5135 Meestoof De Koe te Haamstede, (1779) 1788-1907 ( Zeeuws Archief )
5135
Meestoof De Koe te Haamstede, (1779) 1788-1907
Inleiding
De meekrapindustrie heeft tot in de negentiende eeuw een belangrijke rol gespeeld op Schouwen-Duiveland. De meekrap was een vierjarige plant, uit de wortel waarvan een rode kleurstof werd gewonnen, die onder meer in de lakennijverheid werd gebruikt. De wortels werden verwerkt in de meestoven. De meeste plaatsen op Schouwen-Duiveland hebben één of meer meestoven gehad. De meestoof van Haamstede stond aanvankelijk in het zogenaamde ‘stooffbevanck’ in de Westerenbanpolder. Later stond dit bekend als het oude stoofbevang. Een nieuwe meestoof werd, wellicht in 1641 of 1642, gebouwd aan de weg van Haamstede naar Burgh. De stoof verrees op een perceel grond behorende tot de eigendommen van het Gasthuis van Haamstede en geadministreerd door het armbestuur. Dit bestuur gaf het betreffende perceel grond in erfpacht uit (1).
De ambachtsvrouwe van Haamstede stelde op 1 januari 1673 een verordening vast op het keuren van de geproduceerde mee in de stoof (2). De meestoof had aanvankelijk geen naam. Vanaf 1862 wordt de naam ‘De Koe’ gehanteerd (3). Zoals bij vrijwel alle meestoven was het bedrijf in handen van diverse personen, die daarin een aandeel hadden. In Haamstede, evenals elders, waren er 16 aandelen, die samengevoegd of gesplitst konden worden. Voor verwerking van de mee werd ‘reedgeld’ betaald, de belangrijkste bron van inkomsten.
In de achtiende en negentiende eeuw waren de aandelen in handen van vooral landbouwers in westelijk Schouwen. In de lijst van aandeelhouders komen we de namen tegen van de families Vis, Ball, Bolle, Tromp, De Bruijne, Hoogenboom, Locker, Koster, De Glopper, Schalkwijk, De Kater en Verseput (4).
De leiding en administratie was in handen van de boekhouder. Deze functie wisselde in beginsel elk jaar tussen de aandeelhouders. In 1868 werd besloten een vaste boekhouder aan te stellen (C.M. Bolle). Dit besluit werd in 1885 herhaald. Boekhouder werd toen M. Bolle Lzn., burgemeester van Haamstede en Burgh. In de negentiende eeuw werden naast de boekhouder commissarissen aangewezen om lopende zaken af te doen. Bedrijfsleider in de meestoof was de droger, bijgestaan door de stamper. De droger woonde in de meestoof en kreeg naast een basisloon een ‘droogloon’. De stamper kreeg ‘stamploon’, alles gebaseerd op de productie (5). In 1859 werd een stoommachine geplaatst door de firma Nardten & Luckerhof te Zierikzee (6).
Een veel voorkomende calamiteit in meestoven was brand. De meestoof in Haamstede werd op 8 december 1860 door brand geteisterd. Het vuur woedde in de zogenaamde toren en heerlijkheid. Herstel kostte ruim 5.000 gulden. Op 18 oktober 1863 brak opnieuw brand uit, nu in de machinekamer, de bergplaats en het kolenhok. De schade bedroeg f. 4.355,93 (3).
Door de uitvinding van de productie van rode kleurstof langs chemische weg kwijnde de meekrapindustrie vanaf de jaren '70 van de negentiende eeuw. In de jaren 1877-1884 werkte de stoof niet. Vanaf 1890 werd de meestoof definitief buiten werking gesteld. Boekhouder M. Bolle Lzn. probeerde door onderhandse verkoop de stoof te behouden voor Haamstede en omgeving. Hij benaderde aardappel- en suikerfabrikanten om er een fabriek van te maken. Het resultaat was negatief.
Op 14 juni 1907 vond de publieke verkoop plaats. De gebouwen en de grond werden in delen verkocht aan H.J. de Lange, J. Schooff, K. Lemson, M.P. de Koster en L. Kwaak. De gebouwen werden afgebroken. Alleen de regenbak bleef bewaard. Op een deel van de grond werd de Christelijke Nationale school gebouwd (geopend in 1914) (7).
Het archief van de meestoof werd geschonken door de heer W.L. Blindenbach te Haamstede. Hoewel de oudste registers ontbreken, is het overige vrij volledig. In tegenstelling tot de meeste andere meestoofarchieven treft men ook bijlagen van de rekeningen aan (inv.nr. 9). De opbouw van de administratie is gelijk aan die van andere meestoven.
Het rekest van Leendert Bolle uit 1809 (inv.nr. 5) werd aangetroffen bij de archieven van de gemeente Middenschouwen. Het werd aanvankleijk overgebracht naar de Handschriftenverzameling van de gemeente Westerschouwen, thans kon het worden teruggebracht in het meestoofarchief. Bij het archief werd aangetroffen een omslag met stukken betreffende de gevoerde handel in meekrap voor particuliere rekening door M. Bolle Lzn. en C.M. Bolle, 1876-1880. Deze niet in het archief thuishorende stukken brachten wij over naar de Handschriftenverzameling (aldaar inv.nr. 7). De hierbij aangetroffen polissen van brandverzekering leken, gelet op de inhoud, te behoren tot het meestoofarchief. Nader onderzoek leerde echter dat deze hoogstwaarschijnlijk gerekend moeten worden te behoren tot de particuliere stukken van M. Bolle Lzn. en C.M. Bolle.
Noten
1. Streekarchivariaat Schouwen-Duiveland en Sint Philipsland, Archief Polder Westerenban van Schouwen, inv.nrs. 32a, 33 en 33b. Archieven gemeente Haamstede, Burgerlijk Armbestuur van Haamstede, inv.nr. 808. In de rekening over 1643-1645 komt de post van de erfpacht het eerst voor: ‘ontfangen van deselven [Willem Padt] als bedrijver van de stove den pacht van 1 gemet 56 roeden haeyman tot 2 p. 2 sch. 6 d. 't gemet. Op grond hiervan kan als vermoedelijk bouwjaar 1641 of 1642 worden genoemd. Nader onderzoek in het rechterlijk archief van Haamstede kan wellicht duidelijkheid verschaffen. Het betreffende perceel lag in de vrije gemeten. In de rekening over 1647 en 1648 is de erfpachtsom gewijzigd in £ 2-10-5-6. In rekeningen vanaf 1658 (inv.nr. 809) werd het bedrag afgerond op £ 2-10-6. Het perceel behoorde tot de haaimanslanden van het Gasthuis.
2. Idem, Archief Gemeente Haamstede, inv.nr. 1.
3. Inv.nr. 2.
4. Inv.nrs. 1-3. De laatste aandeelhouders (1907) waren: M. Bolle Lzn. , Haamstede 4/16 C.M. Boll Lzn. , Haamstede 1/16 L. Bolle Lzn. , Wijk bij Duurstede 1/16 Erven C.M. Bolle Czn. 2/16 Erven Wed. J. de Bruyne 1/48 F. van den Bout Azn. , Noordgouwe 1/16 Jac. De Roo, Serooskerke 1/16 W.C. van der Vliet-Koole, Zierikzee 1/16 Erven M.A. Vis, Haamstede 1/16 C.A.P. en mr A.P. van Stolk, Rotterdam 1/16 Mej. L.Schalkwijk, Ellemeet 2/16 Erven Jansen 1/48 Erven Kloek 1/48
5. Drogers waren: Pieter van Splunder (1788)-1805 Jacob Bom 1805-1814 Cornelis Tuynman 1814-1826 Willem de Bakker 1827-1849 (hij werd droger in zijn woonplaats Oud-Vossemeer) Cornelis van 't Hof 1849-1863 (hij was tevoren stamper en woonachtig te Brouwershaven) Jacob Cornelisse 1864-1868 (hij was tevoren stamper) G. Braam 1869-1876, 1885-1889 (hij bleef wonen in de meestoof tot mei 1894) Stampers waren: Hendrik Verkamman (1788)1799 Jaspert Verkamman 1800-1805 Boudewijn Plokhaar 1805-1806 Cornelis Rogiersz. Zorge 1807 Cornelis Bom 1808-1812 Cornelis de Bruine 1813-1818 Klaas Bom 1819 Cornelis Slootmaker 1820-1826 Jan Baas 1817-1828 Pieter de Moor 1829-1838 (hij werd droger in de meestoof te Noordwelle) J.S. van der Werf 1839 Cornelis van 't Hof 18401849 (hij werd droger) Willem Scherpenisse 1849 (woonde te Bruinisse) Pieter Heiboer 1850-1855 Jacob Cornelisse 1856-1863 (hij werd droger) Cornelis Fritsius 1864-1876, 1885-1888 A. van der Weel 1889
6. Machinisten waren: Leendert Steenland (1859)-1866 Arie Steenland 1867-1873 W. Steenland 1874-1875 J. Braam 1885-1889 Nader onderzoek in onder meer de bevolkingsregisters van Haamstede kan deze lijsten aanvullen of ten dele corrigeren.
7. J.L. Braber en W.P. de Vrieze, Schouwens Westhoek zoals het was…, Zierikzee, 1971, blz. 6,7 (aldaar ook een foto van de meestoof).
laatste wijziging 30-07-2022
13 beschreven archiefstukken
13 gedigitaliseerd
totaal 1.113 bestanden
Inventaris
9 Rekeningen van ontvangsten en uitgaven, met bijlagen, 1869,1871,1874-1878,1881-1889. 1 omslag i
5135 Meestoof De Koe te Haamstede, (1779) 1788-1907
Inventaris
9
Rekeningen van ontvangsten en uitgaven, met bijlagen, 1869,1871,1874-1878,1881-1889. 1 omslag
laatste wijziging 30-07-2022
13 beschreven archiefstukken
13 gedigitaliseerd
totaal 1.113 bestanden
Kenmerken
Datering:
(1779) 1788-1907
Vestigingsplaats:
Haamstede
Omvang:
0,36 m.
Openbaarheid:
Geen beperkingen
Toegankelijk:
Inventaris (oud nr 135)
Jaar bewerking:
1988
Inzage:
Studiezaal, in origineel
Raadpleegvestiging:
Zierikzee, Laan van St. Hilaire
Collectie:
Gemeente Schouwen-Duiveland
Categorie:
laatste wijziging 30-07-2022
13 beschreven archiefstukken
13 gedigitaliseerd
totaal 1.113 bestanden