Uw zoekacties: Vrij Nederland

185a Vrij Nederland ( NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies )

Uitleg bij archieftoegang

Een archieftoegang geeft uitgebreide informatie over een bepaald archief.

Een archieftoegang bestaat over het algemeen uit de navolgende onderdelen:

  • Kenmerken van het archief
  • Inleiding op het archief
  • Inventaris of plaatsingslijst
  • Eventueel bijlagen
  • De kenmerken van het archief zijn o.m. de omvang, vindplaats, beschikbaarheid, openbaarheid en andere.

    De inleiding op het archief bevat interessante informatie over de geschiedenis van het archief, achtergronden van de archiefvormer en kan ook aanwijzingen voor het gebruik bevatten.

    De inventaris of plaatsingslijst is een hiërarchisch opgebouwd overzicht van beschreven archiefstukken. De beschrijvingen zijn formeel en globaal. Het lezen en begrijpen van een inventaris behoeft enige oefening en ervaring.

    Bij het zoeken in de inventaris wordt de hiërarchie gevolgd. De rubrieken in de inventaris maken deel uit van de beschrijving op een lager niveau. Komt de zoekterm in een hoger niveau voor, dan voldoen onderliggende niveaus ook aan de zoekvraag.

    beacon
     
     
    Openbaarheid
    Het archief is in zijn geheel openbaar.
    Inleiding
    Op 31 augustus 1940 verscheen het eerste nummer van het illegale blad Vrij Nederland, een initiatief van een groepje jonge mensen dat de schoolbanken nog maar nauwelijks was ontgroeid. De oplage bedroeg 130 gestencilde exemplaren. In december 1941 verscheen het blad voor het eerst in gedrukte vorm in een oplage van 6000 exemplaren. Rond die tijd werd het blad door de Sicherheitsdienst al aangemerkt als de 'weitverbreiteste und gefährlichste Hetzschrift' die in Nederland circuleerde. Die gevreesde reputatie nam daarna alleen maar toe. VN groeide uit tot een van de grootste en gezaghebbendste illegale bladen.
    Voor een belangrijk deel was dat het werk van de onderwijzer, dichter, schrijver en verzetsman H.M. van Randwijk (9 november 1909-13 mei 1966). Hij nam eind 1941 het hoofdredacteurschap op zich nadat omvangrijke arrestaties Vrij Nederland aan de rand van de afgrond hadden gebracht. Juist omdat de geschiedenis van VN en die van Van Randwijk in een cruciale periode grotendeels samenvallen, is zijn persoonlijk archief ondergebracht bij dat van het blad.
    Een breekpunt in de oorlogsgeschiedenis van Vrij Nederland vormde een splitsing van de groep die begin 1943 leidde tot de oprichting van Trouw. Naast ontevredenheid over Van Randwijks toenemende links-politieke koers was zijn streven naar een gecentraliseerde leiding van de illegale organisatie ter vergroting van de veiligheid voor sommigen een onaanvaardbare beknotting van hun autonomie. Pas na het vertrek van de 'dissidenten' kreeg Van Randwijk de gelegenheid de strak geleide organisatie op te bouwen die hem voor ogen stond. Zijn behoefte aan regie en ordening leidde behalve tot een stroom van -vaak schriftelijke- aanwijzingen aan zijn medewerkers, tot de noodzaak veel op papier vast te leggen en op te slaan.
    De neerslag daarvan is te vinden in een archief dat door zijn volledigheid en omvang het predikaat 'uniek' verdient. Daardoor is het niet alleen van groot belang voor de geschiedschrijving van Vrij Nederland, maar ook voor die van de Nederlandse illegale pers en de (progressieve) illegaliteit als geheel.
    Van Randwijk en de zijnen zagen hun verzetsblad echter ook als wegbereider van grootscheepse maatschappelijke hervormingen na de bevrijding. Om daaraan te kunnen bijdragen werd besloten tot voortzetting van Vrij Nederland na de oorlog. Er kwam een Stichting "Vrij Nederland", die niet alleen een weekblad uitgaf, maar die ook een vormingscentrum en een uitgeverij beheerde om de idealen uit de bezettingstijd gestalte te geven. In 1952 moest echter worden erkend dat de stichting niet langer levensvatbaar was; om die reden was Van Randwijk al vertrokken. Het archief van de Stichting "Vrij Nederland" is eveneens in deze inventaris opgenomen omdat het organisch samenhangt met de geschiedenis van het illegale blad.
    De verdere carrière van H.M. van Randwijk, die vanuit dezelfde idealen die hem voor en tijdens de oorlog dreven, als uitgever, journalist en politicus na 1952 actief bleef, is te volgen in zijn persoonlijke archief.
    Michel Gruythuysen reconstrueerde het oorlogsarchief van Vrij Nederland, en hij ordende en beschreef het archief van zowel de Stichting "Vrij Nederland" als de collectie-Van Randwijk. Hij voorzag de inventaris tevens van overzichten, een uitgebreide index en een inleiding. Deze wordt voorafgegaan door een tot nog toe ongepubliceerd gebleven geschiedenis van het ontstaan van Vrij Nederland (periode 1940-1941). Auteurs zijn Paul Koedijk en Gerard Mulder, die H.M. van Randwijk. Een biografie (Amsterdam 1988) op hun naam hebben staan. Voor dit boek ontvingen zij in 1989 de Loe de Jong-prijs.
    De opzet en aanpak van de oorspronkelijke inventaris is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met de begeleidingscommissie, bestaande uit Michel Gruythuysen, Paul Koedijk, Peter van der Maas en Erik Somers.

    Amsterdam, augustus 1995
    Geschiedenis
    I Het illegale Vrij Nederland
    Ia Het ontstaan van Vrij Nederland 1940-1941
    Ib De Watergraafsmeer-Groep
    Ic Van Randwijk bij Vrij Nederland
    Id Organisatie en verspreiding
    185a Vrij Nederland
    Geschiedenis
    I Het illegale Vrij Nederland
    Id
    Organisatie en verspreiding
    Door de interne conflicten was de groep om het blad aanzienlijk geslonken, zowel de redactie als de verspreiders in de provincie. De scheiding met de groep rondom Speelman betekende een verlies van een groot aantal verspreidingscontacten, die met hem 'overliepen' naar Trouw. Wél ontstond nu de mogelijkheid om een nieuwe organisatie op te bouwen naar de inzichten van Van Randwijk. Er kwam een Centrale Leiding [CL], aanvankelijk ook wel 'kernvergadering' genoemd. Ze bestond uit Arie van Namen, alias Dolf de Bruin; Jo Pellicaan (directeur van een christelijke patroonsbond), alias Bob van der Woude; Jaap Cramer, alias Jan Vos, en Hebe Kohlbrugge, alias Hans, alias Coby, alias Doortje. De kernvergadering was opgesplitst in deelterreinen. Van Randwijk en Van Namen vormden de redactie en de politieke leiding, Jaap Cramer ging zich toeleggen op de organisatie en coördinatie van het verspreidingsapparaat, dat na het wegvallen van Speelman c.s. aanzienlijke schade had geleden, en Jo Pellicaan zorgde voor de drukkers en voor de papierverschaffing.
    Landelijk werd een netwerk van Provinciale Vertegenwoordigers [PV's] en Stedelijke Vertegenwoordigers [SV's] gevormd. De PV's en SV's waren verantwoordelijk voor de regionale verspreiding. De landelijke organisatie was, uit oogpunt van veiligheid, sterk hiërarchisch opgebouwd: de verspreiders kenden alleen hun PV en alleen de PV's hadden contact met Cramer en daarmee met de CL van VN. De strakke centrale organisatie die Van Randwijk had gemaakt was een uitvloeisel van zijn fixatie op veiligheid. Van Randwijk wenste in laatste instantie de supervisie over het drukken en verspreiden in eigen hand houden. Getuige de grote stroom van instructies en memo's van de CL werd niets aan het toeval overgelaten.
    De crisis binnen de kerngroep van Vrij Nederland was nog maar nauwelijks voorbij of er deed zich een nieuw probleem voor. Ditmaal stond het voortbestaan van VN op het spel. Oorzaak was de nasleep van de overval op het distributiekantoor te Joure, waarbij enkele VN-contacten waren betrokken. Met deze arrestanten in hun macht wilden de Duitsers proberen de VN-groep tot een bepaalde 'ruilhandel' te verleiden, zo lieten ze de leiding van het blad weten. De CL besloot met de Duitsers te onderhandelen. Kernlid Jo Pellicaan voerde de besprekingen. * 
    In die gesprekken werd duidelijk hoeveel de Duitsers was gelegen aan het verdwijnen van VN. Het leek er op dat ze bereid waren de gevangenen die ze de laatste maanden in de VN-gelederen hadden gemaakt, vrij te laten in ruil voor opheffing van VN. De onderhandelingen leidde niet tot het door de Duitsers gewenste resultaat. VN ging onverminderd en onvermoeibaar door, daartoe geprikkeld door de omstandigheid dat de Duitsers alle radiotoestellen in Nederland hadden gevorderd. Meer dan ooit zouden de Nederlanders, die niet langer naar de BBC of Radio Oranje konden luisteren, op de illegale pers zijn aangewezen voor ongecensureerd nieuws, waarschuwingen en opmonterende commentaren. In het voorjaar van 1944 werd door het strak georganiseerde VN een oplage bereikt van circa 44.000 exemplaren.
    In oktober 1944 besloot Van Randwijk tot reorganisatie van het verspreidingsapparaat van VN. De kerngroep, die veel tijd investeerde aan de technische organisatie en verspreiding van VN, was aanzienlijk uitgedund. Jo Pellicaan vertrok in augustus 1944 en richtte samen met Dick van Veen De Algemeene Vrije Illegale Drukkerij [DAVID] op en het illegale blad Metro. * 
    Jaap Cramer besteedde door zijn benoeming in het College van Vertrouwensmannen in oktober 1944 minder tijd aan VN. *  Er kwam een aparte Technische Dienst [kortweg TD] onder leiding van nieuwkomers Hidde Jongstra, alias Otto van Os en Andries Sneep, alias Adriaan Bakker. De TD nam alle facetten die voor het maken en het verspreiden van een krant nodig zijn, voor zijn rekening: de papierverschaffing, het onderhouden van contacten met stencilstations, zetters, drukkers en verspreiders. Het bureau van de TD vond een onderkomen in het gebouw van de Eerste Hollandsche Levensverzekering te Amsterdam. In november 1944 werd de TD uitgebreid met Fré Bauer, oud-hoofdverspreider Limburg en Brabant. Bauer, alias Bob Verhagen, nam de leiding van de TD over van Hidde Jongstra, die zich allengs meer ging toeleggen op de voedselvoorziening van de W-groep. De werkzaamheden van de TD werden door Van Randwijk nauwlettend gevolgd. De leiding van de TD kreeg als opdracht elke avond een schriftelijk verslag te maken van de dagelijkse werkzaamheden ten behoeve van de CL. *  Van Randwijk wilde alles van minuut tot minuut weten en onder controle houden. Protesten van de TD tegen het herhaald ingrijpen vonden geen gehoor. Van Randwijk klaagde op zijn beurt over het "tijdroovend donderen" in zijn brieven aan Jan Vos [Jaap Cramer]:
    Het werk wordt er niet gemakkelijker op en we kunnen niet zeggen dat we al maar successen boeken. Met de groep is het nog steeds tijdroovend donderen en trouwens het heele apparaat tobt met geprikkelde menschen, waaronder ik zelf blijkbaar de ergste. Het vervelende is echter dat Rob [Bauer], noch Ad [Sneep] noch Egbert [Van Schagen] ietwat scheppend werk kunnen doen en eigenlijk alleen maar ietwat intelligente loopjongens zijn. * 
    Het nieuws van de arrestaties van de Amsterdamse drukker S.J.R Bakker en oud-kernlid Speelman in januari 1945 gaven Van Randwijk opnieuw de overtuiging dat zijn strakke centralistische leiding en de eisen die hij aan de organisatie stelde, noodzakelijk waren. De teugels werden dienovereenkomstig nog strakker aangehaald. De directe binding tussen de TD en de VN-koeriers werd verbroken. Er kwam een aparte koeriersterscentrale Het Nest onder leiding van koerierster Lies Bloem, de schuilnaam van Aa van der Meer. Alle koeriersters waren verplicht in Het Nest hun aanwijzingen te komen halen. Ook deze oekaze stuitte op verzet. "Moet er niet boven Erlasz", schreef Otto [Hidde Jongstra] van het foeragebureau aan de CL. * 
    Ie Inhoud
    If Vervolging
    Ig Samenwerking met illegale groepen
    Ig Coördinatie van de illegaliteit
    Ih Voorbereiding op een legaal bestaan van Vrij Nederland
    II Vrij Nederland na de oorlog
    III Archief en archiefbewerking
    Inventaris
    Bijlagen
    Lijst van afkortingen
    Samenstelling van de leiding van Vrij Nederland [Centrale Leiding]
    Illegale periodieke uitgaven door Vrij Nederland verzorgd
    Illegale periodieke uitgaven verzorgd met medewerking van Vrij Nederland
    Archiefschema "documentatie-archief" illegaal Vrij Nederland
    Verschijningsdata van Vrij Nederland [landelijke uitgave]
    Literatuur en bronnen
    Specificaties van inventarisnummers
    6.1. Bijlage 1: specificatie van inventarisnummer 271
    6.2. Bijlage 2: specificatie van inventarisnummer 144
    6.3. Bijlage 3: specificatie van de inventarisnummers 490-497
    6.4. Bijlage 4 specificatie van inventarisnummers 73-79
    6.5. Bijlage 5: specificatie van inventarisnummer 128
    6.6. Bijlage 6: specificatie van de inventarisnummers 589, 591-592
    6.7. Bijlage 7: specificatie inventarisnummer 618, chronologisch geordend
    6.8. Bijlage 8: specificatie van inventarisnummers 658-659

    Kenmerken

    Datering:
    1931-1970
    over het archief:
    Clandestiene krant, opgericht in juli 1940. Het eerste nummer verscheen rond 31 augustus 1940. Na een arrestatiegolf in het voorjaar van 1941 werd het blad voortgezet door onder meer H.M. van Randwijk (archief 186 d), mr. A.H. van Namen, dr. Gesina H.J. van der Molen, W.P. Speelman en H.P. Hos. Na een conflict eind 1942 maakten Speelman, Hos en Van der Molen zich los van Vrij Nederland en legden de grondslag voor het illegale blad Trouw.
    Openbaarheid:
    Volledig openbaar
    Omvang:
    6 meter (769 inventarisnummers)
    Status:
    NIOD-KNAW collectie
    Trefwoorden:
    Categorie:
    Archiefvormer(s):