De collectie "Varia" kunnen we beschouwen als een stille getuige van de veelbewogen geschiedenis van enkele van de belangrijkste Overijsselse archieven en van hun beheerders. Dat heeft met name betrekking op het archief van de Staten van Overijssel 1578-1795, en op dat van de Hoge Bank en Klaring, maar ook andere bestanden zijn bij diezelfde roerige historie gemoeid geweest.
Van de oorspronkelijke structuur van het Statenarchief is weinig overgebleven door de opvolgende (her)ordeningen, waarvan naar tegenwoordig inzicht met name de tijdrekenkundige "ordening" eer schadelijk dan heilzaam was. De laatste inventarisatie door de Rijksarchivaris Ter Kuile ca. 1970 voltooid, betekent nog slechts een tussenfase in het herstel dan wel het hervinden van de verbanden die door eerdere "ordeningen" waren verbroken. De collectie "Varia" is dan ook in oorsprong een bestand van stukken, die door latere archivarissen niet teruggezet konden worden in het verband, waaruit hun voorgangers die hadden losgebroken.
In de loop van de tijd vervaagde het begrip van deze ontstaansgeschiedenis en werden aan de collectie stukken toegevoegd, die op geheel andere, soms onbekende wijze, waren verworven of eenvoudigweg aangetroffen. De collectie werd daarmee een dubbelganger van de verzameling Kleine Aanwinsten en de later gevormde collectie Diverse Charters.
De laatste bewerking van de collectie "Varia" waarover iets voor het nageslacht werd vastgelegd, werd verricht door J.A. ten Cate. Hoewel hij vergat expliciet te vermelden, welke toevoegingen hij verrichtte, en hoewel zijn exposé niet is gedateerd - vermoedelijk 1949 -, mogen we hem dankbaar zijn voor de uitvoerige weergave van de eerder of door hemzelf verrichte verplaatsingen. Daarvan het volgende overzicht met citaten uit "Ten Cate's verantwoording:

A. Naar het Statenarchief

1. Door Ten Cate overgebracht aangetroffen:
a. "1557 januari 16, lijst in de doos met pandbrieven der Domeinen";
b. "1623 juni 27, 1628 .... 22 en 1632 juli 7, Statenarchief oude inventaris (no. 5) blz. 245 j; deze onduidelijke aanwijzing maakt het voorshands onmogelijk laatstgenoemde drie Varia terug te vinden".

2. door Ten Cate verplaatst:
a. "verklaring betreffende maatregelen wegens Dijkslag van de Barsbekerdijk bij Vollenhove, 1592, 1 charter";
b. "overdrachtsacten van goederen behorende aan het rentambt van pastorie- en vicagie-goederen, 1611, 1773, 3 charters";
c. "acten volgens welke de rentmeesters van Windesheim beleend worden, 1735, 1774, 2 charters"';
d. "zekerheidsstelling voor de administratie van de havenaccijns, 1762, 1 charter";
e. "overdrachtsacten van stukken buitendijks land aan de provincie, 1778, 2 charters";
f. "acte volgens welke de rentmeester van Sibculo en Albergen beleend werd met het erve Noordinck onder Daerle, 1785, 1 charter";
g. "gildebrief van de schippers te Wanneperveen, 1634, 1 charter".

Slechts van het onder 1 a vermelde kan op dit moment de verblijfplaats moeiteloos worden aangegeven, nl. Statenarchief inv. (Ter Kuile) nr. 3024. De andere stukken zullen ongetwijfeld ook door Ter Kuile zijn bewerkt, maar de ontsluitingsintensiteit van zijn werk verhindert een snelle opsporing.

B. Naar de collectie Diverse Charters (verplaatsing door Ten Cate)

1. 1357 februari 1, schenking van graaf Van Rechteren Appeltern 1883;
2. 1438 april 25, aankoop 1904;
3. 1572 juli 19, schenking van R.E. Hattink te Almelo 1897 of later;
4. 1668 januari 22, aanwinst 1880;
5. 1734 juni 11, schenking van G.J. ter Kuile jr. 1930;
6. 1792 september 13 als vorige.
Met uitzondering van nr. 6 bevinden alle stukken zich nog steeds in de collectie Diverse Charters. Nr. 6 moet als vermist worden aangemerkt; ook in de collectie Ter Kuile - een logischer plaats dan Diverse Charters - bevindt het stuk zich niet.

C. Naar het archief van de stad Vollenhove (door Ten Cate verplaatst)

"581a. Rentebrief van 5 mud rogge 's jaars ten behoeve van het klooster Clarenberg, 1417, 1 charter (zie regest 20a)".
De aangegeven nummers verwijzen vermoedelijk naar de toendertijd geldende inventaris van het statenarchief, dat ca. 1968 aan de gemeente Vollenhove (Brederwiede) is geretourneerd.

D. Naar het archief Ter Hunnepe (verplaatst door Ten Cate)

1. "CCCLIIa. Getuigenis van een schuldbekentenis van Sweder van Voorst aan Maria van Renes, 1479, 1 charter. NB. Op deze schuldbekentenis hebben ook de regesten 369, 375 en 391 van Wubbe's inventaris no. 10 betrekking";
2. "CCCLXIIIa. Verklaring betreffende de tiende in Loenen op de Veluwe, 1484, 1 charter. NB. Op deze tiende heeft ook regest 386 van Wubbe's inventaris no. 10 betrekking";
3. "CCCLXXXIIIa. Vidimus van een boedelscheiding ten behoeve van Godart van Reede, 1495, 1 charter. NB. De weduwe van deze Godart van Reede overleed blijkens het Ned. Adelsboek in Ter Hunnepe".

De inventaris van Wubbe, overigens verre van volmaakt, was op dat ogenblik al gedrukt, zodat de toevoegingen slechts in enkele exemplaren met de hand zijn aangebracht, als regestnrs. 378a, 392a en 416a. Ten Cate melde dat hij de regesten in een omslag had toegevoegd aan Wubbe's inventaris "15a", maar aangezien dat instrument sedertdien in vergetelheid is geraakt, ontbreken ook de regesten. Via de verwijzende toegangen op de speciale charterberging, die sinds 1980 in het RAO is ingevoerd, zijn de stukken evenwel hervindbaar.

E. Naar het archief van Albergen (overgebracht door Ten Cate)

1. "CCCLXXVIIIa. Overdracht van rechten op Oldenhof en Boesen bij Enter, 1501, 1 charter. NB. Genoemde erven behoren blijkens blz. 611 en 612 van Tijdrekenkundig Register IV aan Albergen;"
2. "CCCLXXXII a en b. Stukken betreffende een huis van Willem Noidinck te Deventer, 1505 en 1508, 2 charters. NB. Op de koopsom van dit huis werd blijkens blz. 239 van Tijdrekenkundig Register V een voorschot verleend".
In zijn inventaris van het archief Albergen bracht Ten Cate deze stukken onder de inv.nrs. 119 en 94, resp. reg. 645, 652 en 653.

F. Naar het archief klooster Almelo (verplaatst door Ten Cate)

1. "Stukken betreffende de goederen Stoever en Braemhaer, 1730 en 1780, 3 charters. NB. Het charter van 1601, dat blijkens inventaris 9 ook op deze goederen betrekking heeft doch onvindbaar zou zijn, bevindt zich in portefeuille 4048, die bij de inventarisatie van het Almelose archief grondig onderzocht moet worden";
2. "Verpandingsacte van Lentvoirts door de rentmeester van Weerselo en Almelo, 1738, 1 charter. NB. Voor de berging bleek het gemakkelijker dit charter bij het archief Almelo te voegen en er bij het nog te wijzigen".
Met aantekening, dat aan het onder 1 vermelde het jaartal 1789 moet worden toegevoegd, zijn deze stukken terug te vinden onder de regestnummers 237, 241, 248 en 249.

G. Door Ten Cate afgezonderd voor latere overbrenging naar het Ridderschapsarchief

"1. Acte volgens welke de Ridderschap beleend werd met tienden uit Haanlo, gelijk vroeger de rentmeester van Weerselo, 1745, 1 charter;
2. Acte volgens welke de Ridderschap beleend werd met de Broiler tiende in Deldenerbroek, 1772, 1 charter;
3. Acte volgens welke de Ridderschap beleend werd met de tiende uit erve de Hoope in Braamlo, 1780, 1 charter;
4. Acte volgens welke de Ridderschap beleend werd met tienden uit de erven Jannink en Mensink te Wierden, 1781, 1 charter;
5,6. Verklaringen betreffende het door de Ridderschap verleende voorschot voor het verleggen van het Kloosterzijl, 1791, 2 charters".
Deze stukken zijn naderhand bij het Ridderschapsarchief geplaatst, maar niet nader beschreven of ontsloten. Ten Cate voegde de regesten achter de regestenlijst "Varia". Van deze niet erg logische plaats zijn zij in 1984 verwijderd en onder eigen voorlopige nummering toegevoegd aan de mededelingen omtrent de ontsluitingstoestand van het Ridderschapsarchief. Naar het zich laat aanzien, hebben deze stukken behalve nr. 1, niet altijd deel uitgemaakt van de "Varia", maar zijn daaraan eerst door Ten Cate toegerekend alvorens ze weer te verwijderen.

H. Naar het archief Duitse Orde Ootmarsum (overgebracht door Ten Cate)

- "Schenkingsbrief van Gesa ten Lunenberch aan de commandeur der Duitse Orde, 1465, 1 charter ".
Het stuk is daar thans bekend als regest nr. 2.

I. Naar het archief Buckhorst (verplaatst door Ten Cate)

- "Approbatie van het testament van Anna van Keppel tot Meulecaten echtgenote van B.J. van Welevelde tot Buckhorst door de stadhouder der lenen in Gelre en Zutphen, 1690, 1 charter."
Het stuk is daar thans bekend als regest nr. 81.

J. Door Ten Cate al overgebracht aangetroffen en als zodanig door hem vermeld

- "1480 november 6, ligt bij de stukken van Kanselier en Raden en behoort wellicht bij de kwestie over de Turftollen".

K. Door Ten Cate niet meer aangetroffen

1. "1559 mei 18, niet aanwezig";
2. "1535 mei 26, behoort bij proces no. 14078 in portefeuille 5480 an de Hoge Bank en Klaring, doch is in deze portefeuille niet aanwezig".

Naast deze verplaatsingen heeft Ten Cate enkele stukken aan de "varia" toegevoegd. Vermoedelijk betreft dit de nrs. 14, 21, 24, 25, 31, 33, 57, 60, 62 en 66 t/m 79 van navolgende gereviseerde lijst, maar duidelijkheid ontbreekt daarover.
Bij de nrs. 14, 21, 24, 25, 33, 60 en 62 werd overigens opgemerkt, dat de herkomst onbekend was (en is), terwijl geen motief werd aangegeven voor de onderbrenging in de "Varia". Van rectroacta, inserties en dorsale vervolgacten werden geen afzonderlijke regesten gemaakt.

Bestaande regesten op fiches van de aldus aangepaste collectie fungeerden sindsdien als toegang, met als merkwaardig verschijnsel dat regesten van charters, waarvan Ten Cate de verplaatsing had verricht, nog in de regestenlijst met bijbehorende index voorkwamen, terwijl een kloppende nummering ontbrak.

Ook na Ten Cate zijn uit de collectie nog stukken verplaatst. Een charter (1484 juli 24) waarvan Ten Cate nog vond dat overbrenging naar Ter Hunnepe niet kon worden verantwoord is door een latere, doortastender anonymus daar wel bijgevoegd. In de al gedrukte regestenlijst werd het niet toegevoegd. Het stuk is bekend als reg. nr. 393a. Een andere anonymus voegde het charter 1510 maart 30 bij de Diverse Charters, waar het thans regest nr. 32 heeft. W.J. Meeuwissen voegde in 1976 het charter 1545 november 12 bij het archief Sibculo, zonder evenwel aan de regestenlijst van dat archief het desbetreffende regest toe te voegen; het stuk heeft sindsdien regestnr. 669b, maar geen regest.

Tenslotte werd te eniger tijd door A. Haga het archief Sloet aanwinst 1875, ook bekend als Sloet I, hersteld, onder meer met charters uit de collectie "Varia". Deze zijn terug te vinden in de regestenlijst Sloet I nrs. 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 10, 15, 16, 17, 19, 20, 22, 23, 25 en 27. De regesten werden uit de regestenlijst "Varia" verwijderd, terwijl in de index bij sommige van de desbetreffende items een markering werd toegevoegd, die in een aantekening werd uitgelegd. Blijkens toegevoegde aantekeningen werden voorts nog overgebracht naar Albergen "CCCLXXXVIIIb, testament van Bertolt van Goerkate c.a., 1501, 1 charter", dat vooralsnog bij het archief Albergen niet is terug te vinden. Naar het Statenarchief gingen nog "gecancelleerde pandbrieven van inkomsten uit het huis Wissinck te Tubbergen, 1613 en 1632, 1 transfix" die thans bekend zijn onder inv. nr. 3024 (9). Naar het archief van Hoge Bank en Klaring werden verplaatst "Stukken betrefffende de oprichting van een vicarie in de Sint Blasiuskerk te Delden, 1504 en 1575, 1 transfix" die vooralsnog evenmin terug te vinden zijn.

Te eniger tijd werden de regesten-op-fiches gecopiëerd en in een xeroxband gevat, zij het nog altijd zonder nummer. Voor of in 1980 werden de charters uit de collectie "Varia" in speciale charterberging gebracht, zij het dat bij ontstentenis van een genummerde regestenlijst een toegang op de berging en fotografie vooralsnog bleef ontbreken. In 1981 werd dan eindelijk een nummering van de regesten, voorzover aanwezig en betrekking hebbend op charters, toegevoegd in de regestenlijst; charters tot dan toe zonder regest en niet-charters bleven ongenummerd. Voor een goede vindbaarheid van de stukken was een aanpassing wel handig, zodat in 1984 de regestenlijst met de verwijzende toegang op de charterberging en - fotografie te herzien. Bij die gelegenheid bleek, dat het charter 1546 juli 14 en een stuk van 1727 juli 29 - voor de regesten zie bijlage - niet meer deel uitmaakten van de collectie "Varia" terwijl daaraan om evenmin duidelijke redenen één charter (regesten 1, 2, 17 en 18 van de hierna volgende lijst) was toegevoegd, vermoedelijk pas ter gelegenheid van de onderbrenging in speciale berging. Het stuk houdt verband met Ter Hunnepe. Tenslotte bleek bij revisie van de index, dat stukken dd. 1502 juli 10, 1664 .... 23 en 1722 november 9 blijkbaar ooit tot de collectie hadden behoord, maar daaruit zijn verdwenen zonder dat bekend is waarheen en zonder dat regesten zijn overgeleverd.

Als gezegd was het vooropgezette doel van deze herbewerking het afdoende op papier brengen van de collectie nu de charters in speciale berging zijn gebracht. Doel was zeker niet het verplaatsen van nog meer stukken, ook niet waar tamelijk duidelijke aanwijzingen bestaan over hun oorspronkelijke verband. In het geval van dergeljke aanwijzingen zijn deze gegevens bij de regesten vermeld.

De verre van volledige index van Ten Cate is naar de actuele stand van de ontsluiting bijgewerkt. Een concordans met de nummering van 1981 is toegevoegd, als bijlage II de regesten van vermiste stukken geeft.

H.H.J. 10-2-'84