde maar enkele jaren; deze werd al in 1951 beëindigd. 13) Al meteen na de opening verstuurde Dykstra diverse folders naar potentiële klanten, waaronder ook studenten. In 1948 organiseerde hij de eerste kleine expositie. Later werden deze groter toen een afzonderlijk expositiezaaltje aan de boekhandel werd toegevoegd.
Dykstra hield zich in het begin behalve met de leiding van de boekhandel vooral bezig met het onderhouden van contacten met predikanten, een belangrijke groep cliënten.

Hij hield hen op de hoogte van nieuwste uitgaven op theologisch gebied en ruilde of kocht van hen antiquarische werken, soms complete bibliotheken. In een interview zei hij later daarover: ‘Ik bin net thús en by de winkel bleaun, mar ik bin der op út gien, want rûnom is wat op te stekken oer myn fak. Dat ûnderweis gean om âlde boeken te besetten, sawol by kollega’s en op feilingen as by partikulieren, dat is aventoerlik’. 14)
De handel in antiquarische boeken - voor een groot deel theologische – kreeg een zodanige omvang, dat in 1958 werd besloten een afzonderlijk pand daarvoor in te richten. Hiervoor werd het pand Ruiterskwartier 181 bestemd, waar in 1960 zijn oudste zoon Gerben Dykstra zijn intrede in het boekenvak deed. 15)
Sipke Dykstra was zeer ondernemend en ontplooide in de loop der jaren diverse activiteiten op boekhandelsgebied. In een interview noteerde een journalist: “De hear Dykstra … fortelt mei fjûr oer syn fak, dat eins syn hiele libben útmakket”. 16) Zo organiseerde hij signeersessies voor auteurs van Friese en Nederlandse literatuur. In 1960 wist hij, namens de afdeling Friesland van de Nederlandse Boekverkopers Bond, Harry Mulisch te strikken voor een voordracht. De schrijver gaf aan dat hij heel druk was en alleen voor een hoog honorarium kon komen. 17) . Hij kwam toen inderdaad. In 1969 organiseerde Dykstra een zogenaamde ‘stou-yn’ (stuif-in) met Friese schrijvers en dichters, waarbij het publiek persoonlijk met hen kon kennismaken. Dit bleek een geslaagde ‘happening’ te zijn. 18) Daarnaast richtte de boekhandelaar zich op de verkoop van encyclopedieën, die in de jaren ’60 een grote vlucht nam. Al eerder rijpte bij hem het idee om ook in de Verenigde Staten boeken te gaan verkopen. Hij benaderde zijn daar wonende neef Gerben Dykstra in een brief met de vraag: ‘Ik haw my ôffrege kinstû net foar myn saek to Grand Rapids bigjinne to wurkjen mei nederlânske útjeften?’ 19)

Deze handel is niet tot stand gekomen. Wel werden via professor Bearn Fridsma, die een ‘Frisian Information Bureau’ in Grand Rapids had opgericht, boeken verkocht. Hij was een halve eeuw lang een zeer goede klant van De Tille. Fridsma was al vóór 1940 met Sipke Dykstra in contact gekomen, toen hij boeken kocht bij het K.F.S. Hij bleef tot vlak vóór zijn overlijden in 2005 boeken bij De Tille bestellen. Toen in 1965 grammofoonplatenzaak N.V. ‘Bij de Put’ zich in een pand aan de Wirdumerdijk naast de boekhandel vestigde, nam Dykstra het initiatief om deelgenoot in deze N.V. te worden. Hiermee wist hij te voorkomen dat deze zaak, die ook (pocket)boeken zou gaan verkopen, een directe concurrent werd. De andere deelgenoot was de latere uitgever M.A. van Seijen. 20) In 1967 waren er plannen om een theologische boekhandel van De Tille in Kampen te vestigen. Pogingen hiertoe werden gestaakt toen zich de gelegenheid voordeed om een groot pand, Wirdumerdijk 24, te kunnen aankopen. Voor de verbouwing werd architect Abe Bonnema, een bekende van Dykstra, aangezocht. 21) Bij de opening in 1968 werd de boekhandelaar lof toegezwaaid voor het feit dat hij het Friese boek propageerde en dat hij ‘met onverminderde energie … de Friezen tot het boek (trachtte) te brengen’. Ook werd gewezen op de belangrijke functie van de boekhandel als uitdrager van cultuurgoed. De handel in boeken vertoonde toen een opgaande lijn, wat men toeschreef aan de introductie van pockets. 22)
De nieuwe winkel was een zogenaamde inloopboekhandel, waar de klanten vrij konden rondkijken en hun keuze maken. Dit type winkels was in de jaren vijftig en zestig in
Nederland in zwang gekomen. In het Nieuwsblad voor de boekhandel is een beschrijving van de indeling van de boekwinkel en de verdere inrichting van het pand opgenomen. 23)

Behalve voor de boekhandel werd hier een aparte ruimte op de tussenverdieping ingericht voor het organiseren van exposities. De organisatie vond in het begin plaats in samenwerking met Jaap Romijn, de directeur van Museum het Princessehof. 24) Eerst waren het tentoonstellingen die op één of andere wijze verband hielden met en in relatie stonden tot het boek en de vormgeving daarvan. Een belangrijk thema was Friesland en zijn kunst. Later exposeerden er ook kunstenaars, hoewel het oorspronkelijk niet in de bedoeling lag er een ‘specifieke kunstgalerij’ van te maken. Het antiquariaat verhuisde in dat jaar naar het pand Wirdumerdijk 28.

Uitgeverij De Tille

Eveneens in 1968 werd Uitgeverij De Tille opgericht, die werd gevestigd in het genoemde pand, waar toen genoeg ruimte beschikbaar was. Al in de jaren ’40 en ’50 had Sipke Dykstra zelf een aantal eenvoudige uitgaven uitgebracht maar nu begon hij met een officiële uitgeverij. Het eerste werk dat werd uitgegeven was Tussen Flie en Borne van de hand van G.A. Wumkes. Sipke Dykstra formuleerde in een interview welke keuzes bij het uitgeven van boeken een rol speelden: ‘Meidat yn de boekwinkel de lju nei beskate boeken freegje, komme wy oan ‘e weet nei hokker al lang útforkochte titels der fraech is en dêr geane wy fan út by ús fûns’. 25) Tevens begon hij met de uitgave van een serie herdrukken van oudere werken. ‘Myn ideaal soe wêze in stik of fiif nûmers jiers’ vervolgde hij in het vraaggesprek. 26) Daarvoor had hij in samenwerking met een redactiecommissie een heel programma opgezet. 27) Verder dacht Dykstra aan de uitgave van ‘skied- en geakundige plakbeskriuwingen’, oude kronieken, kaarten en populair-wetenschappelijke uitgaven. Hij kon profiteren van het feit dat geen andere Friese uitgever zich toen op dit terrein bewoog.

In die tijd speelde al de subsidiëring van de uitgave van Friestalige boeken. Dykstra wilde met hulp van het Frysk Utjefte Fûns een aantal titels opnieuw uitgeven, maar: ‘As my in goed hânskrift oanbean wurdt, dan wol ik dat fuort útjaen en der net earst mei sutelje hoege by oaren lâns’. Hij meende dat Friese boeken van hoge kwaliteit op de Frankfurter Buchmesse konden worden aangeboden. 28)

In de loop der jaren heeft De Tille een fonds opgebouwd van meer dan 150 titels. Bekende werken zijn: Friese Vaderlandse gezichten (1968), J.A. Faber, Drie eeuwen Friesland (1973), S.J. van der Molen, Friesland Monumentaal (1975), C. Boschma, Willem Bartel van der Kooi (1978) en O. Vries, Het heilige Roomse rijk en de Friese vrijheid (1986). Verder werd de atlas van Bernardus Schotanus uit 1718 heruitgegeven. Tot het fonds hoorden ook de uitgaven van Friese volksverhalen die door Ype Poortinga waren verzameld en daarnaast romans en gedichtenbundels van Friestalige auteurs. Tot de bestsellers behoorden Fedde Schurer’s Samle fersen (1974), het driedelige werk Vogels in Friesland (1976-1979) en het Hindelooper Schilderboek (1980). Een boek dat stof deed opwaaien was De Friese beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen van G.R. Zondergeld (1979). De Tille werkte bij verschillende literaire uitgaven samen met Uitgeverij Bosch en Keuning te Baarn, wat verband hield met de spreiding van het zakelijke risico. Ook kreeg de uitgeverij hierdoor een betere toegang tot de Nederlandse boekenmarkt. 29)
In 1978 begon De Tille met een speciale serie uitgaven genaamd De Titelroas. De serie werd door Sipke Dykstra aangeduid als ‘boeken fan bliuwende wearde’, zoals hij toen schreef aan H. van Houten. 30) In deze serie is in 1982 het vermaarde boek De sûnde fan Haitze Holwerda van de al eerder genoemde Ulbe van Houten opgenomen. Andere werken uit deze reeks waren It Jubeljier van Simke Kloosterman en Elbrich van Ype Poortinga.

De Titelroas was de eerste van drie series met Friese klassiekers die na de Tweede Wereldoorlog werd uitgebracht. 31)

Splitsing van boekhandel en antiquariaat

De Tille was een Vennootschap onder firma, die in 1972 werd omgezet in een B.V. In deze vennootschap was eveneens de uitgeverij opgenomen. Deelgenoten waren Sipke Dykstra en zijn zoon Gerben. 32) Zij vestigden in 1973 het antiquariaat in een groot pand aan de Eewal. 33) Zij brachten het antiquaraat in 1974 in een aparte B.V. onder.
Het pand Wirdumerdijk 28, waar het antiquariaat sinds 1968 was gevestigd, werd vervolgens ingericht als een wetenschappelijke boekhandel ‘ten dienste van de lerarenopleiding en de komende partiële universitaire vestiging’. De verkoop van studieboeken nam toen een grote vlucht.

De genoemde plannen voor een boekhandel in Kampen raakten van de baan nadat de mogelijkheid zich voordeed om de beide boekhandels aan de Wirdumerdijk in het centrum van Leeuwarden in één pand onder te brengen. Dit was het gebouw van het voormalige doopsgezinde jongerencentrum aan het Ruiterskwartier 173, dat De Tille in 1978 kon huren. Na verbouwing door architect ir. C. Vegter – hij bezocht ter oriëntatie ook boekhandels elders in de wereld - werd er de grootste en meest uitgebreide boekhandel van Friesland gevestigd. Beneden kwam de ‘algemene boekhandel’, waar de afdeling Fries een belangrijke plaats kreeg en boven werd de wetenschappelijke afdeling ondergebracht. 34) De nieuwe boekhandel toonde ‘het boekendom in zijn rijke verscheidenheid’, zoals prof. dr. Jan Th. Snijders bij de opening opmerkte. In zijn openingsspeech keek hij ook vooruit: hij noemde toen al de bedreiging van de boekhandel door andere typen winkels en de verdringing van het boek door de computer. 35)
De Tille voerde sindsdien de reclameleus Hèt boekenhart van Friesland, een idee van Albert Schaafsma van reclamebureau Weda in Leeuwarden. 36)

De boekhandel na 1982

Sipke Dykstra droeg in 1982 de boekhandel en uitgeverij over aan zijn zoon Thys, die in 1971 zijn intrede in het bedrijf had gedaan en vanaf 1974 volop in de uitgeverij werkzaam was. In de jaren ’80 was hij mede-oprichter van LIBRIS, een landelijke organisatie voor de boekhandel. 37)
Hoe boekhandel De Tille door derden werd gewaardeerd, blijkt uit een organisatierapport uit 1983: ‘De indruk van de zaak was positief. Er is voldoende keus en kan met recht gesproken worden van boekhandel nr. 1 in Leeuwarden’. 38)
Thys Dykstra nam in 1985 de volledige exploitatie van het seriewerk Frisia Illustrata van uitgeverij Waanders over, dat grote belangstelling trok. Hij had ook veel succes met de uitgave van de Elfstedenlogboeken in 1986 en 1997. In de jaren ’80 had hij te kampen met zware concurrentie van de Friese Pers B.V., met als gevolg dat De Tille maar weinig uitgaven meer uitbracht. Dykstra maakte zich sindsdien sterk voor de levering van studieboeken aan studenten van diverse opleidingen in Leeuwarden. De Tille had veel geïnvesteerd in know how op dat gebied. Een opmerkelijke bestelling werd gedaan door de Opleidingsschool van de Rijkspolitie: detectives van Baantjer, Havank en Maigret!

In 1986 werd De Tille geconfronteerd met een zaak die ingrijpende gevolgen had voor de boekhandel. In dat jaar werden twee medewerkers van de wetenschappelijke afdeling op staande voet ontslagen omdat zij werden verdacht van het op grote schaal verduisteren van boeken in dienstbetrekking. Tegen één van hen, de latere journalist Michaël Zeeman, is jarenlang geprocedeerd, zonder dat het tot een veroordeling is gekomen. Een overzicht van deze verwikkelingen is vastgelegd door de journalist Ton van Dijk in zijn boek Hier gebeurt nooit iets (1995). 39) De zaak-Zeeman leverde De Tille veel negatieve publiciteit, verlies aan klandizie en financiële schade op.

De boekhandelszaken gingen intussen door. Behalve de gewone verkoop vonden verschillende boekenacties en zo nu en dan signeersessies van bekende en minder bekende auteurs plaats. Zeer groot was de belangstelling voor de presentatie van het Elfsteden logboek in 1986, waarbij de winnaar Evert van Benthem en Elfsteden-voorzitter Jan Sipkema aanwezig waren. Er werden tienduizenden exemplaren van het boek verkocht. In 1987 hield Jan Wolkers een lezing over Multatuli en signeerde eigen werk. Vijf jaar later werden de memoires van oud-premier Jelle Zijlstra onder de titel Per slot van rekening gepresenteerd in aanwezigheid van verschillende (oud)-politici. De auteur kende de boekhandel, want ook in de jaren ’50 was hij er een geregelde klant. 40) Andere gerenommeerde auteurs kwamen eveneens hun boeken signeren: Geert Mak in 1996 met zijn bestseller Hoe God verdween uit Jorwerd en Connie Palmen in 1998 met haar boek I.M. 41)

Inmiddels had Thys Dykstra in 1990 boekhandel van Wieren aan de Peperstraat in Leeuwarden overgenomen en in 1995 boekhandel Baarda in Sneek omdat ‘it altiten myn ideaal west (hat) om yn Snits in saak te begjinnen’, zoals hij in een interview verklaarde. 42) ‘Markttechnisch en –strategisch’ had de directie al enige tijd uitgekeken naar een tweede vestiging buiten Leeuwarden. Dit hield ook verband met het behouden c.q. vergroten van het omzetniveau van middelgrote boekhandels om het zelfstandig voortbestaan te kunnen realiseren.

Verkoop van de boekhandel

In 1999 besloot Thys Dijkstra boekhandel De Tille in Leeuwarden te verkopen aan Boekhandelsgroep Nederland (BGN) te Deventer. Hij was toen 52 jaar en had geen opvolgers.
Wat hierin ook meespeelde was het feit dat een daling in de omzet van studieboeken te voorzien was, wat een groot risico voor het voortbestaan met zich meebracht. Dat was ook een reden om aansluiting te zoeken bij een grotere organisatie.

Dykstra bleef na de verkoop directeur. 43) Bij de heropening bracht hij het boek It Dûbeld Paradys van Fedde Schurer uit. 44) De Tille ontving daarvoor de Liuweprint, als bekroning voor het best verzorgde oorspronkelijke Friese boek. Uitgeverij De Tille werd kort daarna opgeheven en vervangen door uitgeverij De Titelroas. Oprichter Sipke Dykstra overleed in 2002. Zijn zoon Thys verliet het boekhandelsvak een jaar later.

Boekhandel De Tille van BGN ging vervolgens over naar de concerns Selexis en Polaris, werd in 2014 verkocht aan de Leeuwarder boekhandel van der Velde en daarna gesloten. De Tille hield op te bestaan na 65 jaar als bijzondere en omvangrijke boekenzaak in de Friese hoofdstad. Het was een boekhandel en uitgeverij van groot regionaal belang in Friesland.

De archieven

De inventarisatie

Algemeen
Bij de overdracht van het bedrijfsarchief van boekhandel en uitgeverij De Tille bleek al snel dat het hier om een complex van archieven ging. Tijdens de inventarisatie werd het duidelijk dat niet alleen archivalia van de boekhandel en de uitgeverij aanwezig waren, maar ook van het Antiquariaat De Tille, van De Tille Beheer B.V. en fragmenten van de persoonlijke archieven van oprichter Sipke Dijkstra en zijn zoon Thys Dijkstra.
De boekhandel werd in 1999 verkocht, maar het archief bevat nog enige stukken uit de periode daarna. De archivalia van vóór de oprichting in 1948, zijn afkomstig uit het archief van de oprichter.
De eigenaren hebben veel zorg gedragen voor het bewaren van het materiaal, ook al werd Sipke Dykstra door zijn zonen niet als een archivaris aangeduid. 45) De zorg blijkt echter uit opschriften als ‘opbergje’ en ‘argyf’ op verschillende stukken.
De omvang van het geheel bedraagt ongeveer 21 meter.

Ordening
In de eerste plaats is er voor gezorgd dat de verschillende archieven duidelijk van elkaar gescheiden zijn. De grootste onderdelen zijn die van de boekhandel en de uitgeverij, beide bekend onder dezelfde naam De Tille.
In de inventaris is een onderverdeling in rubrieken aangebracht. De namen van de rubrieken verwijzen naar de activiteiten van de verschillende bedrijfsactiviteiten. Binnen de rubrieken zijn de beschrijvingen van de stukken in chronologische volgorde opgenomen.

De boekhandel
Enkele opvallende rubrieken in het archief van de boekhandel zijn: ‘Uitgaven’, ‘Exposities’ en ‘arbeidsconflicten met personeelsleden’. Bij de eerstgenoemde rubriek valt het op dat De Tille al boeken uitgaf vóórdat in 1968 de uitgeverij officieel van start ging (inv. nrs. 191-195). De tweede, hier genoemde rubriek betreft stukken over de gehouden exposities vanaf 1968, een nevenactiviteit van De Tille. De laatste rubriek heeft betrekking op ‘de zaak-Zeeman’.

De uitgeverij
Het archief van de uitgeverij bevat een groot aantal stukken betreffende afzonderlijke uitgaven. Deze zijn niet chronologisch geordend op jaar van uitgave, maar op de jaren waaruit de afzonderlijke stukken dateren. Een probleem leverde de identificatie van het typoscript van een onbekende Friese roman op. Tot op het laatst is het niet gelukt om vast te stellen wie de auteur hiervan is (inv. nr. 719).


Het antiquariaat
Bij het archief van de boekhandel bevonden zich verschillende stukken van het antiquariaat. Dit is niet verwonderlijk omdat oprichter Sipke Dykstra dit bedrijfsonderdeel zelf had opgericht. Pas in 1974 werd het antiquariaat een zelfstandige B.V. De aangetroffen stukken zijn gevoegd bij het archief van Antiquariaat De Tille.

De overige archieven
Alle stukken zijn voor zover mogelijk in afzonderlijke rubrieken ondergebracht en daarbinnen in chronologische volgorde opgenomen. Opvallend is het feit dat verschillende stukken die Sipke Dykstra in zijn functie van administrateur van het Kristlik Frysk Selskip opmaakte, in zijn archief zijn achtergebleven.
In zakelijke brieven komen soms aspecten uit de persoonlijke levenssfeer voor. Daarvoor raadplege men de correspondenties.

Selectie en vernietiging
Uit de archieven van de boekhandel en uitgeverij zijn de dubbele stukken zoveel mogelijk verwijderd. De bijlagen bij de rekeningen, aangeduid met ‘kosten boekhandel’ uit de periode 1981-1993 zijn eveneens buiten het archief gehouden. Deze stukken bevatten geen meerwaarde, aangezien er geen specificaties van geleverde goederen en diensten op zijn vermeld.

Afkortingen
Verschillende stukken en foto’s in de archieven zijn van afkortingen voorzien, die betrekking hebben op leden van de familie. Het gaat om de volgende:
GD:Gerben Dykstra
SGD:Sipke G. Dykstra
HZ:Harmke Zylstra, zijn vrouw
ThD:Thys Dykstra

Openbaarheid

Ten aanzien van de openbaarheid van het archief is het volgende bepaald:
-stukken jonger dan 50 jaar zijn slechts openbaar na schriftelijke toestemming van de eigenaar.
-stukken betreffende personeel: 50 jaar na dato van de betreffende stukken.
-de inventarisnummers 887-895, 904, 911-917: 75 jaar na dato van de betreffende stukken.

-voor de inventarisnummers 292-334, 336-341, 351-352 geldt dat deze in 2042 onder dezelfde voorwaarden openbaar zijn.

Stukken betreffende niet uitgegeven manuscripten zijn slechts openbaar na toestemming van de rijksarchivaris. De rechten berusten bij de auteur, of zijn of haar erfgenamen (tot 70 jaar na zijn of haar overlijden).

Het auteursrecht van de foto’s in het archief berust, tenzij expliciet anders vermeld, bij de bewaargever. Deze foto’s worden onder een CC-BY-SA-licentie in bewaring gegeven. Voor gebruik van foto’s waarvan het auteursrecht bij anderen dan bewaargever berust dient bewaringnemer en/of gebruiker zelf toestemming te vragen aan de auteursrechthebbende.

Het belang van de archieven

Het aantal archieven van boekhandels en uitgeverijen in Friesland is schaars. Van na 1945 is dat van De Tille het enige dat bij een openbare archiefinstelling wordt bewaard. Dit maakt dat deze archieven van extra belang zijn.
Onderzoek in het archief van de boekhandel maakt het mogelijk om een beeld te krijgen van de verspreiding in Friesland van boeken.

Het archief van de uitgeverij is om diverse redenen van belang. Dat geldt in de eerste plaats voor het vaststellen van het complete fonds van De Tille. Er bevindt zich correspondentie met auteurs en drukkers, voorts gegevens over onder meer de oplagen. Deze gegevens leveren een beeld op van het spanningsveld tussen uitgever en auteurs.

Het persoonlijk archief van oprichter Sipke Dykstra geeft inzicht in zijn activiteiten, vooral uit zijn jonge jaren. Contacten met ‘Fryske bewegers’ en sympathisanten laten zien in welke circuits hij zich in die tijd bewoog (zie bijlagen). De correspondentie met prof. B.J. Fridsma bevat diverse gegevens over activiteiten van de Fryske beweging en van individuele personen.

Er kan worden geconcludeerd dat de archieven van De Tille van veel belang zijn voor de beoefening van de cultuurgeschiedenis van Friesland.

Noten.

1. Michaël Zeeman, It kin net, ’t moat oars’. [Leeuwarden], 1978 en Piet J. Buijnsters, Geschiedenis van het Nederlandse antiquariaat. Nijmegen, 2007, 293-294.
2. C.P. Hoekema e.a., Eekhoff en zijn werk. Leven en werken van Wopke Eekhoff (1809-1880), stadsarchivaris van en boekhandelaar te Leeuwarden. Leeuwarden, 1980. Hierin heeft Ph. H. Breuker een uitgebreid overzicht gepubliceerd over uitgevers en drukkers in Leeuwarden vóór 1800. Opmerkelijk is het feit dat in het boek van Klaas Betten over boekhandel van der Velde de naam De Tille niet voorkomt. Over de Noord-Nederlandsche Boekhandel en voorgangers, die meer dan 150 jaar hebben bestaan, is nooit een monografie verschenen.

3. Zie Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 10 (2003), het themanummer ‘Bij de tid. Boeken in Nederland 1950-2000. ‘Het gevoel voor de eigen historie is in de uitgeverswereld niet veel beter ontwikkeld dan op andere terreinen van maatschappelijke activiteit’ (zie aldaar, Laurens van Krevelen, p. 13).
4. Advertentie, Leeuwarder Courant (L.C.), 13-5-1948. Zie ook inv. nrs. 48 en 51.
5. Inv. nrs. 877 en 899.
6. Inv. nrs. 859 en 960: brieven van Fedde Schurer en Ulbe van Houten.
7. Tinkboek by it 50-jierrich bestean fan it Kristlik Frysk Selskip. Z. pl., 1958, 41, 43, 47.
8. Interview met Sipke Dykstra, L.C., 14-12-1973.
9. Inv. nr. 48.
10. Idem.
11. Inv. nr. 51 en advertentie L.C., 13-5-1948.
12. Zie advertenties in inv. nr. 82.
13. Inv. nr. 267.
14. Interview onder de titel ‘In libben mei boeken’, in: Friesch Dagblad (F.D.), 11-2-
1984.
15. L.C. 3-4-1958 en 15-9-1973. Zie voor de geschiedenis van het antiquariaat de inleiding bij de inventaris van het archief daarvan.
16. Frysk en Frij, 18-4-1958.
17. Inv. nr. 198.
18. Inv. nr. 116.
19. Inv. nr. 22.
20. Inv. nr. 852.
21. Inv. nr. 57.
22. L.C., 10-10-1968.
23. Dit type winkels was in de jaren ’50 ontwikkeld. Zie: Hans van der Klis, Een korte geschiedenis van Amsterdam Boekenstad: http://flaptekst.blogspot.nl/2012/04/een-korte-geschiedenis-van amsterdam.html.
(Geraadpleegd, 2016). Zie voor de indeling van de winkel: inv. nr. 533.
24. Jaap Romijn werkte voorheen bij de firma Bruna. Vandaar kende Sipke Dykstra hem.
25. Interview, L.C. 24-11-1973.
26. L.C., 10-10-1973.
27. L.C., 10-10-1968 en inv. nr. 565.
28. L.C., 10-10-1970.
29. Mededeling Thys Dykstra, 2017.
30. Inv. nr. 748.
31. L.C., 11-4-2014.
32. Inv. nr. 53.
33. L.C., 15-9 en 14-12-1973.
34. Interview met Sipke Dykstra, in: Frysk en Frij, 17-2-1979.
35. L.C., 20-4-1978.
36. Friesland is later veranderd in Fryslân; Deze reclametekst is op 19-4-1978 voor het eerst genoemd in een advertentie in de Leeuwarder Courant.
37. Mededeling 30-8-2016.

38. Inv. nr. 63.
39. Het hoofdstuk was getiteld: ‘De bizarre boekencollectie van een bibliomaan’.
40. Inv. nr. 125.
41. Inv. nrs. 130 en 131 en L.C., 7-3-1998.
42. F.D., 5-7-1995. Zie tekst van de toespraak van Thys Dykstra t.g.v. de opening van de boekhandel te Sneek, 1995 (inv. nr. 525).
43. Inv. nr. 1056.
44. Inv. nr. 831 en L.C., 20-2-1999.
45. Mededeling, 2016.

BIJLAGE 1

Afzenders van brieven (inv. nr. 859):

Beetsma, Jarig (Haarlem), 1937, 2 ex.
Boomsma, Jan (Sneek), 1940
Dijk, ds. P. van (Sneek), 1934
Dijkstra, J. (Den Helder), 1942
Dijkstra, Sipke J. (Een neef, Rothensee), 1942, 1943, 3 ex.
Dijkstra, Wytse (Ljouwert), 1941
Faber, Pé (Utrecht), z.d.
Fennema-Venema, A. (Huizum), 1945
Folkertsma, E.B. (Leeuwarden, Ferwerd), 1941, 1943, 1944, 4 ex.
Fries Genootschap, 1937
Fryske Underrjucht Liga, 1935, 1936, 2 ex.
Gereformeerde kerk Sneek, z.d.
Gosses, prof. G. (Leeuwarden), 1943; met doorslag
Homan, H.P. Linthorst (Leeuwarden), 1961
Jong, J.P. de (Menaldum), 1941
Jong jr., Tsjerk J. de, (Mantgum), 1941
Katsma, Klaes S. (Leeuwarden), z.d.
Klees, Dirk (Voorburg), z.d.
Koelstra-Koster, A. (Sneek), 1944
Koopmans Meelfabrieken (Leeuwarden), 1944
Kristlik Frysk Selskip, 1941
Lijzenga, S. (Gorredijk), 1942, 1943
Meer, Gatze van der (De Kooij, Velsen), 1935, 1940, 3 ex.
Meulen, Aan van der, z. pl., ca. 1939
Nederlandse Unie, afd. Sneek, 1940, 1941, 3 ex.
N.N. (Sneek), 1940
Osinga, A.J. (Bolsward), 1934
Piebenga, H.T. (Middenmeer), 1940
Piebenga, J. (Oudega, W.), 1940, 1942, 3 ex.
Post, F.W. (Dokkum), 1940
PTT (Haarlem), 1940
Rienks-Wallinga, D. (Leeuwarden), 1937
Ring Scharnegoutum, 1935
Rusticus, Sjoerd (Leeuwarden, Drachten), 1939, 1945, 2 ex.
Santema, Oepke Tsj. (Huizum), 1940, 1944, 3 ex.
Schaaf, J. van der (Leeuwarden), 1940
Scheffer, H. (Birdaard), 1940
Schurer, F. (Lemmer, Amsterdam), 1929, 1942, 2 ex.
Simen (achternaam onbekend), (Franeker), 1933
Sneek, gemeentebestuur, 1941
Sprik, D. (Kopenhagen), 1946
Stilma, Sjoerd (Hillegom), 1940
Stim fen Fryslân, De, 141
Twamanskip, It, 1941
Wendelaar Bonga, E. (Dokkum), 1940
Wiersma, J. (Augustinusga), 1941
Woude, G. van der (Dokkum), 1941
Zee, T. van der (Irnsum), 1939

BIJLAGE 2

Geadresseerden (inv. nr. 860)

Algra, H. (Huizum), 1938
Dijkstra, H. (Sneek), 1935
Dijkstra, Sipke J. , 1943
Feenstra, Jan (secretaris van het Boun fen Kristlik Fyske Stúdzjes), 1936
Folkertsma, E.B., 1941
Friesch Dagblad, redactie, 1938
Frysk Folksblêd, administratie, 1941
Fryske Bibletheek, bestuur, 1935
Gereformeerd Jongelingverbond “Pax Noord”, Sneek, 1933
N.N., z.d. (Incompleet)
Piebenga, H.T. (Middenmeer), 1940
Sprik, Durk, 1946
Veldkamp, ds. H. (Sneek), 1939
Zijlstra, P. (Sneek), 1942

BIJLAGE 3.
Afgebeelde personen op foto, inv. nr. 1023:
V.l.n.r.: Fim de Jong-Wybenga, Inne de Jong, Douwe Tamminga, Sjouk Tamminga-Piebenga, D.J. Kamminga, Fedde Schurer, Lamkje Jonkman-Vondeling, ir. Heine van der Molen, Wil Schurer-de Vries, Mukke Koelstra-de Haan, dr. Bonne Dykstra, Irene Dykstra-Babirak, Klaas Leyenaar, Gysbert Koelstra, Jan Piebenga. Zittend vooraan: Amarins de Jong en Mike van der Molen.