Mijn Studiezaal (inloggen)
2750 Heren van Veere, 1359-1590 ( Zeeuws Archief )
2750
Heren van Veere, 1359-1590
Inleiding
1. De heren en vrouwen van Veere
2750 Heren van Veere, 1359-1590
Inleiding
1.
De heren en vrouwen van Veere
Veere is een betrekkelijk jonge stad. In de 13de eeuw was het een kleine woonkern, die zich bevond op de plaats waar de veerboot van Kampen op Noord-Beveland aanlegde op Walcheren. Die woonkern, Kampveere of Veere, een gehucht van vissers en boeren, bevond zich op het grondgebied van het ambacht en de parochie Zanddijk. Vanaf het moment waarop Wolfert van Borsele aan Beatrix, gravin van Holland, in 1282 * goederen en rechten in Zanddijk opdroeg en als erfleen terug kreeg, ontwikkelde zich een nieuwe tak van de familie Van Borsele, de Van Borseles van Zanddijk of van Zandenburg, genoemd naar het gelijknamige mottekasteel waarin zij zich vestigden en dat mogelijk al dateert uit de 12de eeuw. De nederzetting Kampveere zal onder begunstiging van de heren van Zandenburg tot ontplooiing komen in het eerste kwart van de 14de eeuw. Wat nog in 1256 * een dorp werd genoemd, groeide vrij snel uit naar de -status van stad en werd in 1348 * als zelfstandige parochie van Zanddijk afgescheiden.
Er ontwikkelt zich een bijzondere en nauwe band tussen de stad en de plaatselijke heren van Zandenburg, die zich vanaf 1338 heren van Veere noemen. Zij weten een grote macht en invloed uit te oefenen op de gang van zaken in de stad en het door hen aangestelde stadsbestuur. Een situatie, die nogal verschilt met steden als Middelburg, Goes, Zierikzee en Reimerswaal, die onder direkte kontrole van de graaf van Holland en Zeeland stonden. Daar viel het gebied binnen de stadsvesten niet onder het gezag van een ambachtsheer en ontwikkelden de steden zich allengs als grafelijke steden, terwijl Veere bij uitstek een heerlijke stad was. In dit opzicht is Veere overigens geen unicum in Zeeland geweest, want ook in Vlissingen, Westkapelle, Domburg en Brouwershaven, die eveneens in handen van de heer van Veere zouden komen, treffen wij een dergelijke situatie aan.
De direkte bemoeienis van de heren met de ontwikkeling van Veere is over het algemeen zeer gunstig voor de stad uitgevallen. Al vroeg trachtten de Van Borseles de betekenis van Veere te vergroten en hun stad uit te bouwen tot een belangrijke vissersplaats en centrum van handel. Ze hebben al het mogelijke gedaan om het ekonomische leven te bevorderen. Naast het verkrijgen van tolvrijdom voor Veere ten aanzien van alle grafelijke tollen in Zeeland en Holland, weten zij allerlei privileges te verwerven in Schotland, Engeland, Frankrijk, Denemarken, Zweden, Noorwegen en de Hanzesteden, waardoor de handelsvaart naar die landen een grotere omvang dan voorheen kreeg. De heren van Veere waren in staat de opkomst en bloei van Veere en hun andere steden te beïnvloeden, vooral vanwege hun rijkdom en de hoge ambten die zij bekleedden. Zo heeft het geslacht Van Borsele vanaf de tweede helft van de 13de eeuw een positie als hofadel weten te verwerven naast andere grote Zeeuwse families als Van de Maalstede, Van Kruiningen, Van Renesse en Van Reimerswaal. Naast de tak van Sint-Maartensdijk en die van Brigdamme en Souburg was de Veerse tak van de Van Borseles de voornaamste.
Wolfert l, die als de tweede heer van Veere wordt beschouwd, heeft een belangrijke rol gespeeld in 1290 en daarna in de strijd van Gwijde van Dampierre, graaf van Vlaanderen, tegen Floris V, graaf van Holland en Zeeland. Na de dood van laatstgenoemde graaf was Wolfert in staat zijn invloed uit te breiden als raadgever van graaf Jan l, jonge zoon van Floris V. Zijn politieke macht werd nog groter door een belangrijk huwelijk, verwerving van verbeurd verklaarde goederen en door de uitoefening van de buitenlandse politiek namens de graaf. Een dergelijke macht riep natuurlijk weerstanden op, met name van de Hollandse adel. In 1299 werd Wolfert dan ook vermoord in Delft. Zijn opvolgers zullen na 1300 van de tak van Veere één van de machtigste en rijkste families van Zeeland maken dankzij een bloeiende handel, een bewuste politiek van grond- en rechtenverwerving en een uitstekend beheer van hun grondbezit. Gedurende de twisten tussen Hoeken en Kabeljauwen * hebben de heren van Veere een belangrijke politieke rol gespeeld. Het handelen van Wolfert III vooral is van bijzondere invloed geweest.
In het begin van de 15de eeuw is het Hendrik II, heer van Veere, die zijn machtspositie binnen en buiten de grenzen van Zeeland enorm weet te versterken. Binnen Zeeland als raad van de hertog van Bourgondië, als rentmeester van Zeeland Bewesten Schelde, dijkgraaf van de Oostwatering op Walcheren, en van Beoosten/en Bewesten Yerseke, als vlootvoogd van de Nederlanden tegen Hanzeaten en Engelsen. Buiten Zeeland als leenman van de koning van Frankrijk voor het graafschap Grandpré in Champagne, gekocht in 1447, als luitenant-generaal ter zee van de Franse koning, welke titel overigens verviel toen hij admiraal van Zeeland en Vlaanderen werd. Zijn zoon Wolfert VI zal het nog verder brengen. Hij werd naast graaf van Grandpré bovendien graaf van Buchan in Schotland en bekleedde eveneens belangrijke ambten als die van admiraal van Holland, Zeeland en West-Friesland en van Vlaanderen, waardoor Veere de voornaamste vlootbasis van de Nederlanden bleef tot in de eerste helft van de 16de eeuw. Van 1477 tot 1480 was Wolfert stadhouder van Holland en Zeeland.
Twee vooraanstaande huwelijken, eerst met Maria Stuart, dochter van Jacobus l, koning van Schotland, daarna met Charlotte de Bourbon, zorgden ervoor dat hij zijn banden met de grote vorsten en families van zijn tijd nog nauwer aan kon halen. Onder zijn dochter Anna van Borsele kennen Veere en vooral het kasteel Zandenburg ruim een halve eeuw een periode van bloei als verzamelpunt van een kleine kring van humanisten zoals Erasmus en Jacobus Battussf Door het huwelijk van Anna met Filips van Bourgondië, zoon van Antonie, de Grote Bastaard van Bourgondië, komt er een einde aan de tak van Veere van de familie Van Borsele. Vanaf die tijd stammen de heren van Veere uit het geslacht Van Bourgondië, die de titels en goederen van de Van Borseles van Veere behouden en hier nog het bezit van de heerlijkheid Beveren in Vlaanderen en het grootbaljuwschap van Henegouwen aan toevoegen.Het is overbodig de aandacht te vestigen op het feit dat de familie Van Bourgondië een vooraanstaande positie in de Nederlanden heeft bekleed, die ook afstraalde op de stad. Wel kwam er een verandering in de verhouding tussen heer en stad, welke laatste onder de Bourgondiërs meer en meer onafhankelijk en zelfstandig werd.
Na de dood van Filips van Bourgondië trouwde zijn weduwe Anna met Lodewijk van Montfoort. Deze werd voogd van Adolf van Bourgondië, minderjarige zoon van Filips, en als zodanig gehuldigd als heer van Veere, Westkapelle, Domburg en Brouwershaven, terwijl Adolf, de eigenlijke eigenaar van de heerlijkheid, het vruchtgebruik van Vlissingen kreeg * . Toen Lodewijk van Montfoort in 1505 stierf, regeerde Anna tot haar dood in 1518. Adolf van Bourgondië zal een grote rol spelen als beschermer van de koopvaardij en de visserij in het begin van de 16de eeuw. Als admiraal-generaal van de Bourgondische Nederlanden is hij van grote betekenis voor Veere geweest. Het in één hand verenigd zijn van de heerlijkheid Veere en de admiraliteit bleek een belangrijk middel om de handelsvaart van de stad te bevorderen. Zo kon de admiraal de buitenlandse handelaars een grotere bescherming bieden * . Adolf onderscheidde zich ook door zijn moedig en effektief optreden tijdens de grote watersnoden van 1530 en 1532. Maximiliaan, zijn zoon, nam zijn funktie van admiraal over. Ook werd hij stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Dank zij hem kon vooral Vlissingen, zijn tweede heerlijke stad, zich goed ontwikkelen. Hij voerde een handelskonkurrentie met Middelburg, Brugge en Antwerpen en ter zake van de Schotse stapel lukte het hem in 1541 om deze in Veere te verkrijgen.
De handelsbetrekkingen met Schotland waren natuurlijk altijd goed geweest, maar vanaf dat moment vestigde zich in Veere een Schotse natie met eigen wetten en eigen rechtspraak. In 1555 vond de verheffing plaats door Karel V van Veere en Vlissingen tot markiezaat. Maximiliaan van Bourgondië overleed in 1558 kinderloos. Jan van Hennin-Liétard, graaf van Bossu, echtgenoot van Maximiliaans zuster Anna van Bourgondië, pretendeerde toen als voogd voor zijn zoon Maximiliaan het bezit van het grootste gedeelte van de nalatenschap, waaronder het markiezaat. Maar Maximiliaan had een failliete boedel achtergelaten. De krediteuren van het sterfhuis verkregen van de Raad van Mechelen benoeming van twee curatoren, waarmee de erfgenamen geen genoegen namen. In 1561 traden in funktie als curator Michiel de Hameel, oudrentmeester-generaal van Maximiliaan, en als adjunkt-curator Arend van Dorp, zijn oud-rentmeester van Duiveland. Na 1564 funktioneerde Van Dorp als curator na het ontslag van De Hameel, terwijl als nieuwe adjunkt Jacob Carnpe werd aangetrokken. De goederen van de heren van Veere werden in beslag genomen en door de curatoren beheerd. Maximiliaan van Hennin-Liétard, eenmaal meerderjarig, verwierp zijn erfenis. Maximiliaan van Kruiningen, zoon van een jongere zuster van wijlen Maximiliaan van Bourgondië, werd nu door zijn voogden als erfgenaam van het markiezaat in 1563 aangewezen. Toch wisten in 1565 de kre-diteuren een beslissing van de Grote Raad van Mechelen te verkrijgen, die deze pretentie volkomen negeerde. De failliete boedel moest in verschillende percelen geveild worden. Koning Filips II, vooral geïnteresseerd in Vlissingen, kocht in 1567 een groot aantal van die percelen, waaronder Veere en Vlissingen. Toen de opstand tegen de centrale regering in Brussel uitbrak koos Veere in 1572 net als Vlissingen de kant van de prins van Oranje in tegenstelling tot Middelburg.
In 1581 werd het verbeurd verklaarde markiezaat voor de tweede maal verkocht en kwam het in handen van Willem van Oranje. Bij gelegenheid van deze verkoop liet men de titel markies alleen op Veere slaan. Oranje wilde de titel graag hebben voor zijn zoon Filips Willem en natuurlijk om, net als koning Filips II voorheen, als eerste edele de Staten van Zeeland te kunnen beheersen * . De heerlijkheid bleef bestaan onder de Oranjes. Maar anders dan vroeger resideerden de heren van Veere niet meer in de stad en het markiezaat betekende voor hen slechts één van de vele heerlijkheden in een grote reeks, die zij bezaten. Vanaf de koop door Oranje houdt de speciale status van Veere op te bestaan en het verdere verloop van de geschiedenis valt buiten het bestek van deze inleiding, omdat het heerlijkheidsarchief over de periode na 1600 geen stukken meer bevat.
2. Het archief
3. De inventarisatie
4. Bijlagen
laatste wijziging 15-02-2024
548 beschreven archiefstukken
41 gedigitaliseerd
totaal 132 bestanden
Inventaris
laatste wijziging 15-02-2024
548 beschreven archiefstukken
41 gedigitaliseerd
totaal 132 bestanden
Kenmerken
Datering:
1359-1590
Andere namen:
Heerlijkheid Veere, 'Heerlijkheidsarchief', Van Borsele (Van Borssele), Van Bourgondië, De Hennin-Liëtard (De Hénin-Liétard, Van Hénin-Liëtard)
Vestigingsplaats:
Veere
Omvang:
4 meter
Openbaarheid:
Geen beperkingen
Toegankelijk:
Inventaris
Jaar bewerking:
1986
Titel publicatie:
S. Maarschalkerweerd-Dechamps, 'Inventaris van het archief van de Heren van Veere 1359-1590' (Veere 1986)
Inzage:
Studiezaal, in origineel
Raadpleegvestiging:
Middelburg, Hofplein
Collectie:
Gemeente Veere
Categorie:
laatste wijziging 15-02-2024
548 beschreven archiefstukken
41 gedigitaliseerd
totaal 132 bestanden
