Uw zoekacties: Vrij Nederland

185a Vrij Nederland ( NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies )

Uitleg bij archieftoegang

Een archieftoegang geeft uitgebreide informatie over een bepaald archief.

Een archieftoegang bestaat over het algemeen uit de navolgende onderdelen:

  • Kenmerken van het archief
  • Inleiding op het archief
  • Inventaris of plaatsingslijst
  • Eventueel bijlagen
  • De kenmerken van het archief zijn o.m. de omvang, vindplaats, beschikbaarheid, openbaarheid en andere.

    De inleiding op het archief bevat interessante informatie over de geschiedenis van het archief, achtergronden van de archiefvormer en kan ook aanwijzingen voor het gebruik bevatten.

    De inventaris of plaatsingslijst is een hiërarchisch opgebouwd overzicht van beschreven archiefstukken. De beschrijvingen zijn formeel en globaal. Het lezen en begrijpen van een inventaris behoeft enige oefening en ervaring.

    Bij het zoeken in de inventaris wordt de hiërarchie gevolgd. De rubrieken in de inventaris maken deel uit van de beschrijving op een lager niveau. Komt de zoekterm in een hoger niveau voor, dan voldoen onderliggende niveaus ook aan de zoekvraag.

    beacon
     
     
    Openbaarheid
    Het archief is in zijn geheel openbaar.
    Inleiding
    Op 31 augustus 1940 verscheen het eerste nummer van het illegale blad Vrij Nederland, een initiatief van een groepje jonge mensen dat de schoolbanken nog maar nauwelijks was ontgroeid. De oplage bedroeg 130 gestencilde exemplaren. In december 1941 verscheen het blad voor het eerst in gedrukte vorm in een oplage van 6000 exemplaren. Rond die tijd werd het blad door de Sicherheitsdienst al aangemerkt als de 'weitverbreiteste und gefährlichste Hetzschrift' die in Nederland circuleerde. Die gevreesde reputatie nam daarna alleen maar toe. VN groeide uit tot een van de grootste en gezaghebbendste illegale bladen.
    Voor een belangrijk deel was dat het werk van de onderwijzer, dichter, schrijver en verzetsman H.M. van Randwijk (9 november 1909-13 mei 1966). Hij nam eind 1941 het hoofdredacteurschap op zich nadat omvangrijke arrestaties Vrij Nederland aan de rand van de afgrond hadden gebracht. Juist omdat de geschiedenis van VN en die van Van Randwijk in een cruciale periode grotendeels samenvallen, is zijn persoonlijk archief ondergebracht bij dat van het blad.
    Een breekpunt in de oorlogsgeschiedenis van Vrij Nederland vormde een splitsing van de groep die begin 1943 leidde tot de oprichting van Trouw. Naast ontevredenheid over Van Randwijks toenemende links-politieke koers was zijn streven naar een gecentraliseerde leiding van de illegale organisatie ter vergroting van de veiligheid voor sommigen een onaanvaardbare beknotting van hun autonomie. Pas na het vertrek van de 'dissidenten' kreeg Van Randwijk de gelegenheid de strak geleide organisatie op te bouwen die hem voor ogen stond. Zijn behoefte aan regie en ordening leidde behalve tot een stroom van -vaak schriftelijke- aanwijzingen aan zijn medewerkers, tot de noodzaak veel op papier vast te leggen en op te slaan.
    De neerslag daarvan is te vinden in een archief dat door zijn volledigheid en omvang het predikaat 'uniek' verdient. Daardoor is het niet alleen van groot belang voor de geschiedschrijving van Vrij Nederland, maar ook voor die van de Nederlandse illegale pers en de (progressieve) illegaliteit als geheel.
    Van Randwijk en de zijnen zagen hun verzetsblad echter ook als wegbereider van grootscheepse maatschappelijke hervormingen na de bevrijding. Om daaraan te kunnen bijdragen werd besloten tot voortzetting van Vrij Nederland na de oorlog. Er kwam een Stichting "Vrij Nederland", die niet alleen een weekblad uitgaf, maar die ook een vormingscentrum en een uitgeverij beheerde om de idealen uit de bezettingstijd gestalte te geven. In 1952 moest echter worden erkend dat de stichting niet langer levensvatbaar was; om die reden was Van Randwijk al vertrokken. Het archief van de Stichting "Vrij Nederland" is eveneens in deze inventaris opgenomen omdat het organisch samenhangt met de geschiedenis van het illegale blad.
    De verdere carrière van H.M. van Randwijk, die vanuit dezelfde idealen die hem voor en tijdens de oorlog dreven, als uitgever, journalist en politicus na 1952 actief bleef, is te volgen in zijn persoonlijke archief.
    Michel Gruythuysen reconstrueerde het oorlogsarchief van Vrij Nederland, en hij ordende en beschreef het archief van zowel de Stichting "Vrij Nederland" als de collectie-Van Randwijk. Hij voorzag de inventaris tevens van overzichten, een uitgebreide index en een inleiding. Deze wordt voorafgegaan door een tot nog toe ongepubliceerd gebleven geschiedenis van het ontstaan van Vrij Nederland (periode 1940-1941). Auteurs zijn Paul Koedijk en Gerard Mulder, die H.M. van Randwijk. Een biografie (Amsterdam 1988) op hun naam hebben staan. Voor dit boek ontvingen zij in 1989 de Loe de Jong-prijs.
    De opzet en aanpak van de oorspronkelijke inventaris is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met de begeleidingscommissie, bestaande uit Michel Gruythuysen, Paul Koedijk, Peter van der Maas en Erik Somers.

    Amsterdam, augustus 1995
    Geschiedenis
    I Het illegale Vrij Nederland
    Ia Het ontstaan van Vrij Nederland 1940-1941
    Ib De Watergraafsmeer-Groep
    Ic Van Randwijk bij Vrij Nederland
    Id Organisatie en verspreiding
    Ie Inhoud
    If Vervolging
    185a Vrij Nederland
    Geschiedenis
    I Het illegale Vrij Nederland
    If
    Vervolging
    Dieptepunten in de geschiedenis van het illegale VN vormden de arrestaties van en processen tegen verspreiders en medewerkers. In oktober 1941 werden achtentwintig personen berecht door het Marinegericht. Tegen het vonnis werd beroep aangetekend, hetgeen resulteerde in een nieuwe zitting in juli 1942. Vijfenzestig mensen stonden terecht voor het Deutsche Obergericht als Sondergericht. Van de groep VN-medewerkers keerden er vele, onder wie J. van der Neut en J. Peppink, niet terug. Van der Neut overleed in het tuchthuis Siegburg aan vlektyfus, en Peppink overleed als gevolg van mishandelingen in september 1942 in Duitsland.
    De jaren 1942, 1943 en 1944 kenmerkten zich door een gestadige uitbouw van de W-organisatie. De massa-arrestaties, die in 1941 de gehele organisatie in gevaar bracht, kwamen niet meer voor. De groeiende ervaring in het illegale werk en de niet aflatende aandacht die Van Randwijk gaf aan de veiligheidsaspecten binnen de VN-organisatie waren hier debet aan. Ondanks de strikte veiligheidseisen en instructies, die Van Randwijk stelde aan de organisatie, bleven arrestaties echter niet uit. In november 1943 viel, door verraad, het verspreidingsapparaat van hoofdverspreider Jan Lohmann in Haarlem in handen van de Duitsers. Jan Lohmann en zijn broer Cor Lohmann overleden in Siegburg aan vlektyfus en zijn oom Willem Adolf Lohmann overleed aan ziekte, opgedaan tijdens 4 maanden gevangenschap. De arrestaties van Jan Lohmann en zijn onderverspreiders in Haarlem stonden niet op zichzelf. Er volgden nog tientallen arrestaties van anonieme VN-verspreiders en medewerkers, waar de Centrale Leiding amper weet van had. In 1944 vond het tweede grote Vrij Nederland-proces plaats. Onder de berechten bevonden zich VN-drukker G.B.H. Hinterding en VN-medewerkers H. Hos en T.J. Jansen.
    Hos en Jansen werden op 11 mei 1944 te Scheveningen gefusilleerd. Hinterding overleed in april 1945 in Duitsland tijdens een gevangenentransport. In het zicht van de bevrijding [januari 1945] viel Arie van Namen, een van de belangrijkste centrale figuren van VN, in Duitse handen. Tijdens een vergadering van de Stichting 1940-1944, die Van Namen, alias Dolf de Bruin bijwoonde, werden de deelnemers door de Duitsers overvallen en meegenomen. *  Op 6 mei 1945 kwam Van Namen vrij. Nadat Van Namen was opgepakt volgde nog een incident wat binnen de VN-organisatie veel commotie te weegbracht. Op 29 januari 1945 werd S.J.P. Bakker gearresteerd. Bakker, waarvan de SD opmerkte dat zijn familie blijkbaar een Privat-krieg tegen Duitsland voerde, deed erg veel voor de illegaliteit. *  Bakker drukte niet alleen VN, maar ook Trouw en andere bladen en pamfletten. Zijn uitgebreide illegale activiteiten vormden een bedreiging. Een maand vóór de arrestatie van Bakker had Van Randwijk zijn ongerustheid geuit over de opeenstapeling van drukopdrachten die Bakker uitvoerde:
    We moeten er rekening mee houden dat Lijn [Drukkerij Bakker op de Lijnbaansgracht te Amsterdam] kan uitvallen en dan moeten we gedekt zijn. * 
    Pas na de oorlog zou blijken wat vijf jaar van Duitse bezetting had aangericht. Begin 1946 kon de voorlopige balans worden opgemaakt: tijdens de oorlog hadden 151 VN-medewerkers gevangen gezeten; van de 151 waren 86 VN-medewerkers of gefusilleerd of overleden in concentratiekampen. Het totaal aantal VN-medewerkers kon worden vastgesteld op ruim 1500. *  Van iedere medewerker, die in VN-verband was gefusilleerd of overleden ten gevolge van gevangenschap, werd na de oorlog een zo compleet mogelijk dossier aangelegd. * 
    Ig Samenwerking met illegale groepen
    Ig Coördinatie van de illegaliteit
    Ih Voorbereiding op een legaal bestaan van Vrij Nederland
    II Vrij Nederland na de oorlog
    III Archief en archiefbewerking
    Inventaris
    Bijlagen
    Lijst van afkortingen
    Samenstelling van de leiding van Vrij Nederland [Centrale Leiding]
    Illegale periodieke uitgaven door Vrij Nederland verzorgd
    Illegale periodieke uitgaven verzorgd met medewerking van Vrij Nederland
    Archiefschema "documentatie-archief" illegaal Vrij Nederland
    Verschijningsdata van Vrij Nederland [landelijke uitgave]
    Literatuur en bronnen
    Specificaties van inventarisnummers
    6.1. Bijlage 1: specificatie van inventarisnummer 271
    6.2. Bijlage 2: specificatie van inventarisnummer 144
    6.3. Bijlage 3: specificatie van de inventarisnummers 490-497
    6.4. Bijlage 4 specificatie van inventarisnummers 73-79
    6.5. Bijlage 5: specificatie van inventarisnummer 128
    6.6. Bijlage 6: specificatie van de inventarisnummers 589, 591-592
    6.7. Bijlage 7: specificatie inventarisnummer 618, chronologisch geordend
    6.8. Bijlage 8: specificatie van inventarisnummers 658-659

    Kenmerken

    Datering:
    1931-1970
    over het archief:
    Clandestiene krant, opgericht in juli 1940. Het eerste nummer verscheen rond 31 augustus 1940. Na een arrestatiegolf in het voorjaar van 1941 werd het blad voortgezet door onder meer H.M. van Randwijk (archief 186 d), mr. A.H. van Namen, dr. Gesina H.J. van der Molen, W.P. Speelman en H.P. Hos. Na een conflict eind 1942 maakten Speelman, Hos en Van der Molen zich los van Vrij Nederland en legden de grondslag voor het illegale blad Trouw.
    Openbaarheid:
    Volledig openbaar
    Omvang:
    6 meter (769 inventarisnummers)
    Status:
    NIOD-KNAW collectie
    Trefwoorden:
    Categorie:
    Archiefvormer(s):