Mijn Studiezaal (inloggen)
667 Verzameling J.H. van Dale - Du Fossé, 1844-1872 ( Zeeuws Archief )
667
Verzameling J.H. van Dale - Du Fossé, 1844-1872
Inleiding
Deze inventaris bevat een beschrijving van een collectie handschriften, waaronder brieven, en documenten van en betreffende de Sluise hoofdonderwijzer, archivaris en lexicograaf J.H. van Dale. Deze collectie handschriften is in 2004 in bewaring gegeven aan het Zeeuws Archief te Middelburg door de eigenaar, de heer C. du Fossé te Sluis.
In deze inleiding bij de inventaris wordt eerst informatie gegeven over Van Dale, daarna over zijn persoonlijk archief, vervolgens over de collectie-Du Fossé. Tenslotte wordt de opzet van deze inventaris toegelicht en verantwoord en wordt aanvullende informatie verstrekt over relevante literatuur.
1. Jan van Dale (1828-1872)
2. Geschiedenis van het archief-Van Dale
3. De collectie-Du Fossé
667 Verzameling J.H. van Dale - Du Fossé, 1844-1872
Inleiding
3.
De collectie-Du Fossé
In de jaren 1979 en 1980 deed ik voor het eerst onderzoek in het archief van de gemeente Sluis naar vandalia. Van de hier gepresenteerde handschriften was er toen geen spoor te bekennen. Gedurende de jaren 1999-2001 besloot ik te proberen via gericht onderzoek in de archieven een vollediger beeld te krijgen van Van Dale als schoolmeester, archivaris en inwoner van het negentiende-eeuwse Sluis. Vooral de sociaal-economische aspecten van Sluis interesseerden me. Dat onderzoek bleek niet vruchteloos te zijn en via contacten met leden van de Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen kwam ik in aanraking met verschillende mensen die doorgaans op grond van genealogische interesse of belangstelling voor de geschiedenis van Sluis zich beziggehouden hadden met archiefonderzoek. Uiteindelijk kwam ik in contact met een kenner van de geschiedenis van Sluis, C. du Fossé. Deze bleek een pakje te bezitten met aantekeningen van Van Dale dat hij mij voor onderzoek meegaf.
In dit pakje zat onder andere de correspondentie tussen Van Dale en Matthias de Vries. Deze collectie - die onder meer ook belangrijke brieven van de uitgever(s) van Van Dale's woordenboek bevatte - moet volgens de eigenaar in de jaren dertig in het bezit zijn gekomen van zijn schoonfamilie. Er is zeker een argument op grond waarvan dit redelijk aannemelijk is, gebaseerd op de vondst van een ander stuk. Daarom eerst een en ander over de correspondentie tussen De Vries en Van Dale.
Tijdens het Van Dale-onderzoek werd mij namelijk door een ambtenaar van de gemeente Sluis gewezen op het bestaan van twee losse blaadjes met aantekeningen in het handschrift van Van Dale die in het archief lagen. Vrij snel was duidelijk dat die losse blaadjes eertijds aan elkaar hadden gezeten. Nader onderzoek maakte bovendien duidelijk dat dit een brief was van Van Dale met een antwoord in een ander handschrift. Op grond van de initialen bij de ondertekening en het handschrift kon gemakkelijk vastgesteld worden dat Matthias de Vries de andere correspondent was.
Deze brief uit het archief van Sluis bleek het tweede deel te vormen van een brief die in de particuliere collectie zat. Merkwaardig was echter dat deze halve brief uit het archief een nummer had op een etiket, een aanwijzing dat dit stuk afzonderlijk en vroegtijdig was gecatalogiseerd en daarom waarschijnlijk reeds in de jaren dertig los van de brieven in de particuliere collectie-Du Fossé in het archief van Sluis was opgenomen.
In de huidige vorm is de hier beschreven en geïnventariseerde collectie volstrekt niet een compleet archief-Van Dale. Zelfs de relatief omvangrijke correspondentie tussen Van Dale en De Vries is niet volledig. Sommige brieven hebben geen begin, enkele brieven hebben geen 'aftiteling'. Het ontbreken van een vriendschappelijk slot is onmogelijk in deze correspondentie: daar moet dus iets weg zijn. Bovendien hebben we geen brieven in deze deelcollectie van na 1870 en geen brieven van voor januari 1869. Hoewel Van Dale na 1870 gedurende bijna tien maanden niet aan zijn woordenboek heeft gewerkt en al zijn tijd besteedde aan een reconstructie van het laatmiddeleeuwse Sluis is dat toch vreemd. Dat er een correspondentie moet zijn geweest met zowel Te Winkel als De Vries in de periode van voor januari 1869 valt te bewijzen met gegevens uit Van Dale's woordenboek. In vele lemma's vooral in de 'verbeteringen en aantekeningen' achterin Van Dale's woordenboek wordt Matthias de Vries geciteerd met passages die niet in de hier gepubliceerde brieven voorkomen. Dat geldt ook voor Te Winkel. Zo leert het lemma cichorei daar dat Te Winkel hem daarover schreef op 11 oktober 1866.
Het is echter zeer de vraag of die niet teruggevonden brieven in verband stonden met het lexicografische werk aan de Van Dale, met name Van Dale's woordenboek. Zeker moeten die brieven allerlei spellingskwesties als inhoud hebben gehad en zijn ze geschreven na het verschijnen van de Woordenlijst der Nederlandsche Taal (Leiden 1866) van De Vries & Te Winkel. Zo goed als zeker werkte Van Dale destijds aan zijn Taalkundig Handboekje of Alphabetische lijst van alle Nederlandsche woorden die wegens spelling of taalkundig gebruik aan bedenking onderhevig zijn (Deventer 1867), een alternatieve woordenlijst. * Daarom lijkt de tot nu toe niet teruggevonden correspondentie van voor 1869 daarop betrekking te hebben gehad. Wellicht schreef Van Dale aan De Vries ook over Middelnederlandse woorden, maar dat moet slechts in beperkte mate het geval geweest zijn. Van Dale schreef immers in die tijd vooral over Middelnederlandse uitdrukkingen aan de Rotterdamse schoolmeester Arie de Jager en de in een brief aan hem voorkomende opmerking over het Middelnederlandse woordenboek suggereert een zekere afstand tot De Vries.
Niettemin geeft de briefwisseling tussen De Vries en Van Dale in de huidige vorm al een prachtig beeld van de wijze waarop Van Dale werkte en met de grote geleerde uit Leiden omging in zaken een woordenboek betreffende.
Nog niet is aan de orde gekomen de merkwaardige situatie hoe Van Dale's eigen brieven aan De Vries in zijn persoonlijk archief terecht konden komen. De vorm van de correspondentie geeft op die vraag een antwoord. Van Dale verzamelde ongeveer een (halve) maand lang allerlei kwesties omtrent spelling en woordgeslacht, noteerde vragen over woorden en uitdrukkingen en maakte daar vervolgens een brief van. Een korte aanhef, en daarna kwamen genummerd de vragen. Een vriendelijk woord en een beleefde afsluiting tot slot. Bij een enkele brief schreef hij echter tot slot uitvoeriger en persoonlijker. Het is vooral daarom jammer dat niet van alle brieven het slot gevonden is. Overigens bestaat de mogelijkheid dat Van Dale zo'n persoonlijke afsluiting op een los blad heeft geschreven en dat De Vries dat deel niet terugstuurde. Voor de antwoorden van De Vries liet Van Dale tussen de vragen ruimte open. De Vries noteerde die antwoorden doorgaans op de verlangde plaats, soms er naast, er onder, er achter, met gebruikmaking van allerlei verwijzingstekens. Hij verbeterde zijn eerste tekst of schreef er later nog iets bij. Vervolgens sloot hij het gedupliceerde epistel af met enkele persoonlijke mededelingen, een elegant geformuleerde groet om de haast en de vorm van zijn antwoorden wat aangenamer te presenteren. Van Dale kreeg zo zijn eigen brief terug en verwerkte de antwoorden. Dat is soms te zien: hij heeft met rode, een enkele keer met zwarte inkt er hier en daar in zitten werken.
Die manier van werken kennen we ook uit andere stukken. Onderdeel van dezelfde collectie zijn bijvoorbeeld aantekeningen die Van Dale gemaakt heeft voor zijn boek over Sluis. Op allerlei papiertjes schrijft hij concepten van fragmenten voor het voorbericht. Wat hij verwerpt óf gebruikt heeft voor de definitieve tekst markeert hij met rode inkt.
Voor een beschrijving en een inhoudelijke analyse van de lexicografische correspondentie tussen Van Dale en De Vries verwijs ik naar de publicaties daarover. *
4. Verantwoording van de inventarisatie
5. Literatuuropgave
laatste wijziging 01-09-2023
61 beschreven archiefstukken
1 gedigitaliseerd
totaal 141 bestanden
Inventaris
laatste wijziging 01-09-2023
61 beschreven archiefstukken
1 gedigitaliseerd
totaal 141 bestanden
Kenmerken
Datering:
1844-1872
Omvang:
0,1 meter
Openbaarheid:
Geen beperkingen
Toegankelijk:
Inventaris
Jaar bewerking:
2004
Inzage:
Studiezaal, in origineel
Raadpleegvestiging:
Middelburg, Hofplein
Collectie:
Rijksarchief in Zeeland
Categorie:
laatste wijziging 01-09-2023
61 beschreven archiefstukken
1 gedigitaliseerd
totaal 141 bestanden
