Geschiedenis

In de rijke historie van Bergen op Zoom heeft natuurlijk ook de rechtspraak niet ontbroken.

Na herstel van de nationale soevereiniteit (ongeveer 1813) werd de Franse rechterlijke organisatie niet meteen gewijzigd. Wel werd er in de Grondwet van 1814 het art. 163 opgenomen. Dit artikel bepaalde dat een 'algemeen wetboek' onder andere van de samenstelling der rechterlijke macht moest worden ingevoerd. Pas op 18 april 1827 trad er een wet in werking die de samenstelling van de rechterlijke macht regelt. Deze wet kent de uitoefening van die rechterlijke macht onder andere toe aan de in het leven te roepen kantongerechten. Ieder arrondissement werd verdeeld in kantons. De omtrek van die kantons werd bepaald bij wet van 22 december 1828. Als gevolg van de Belgische opstand in de Zuidelijke Nederlanden trad de wet pas in werking op 1 oktober 1838.

Op deze datum gaat het Vredegerecht dus over in het Kantongerecht. De 220 Vredegerechten die tot dan in Nederland gefunctioneerd hadden, moesten plaats maken voor 150 Kantongerechten. In 1920 waren dat er 101. Nu zijn er nog 62 Kantongerechten in Nederland.
Wanneer we de functie van kantonrechter vergelijken met de functie van de vroegere Vrederechter, dan valt op dat ze nagenoeg hetzelfde waren.
Er is echter wel een verschil. De Vrederechter had namelijk tot taak om te trachten voor de aanvang van een burgerlijk proces een schikking tussen de partijen tot stand te brengen. Aan de Kantonrechter was die taak niet expliciet opgedragen.

Locatie

Zoals we eerder gezien hebben trad in Bergen op Zoom de wet van 1827 pas op 1 oktober 1838 in werking. Het Kantongerecht was vanaf die datum gevestigd in de bovenverdieping van een gebouw achter het gemeentehuis. Voor 1866 kon men deze ruimte gebruiken zonder er enige vergoeding voor te betalen. Na 1866 moest krachtens een huurovereenkomst ? 120,- per jaar aan huur betaald worden. Dat deze prijs niet zomaar overeengekomen was, blijkt wel uit de vele brieven tussen het Ministerie van Justitie en de gemeente Bergen op Zoom waarin het Ministerie schrijft dat ze de prijs te hoog vindt met het oog op de omstandigheid dat er in het lokaal niet gestookt kan worden (!), hetgeen men in de winter nogal onaangenaam vond.

In 1897 werd door het Ministerie van Justitie opdracht gegeven om een kantongerechtsgebouw op te richten in Bergen op Zoom. Dit gebouw werd gebouwd naar ontwerp van W.C. Metzelaar. Het kwam te staan op de hoek van de Arn.Asselbergsstraat en de Stationsstraat, waar thans V&D gevestigd is, en had een trapgevel boven het middenstuk met versieringen in de neo-renaissancestijl. Het gebouw werd al in 1898 in gebruik genomen. Gedurende 47 jaar kon het Kantongerecht gebruik maken van haar eigen pand. Op 25 februari 1945 moest men echter weer uitzien naar een andere ruimte. Op die datum trof namelijk een V-1 een aantal panden, waaronder het Kantongerecht, dat daarna niet meer als zodanig te gebruiken was. Als gevolg van deze tegenslag werd de griffie overgebracht naar de Gertrudiskerk en daarna voor vijf jaar naar het pand aan de Grote Markt, waar nu de Camillo-bar gevestigd is. De zittingen werden in die tijd gehouden in de markiezenzaal van het stadhuis. Pas in juli 1951 werd intrek genomen in het huidige pand in de Stationsstraat, nadat dit eerst geschikt gemaakt was om als Kantongerechtsgebouw te dienen.

Het pand is versierd met in het bovenlicht boven de toegangsdeur een opgaande zon met de spreuk: 'Sol Justitiae illustra nos', wat betekent: 'Zon van de gerechtigheid verlicht ons'.

Dat het zolang heeft moeten duren (6 jaar) voordat men in het gebouw kon trekken was volgens de toenmalige burgemeester van Bergen op Zoom het gevolg van de ambtelijke molens, waarvan men toen dus ook al last had.

In 1960 ondergaat de griffie, die zich dan nog op de begane grond bevindt, een aanzienlijke uitbreiding. Dit was onder andere nodig omdat de werkzaamheden enorm toegenomen waren.

In 1975 werden de archieven verplaatst naar de griffieruimte op de begane grond. Het griffiepersoneel, de kantonrechter en de gerechtssecretaris verhuisden naar de eerste etage. Het kantoor van het produktschap voor vis en visprodukten, dat geruime tijd ook in het pand gevestigd was, betrok het pand aan de Stationsstraat 17. Dit alles was noodzakelijk omdat de vloer van de zolderetage te zwaar belast werd, door de steeds toenemende hoeveelheid archiefmateriaal.

Jurisdictiegebied

In 1877 (stb. 74) vond de vaststelling van het jurisdictie- of rechtsgebied plaats. Zo omvatte het kanton Bergen op Zoom (ressorterend onder het arrondissement Breda) de volgende gemeenten: Bergen op Zoom, Roosendaal c.a., Steenbergen c.a., Nieuw-Vossemeer, Halsteren, Woensdrecht, Ossendrecht, Putte, Wouw.

Deze indeling blijft ongewijzigd tot 1933 (stb. 601), dan namelijk worden de Zeeuwse gemeenten Tholen, Oud-Vossemeer, St. Annaland, St. Philipsland, Stavenisse, St. Maartensdijk, Scherpenisse, en Poortvliet aan het kanton Bergen op Zoom toegevoegd. Dit was het gevolg van het feit dat het kantongerecht te Tholen werd opgeheven. Tengevolge van de economische crisis aan het einde van de twintiger jaren moest er ook op het departement van Justitie stevig bezuinigd worden. De minst doelmatige kantongerechten, waaronder Tholen, kwamen in aanmerking om opgeheven te worden.

Die Zeeuwse gemeenten werden op last van de Duitse bezetter op 15 januari 1941 (Stb. S 2071940) gevoegd bij het kanton Zierikzee. Dit werd gedaan uit praktische overwegingen, omdat men van mening was dat alle gemeenten van een bepaalde provincie moesten worden ingedeeld bij kantongerechten die in die provincie gevestigd waren, (misschien niet eens zo een slechte gedachte?). Zo werd de rechterlijke indeling ondergeschikt gemaakt aan de provinciale indeling. De zo juist genoemde indeling is ook na de bevrijding blijven gelden, en is bij wet van 10 augustus 1951 (Stb. 347) bevestigd althans niet meer gewijzigd.

Het kanton Bergen op Zoom bestond daarna lange tijd uit de volgende gemeenten: Bergen op Zoom, Halsteren, Huijbergen, Nieuw-Vossemeer, Ossendrecht, Putte, Roosendaal en Nispen, Steenbergen en Kruisland, Woensdrecht, Wouw.