Mijn Studiezaal (inloggen)
294 Zelandia Illustrata, Deel I (Kaarten en plattegronden), 16e-20e eeuw ( Zeeuws Archief )
294
Zelandia Illustrata, Deel I (Kaarten en plattegronden), 16e-20e eeuw
Inleiding
In 1863 verwierf het Zeeuwsch Genootschap door aankoop de collectie kaarten, prenten en teekeningen betreffende Zeeland, die door mr. J. Verheye van Citters sinds 1782, toen hij de collectie-Busserus - toen reeds Zelandia lllustrata genaamd - verkreeg, tot zijn dood in 1823 was bijeengebracht. Zie voor de geschiedenis der collectie mijn bijdrage in het Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het anderhalve-eeuwfeest van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen te Middelburg (Middelburg 1919) 47-57 [in deze digitale versie hierna opgenomen als bijlage 1]. Wel is waar had het Genootschap ook voordien prenten verworven - o.a. was in 1861 de collectie-S. de Wind aangekocht -, maar eerst door de verkrijging van den atlas-Van Citters kreeg dit bezit beteekenis. Door de opvolgende conservatoren is dit sindsdien voortdurend uitgebreid; van ongeveer 3000 stuks in 1863 dijde de collectie uit tot ongeveer 6000 in onzen tijd; de belangrijkste aanwinst werd in 1903 na de opheffing der Teekenacadeinie verkregen, toen de verzameling met niet minder dan ruim 400 stuks werd verrijkt.
Toen de collectie-Van Citters eigendom van het Genootschap was geworden, werd door een viertal leden, dat zich met de eerste verzorging der Zelandia lllustrata heeft belast, nl. de heeren mr. M. F. Lantsheer, dr. A. A. Fokker, mr. J. H. de Stoppelaar en F. Nagtglas, een globale lijst opgemaakt van hetgeen aanwezig was, terwijl tevens de verbetering van de materiëele verzorging der prenten ter hand werd genomen. Daarop nam mr. Lantsheer de taak op zich een definitieven catalogus der verzameling te bewerken; reeds in 1866 zag de eerste aflevering van zijn beschrijving het licht. In 1874 door vertrek uit de provincie genoopt zijn taak onvoltooid achter te laten, heeft hij de voltooiing daarvan door zijn opvolger, den heer F. Nagtglas, niet meer mogen beleven; in 1877 is mr. Lantsheer overleden, en eerst in 1879 zag het eerste deel van den catalogus het licht: Zelandia lllustrata. Verzameling van kaarten, portretten, platen enz., betreffende de oudheid en geschiedenis van Zeeland, toebehoorende aan het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, beschreven door mr. M. F. Lantsheer en F. Nagtglas. Eerste deel (Middelburg 1879).
Het tweede deel, door Nagtglas zelfstandig bewerkt, verscheen in het volgende jaar: Zelandia lllustrata. Verzameling van kaarten, portretten, platen enz., betreffende de oudheid en geschiedenis van Zeeland, toebehoorende aan het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, door F. Nagtglas. Tweede deel (Middelburg 1880). In 1885 gaf deze een eerste supplement uit, dat daarna nog door drie andere, resp. verschenen in 1897, 1902 en 1905 en bewerkt door M. Fokker, conservator van 1895 tot zijn dood in 1913, werd gevolgd. Tot de uitgave van een vijfde stuk is het nooit gekomen. De aanwas der verzameling, gepaard met nader te vermelden tamelijk ingrijpende wijzigingen in de collectie, maakten echter het samenstellen van een nieuwen catalogus zeer gewenscht.
Bovendien voldoet de arbeid der heeren Lantsheer en Nagtglas, hoe verdienstelijk ook, niet aan de eischen, die men in onzen tijd aan een dergelijk werk stelt. Mr. Lantsheer had bij zijn beschrijving de indeeling van Verheye van Citters, die daarbij de Tegenwoordige Staat had nagevolgd, behouden, en behoudens details hebben ook zijn opvolgers de op in de achttiende eeuw vigeerende verhoudingen gebaseerde indeeling gevolgd.
Wij, die zooveel verder van deze verhoudingen afstaan, kunnen andere overwegingen laten gelden bij de meest wenschelijke indeeling van een provincialen atlas. Daarnaast vertoont de beschrijving, die Lantsheer en Nagtglas ons hebben nagelaten, ernstige bezwaren. Eensdeels biedt zij te veel, anderdeels te weinig. De beschrijving der kaarten, teekeningen en prenten is beslist onvoldoende; iedere aanwijzing omtrent formaat en dergelijke, bij de beschrijving van een atlas noodzakelijke, bijzonderheden ontbreekt bijna steeds, terwijl ook de indices zeer veel te wenschen overlaten. Aan den anderen kant daarentegen is het apparaat van aanteekeningen betreffende het afgebeelde object, dat de bewerkers op hun beschrijving deden volgen, veel uitvoeriger dan men in een dergelijk werk mag verwachten. En volkomen terecht kon dan ook dr. Heeringa in 1914 aldus zijn eersten indruk der hem kort daarvoor toevertrouwde collectie samenvatten: 'als schatkamer van wetenswaardigheden heeft de beschrijving een zelfstandige waarde, maar als catalogus kan zij niet tot voorbeeld strekken' (Archief Zeeuwsch Genootschap 1914, p. XVI).
Deze conservator maakte dan ook een begin met de moderniseering der verzameling; de handschriften en drukwerken, die in een prentverzameling niet thuis behooren, werden door hem uitgeschift en ter behoorlijke plaatse overgebracht, en vervolgens werden de kaarten uit de verzameling gelicht en afzonderlijk behandeld. De geteekende kaarten werden in bruikleen afgestaan aan het Rijksarchief in Zeeland, welks kaarten-verzameling juist een nieuwe beschrijving onderging; de gedrukte kaarten werden overgebracht naar de Provinciale Bibliotheek van Zeeland, om de toen klemmend lijkende reden, dat ook de andere druksels des Genootschaps mede bij die instelling werden bewaard.
Deze beslissing moge in de gegeven omstandigheden goed hebben geschenen, naar mijn meening is zij achteraf zeer te betreuren. Wel is waar - en dit leek een der sterkste argumenten voor de genomen decisie - kwam nu spoedig een beschrijving der geteekende kaarten des Genootschaps in den catalogus van den heer De Waard tot stand (C. de Waard, Inventaris van kaarten en teekeningen (Middelburg 1916), zie ook bijlage 3), doch hier stond tegenover, dat ten eerste de kaartencollectie nu was gescheiden van de andere topografische gegevens, tezamen waarmede zij eerst haar maximum nut kon sorteeren, en ten andere, dat de kaartenverzameling zelve, door bovengenoemde uiterst formeele onderscheiding, nu - en praktisch wel voor goed - jammerlijk in tweeën is geknipt. Want al zijn formeel de geteekende kaarten aan het Rijksarchief slechts in bruikleen afgestaan, waar deze sindsdien in bovengenoemden catalogus zijn beschreven is het niet wel verdedigbaar, ze aan die collectie te onttrekken. Een dergelijke overweging echter bestond ten aanzien van de naar de Provinciale Bibliotheek overgebrachte kaarten niet, te minder, waar op de bewerking van een catalogus mede van de daar reeds aanwezige kaarten, waarmede zij moesten worden samengesmolten, voorshands geen uitzicht scheen, en eenige jaren later werden zij, op mijn voorstel, weer in den atlas opgenomen.
Het lag echter niet in de bedoeling, bij de bewerking van den nieuwen catalogus de indeeling van Verheye van Citters te behouden. Logisch leek het den atlas te verdeelen in de volgende vier hoofddeelen:
I. Kaarten en plattegronden.
II. Topografische prenten en teekeningen.
III. Historie en leven, zeden en gewoonten.
IV. Portretten en personalia.
Uitvoering gevende aan dit program, wordt het eerste dier deelen hierbij den belangstellenden in Zeeuwsche topografie geboden. Wordt mij de gelegenheid gegeven, dan hoop ik binnen afzienbaren tijd ook de andere deelen te kunnen voltooien. De zoo zeer uitgedijde Zelandia lllustrata zal dan een nieuwe beschrijving hebben gekregen. Ik houd er echter aan te verklaren, dat als 'schatkamer van wetenswaardigheden' de beschrijving der heeren Lantsheer en Nagtglas, ondanks het vele, dat sindsdien over Zeeland is gepubliceerd, haar beteekenis nog niet heeft verloren.
I. Kaarten en plattegronden.
II. Topografische prenten en teekeningen.
III. Historie en leven, zeden en gewoonten.
IV. Portretten en personalia.
Uitvoering gevende aan dit program, wordt het eerste dier deelen hierbij den belangstellenden in Zeeuwsche topografie geboden. Wordt mij de gelegenheid gegeven, dan hoop ik binnen afzienbaren tijd ook de andere deelen te kunnen voltooien. De zoo zeer uitgedijde Zelandia lllustrata zal dan een nieuwe beschrijving hebben gekregen. Ik houd er echter aan te verklaren, dat als 'schatkamer van wetenswaardigheden' de beschrijving der heeren Lantsheer en Nagtglas, ondanks het vele, dat sindsdien over Zeeland is gepubliceerd, haar beteekenis nog niet heeft verloren.
Ten aanzien van de wijze, waarop de hier volgende catalogus is bewerkt, moge het volgende worden opgemerkt. Wat vooreerst de beschrijving der kaarten betreft, is de oorspronkelijke titel zooveel mogelijk overgenomen; de kaarten zonder titel zijn naar de afbeelding beschreven. Ten aanzien van het jaartal is zooveel mogelijk opgegeven het jaar der voorstelling, hetzij naar de fantasie van den bewerker (bijvoorbeeld de kaarten van '1274', zie cat.nrs 49-55; vgl. De Waard, cat.nr 9 e.v.; opgemerkt moge worden, dat aan dit jaartal nog deze fout kleeft, dat graaf Gwy van Vlaanderen eerst in 1278 aan de regeering kwam), hetzij zooals uit de gegevens van de kaart zelve mocht blijken. Somtijds echter was dat zoo niet onmogelijk, dan toch zeer moeilijk, bijvoorbeeld wanneer in een later jaar een vroeger gegraveerde kaart weder werd uitgegeven, zonder dat alle sindsdien ingetreden veranderingen zijn opgenomen. Mr. Verheye van Citters heeft hieromtrent belangrijke aanteekeningen verzameld, waarnaar geregeld is verwezen. Indien de kaart zelve geen datum aangaf, is deze benaderd en tusschen haakjes medegedeeld.
De opgave der afmetingen, door De Waard onbegrijpelijkerwijze nagelaten, is niet zonder belang (zie ook Nederlandsch Archievenblad 1907/8, p. 128; 1929/30, p. 150); de opgegeven maten zijn genomen naar den spiegel, slechts bij sterke afsnijding naar de gravure. De oude schaalopgaven zijn herleid tot de gebruikelijke formule, die een begrip van de verhouding der teekening tot het terrein kan geven. Voor bijzonderheden hieromtrent moge overigens worden verwezen naar hetgeen De Waard (Inleiding, p. V) hieromtrent mededeelt.
Wat de indeeling betreft is, zooals reeds is opgemerkt, gebroken met de methode van mr. Verheye van Citters, die op de politieke verhoudingen van zijn tijd berustte, doch die thans niet meer bruikbaar is. De hier gevolgde sluit zich om begrijpelijke redenen nauw aan die van De Waard aan. Persoonlijk gevoel ik voor de bezwaren tegen enkele onderdeelen, door dr. Beekman (Nederlandsch Archievenblad 1917/18, p. 34) naar voren gebracht. Zij komen echter, naar ik meen, hier minder voor dan door den aard van het materiaal bij de geteekende kaarten voor een systematicus als de heer De Waard noodig scheen. Slechts ten aanzien van enkele punten ('gedemembreerde landen van Zeeland', 'buitenlandsche volkplantingen der Zeeuwen'), had het zin en verdiende het aanbeveling het systeem van Van Citters te behouden. Ten aanzien van Vlaanderen echter leek het mij wenschelijk, een verder gaande verdeeling aan te brengen dan De Waard had gevolgd. Een bijlage geeft een overzicht van de mede aan het Genootschap behoorende kaarten, die uit de Zelandia zijn gelicht en naar het Rijksarchief in Zeeland zijn overgebracht.
1. Bijlage 1: Geschiedenis van de Zelandia Illustrata
2. Bijlage 2: Mr. J. Verheije van Citters en Pieter Snijders
3. Bijlage 3: Overzicht der geteekende kaarten uit de Zelandia Illustrata, die berusten in het Rijksarchief in Zeeland
laatste wijziging 22-08-2023
1.886 beschreven archiefstukken
1.757 gedigitaliseerd
totaal 1.772 bestanden
Catalogus
laatste wijziging 22-08-2023
1.886 beschreven archiefstukken
1.757 gedigitaliseerd
totaal 1.772 bestanden
Kenmerken
Datering:
16e-20e eeuw
Andere namen:
Historisch-Topografische Atlas "Zelandia Illustrata" (ZI) van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen (KZGW), Deel 1
Openbaarheid:
Geen beperkingen
Toegankelijk:
Catalogus
Jaar bewerking:
1931, 2001
Titel publicatie:
Het eerste gedeelte (cat.nrs 1-831) is gepubliceerd als: W.S. Unger, Catalogus van den Historisch-Topografischen Atlas van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Eerste Deel: Gedrukte kaarten en plattegronden (Middelburg 1931).
Opmerking:
Sommige nummers kunnen vanwege de slechte materiële staat, de omvang of de wijze van berging niet in origineel in de studiezaal ter inzage worden gegeven.
Inzage:
Studiezaal, in origineel
Raadpleegvestiging:
Middelburg, Hofplein
Collectie:
Rijksarchief in Zeeland
Thema trefwoorden:
Categorie:
laatste wijziging 22-08-2023
1.886 beschreven archiefstukken
1.757 gedigitaliseerd
totaal 1.772 bestanden
