Het geslacht Van Essen, waarvan de familiepapieren hierna beschreven worden, behoort tot de riddermatige families van Overijssel. Het geslacht wordt vermeld sinds 1239, in welk jaar Herbert van Bornham en zijn vrouw een tiende te Gaanderen, die Henricus de Essende van hem in leen had gehouden, in eigendom overgeven aan het klooster Bethlehem (Sloet, Oorkondenboek van Gelre, 612) *  .
Het is niet gelukt de twee takken van het geslacht tot één gemeenschappelijke stamvader terug te voeren.
De tak, later gevestigd op de Swanenborg te Vorchten (ambt Heerde) werd door de familie algemeen als de oudste beschouwd, maar het bewijs hiervoor ontbreekt. De geregelde stamreeks van deze tak vangt aan met Henric van Essen (vermeld 1332-1353); van zijn zoon Henrick van Essen de oude (vermeld 1370-1386) is zeker, dat hij de Swanenborg bezat. Deze oudste tak stierf waarschijnlijk uit met Catharina Sophia van Essen, vrouwe van Swanenborg ( † 1667), douarière Joan Goedefried van Ensse tot de Grote Scheer, Brinck en Heest, tenzij haar oudoom Derck van Essen nog nageslacht uit zijn tweede of derde huwelijk zou hebben nagelaten, dat dan echter zijn maatschappelijke positie niet heeft kunnen handhaven.

De stamreeks van de jongere tak vangt aan met Henric van Essen, ridder, drost van Salland (vermeld 1330-1356). Zijn oudste zoon Evert verwierf door zijn (kinderloos) huwelijk het huis Eerde bij Ommen; zijn tweede zoon Henric van Essen de jonge († 1385) bezat het huis Herxen onder Wijhe, dat door het huwelijk van zijn achterkleindochter Margriet († na 1518) met Jacob van Hacfort tot Hacfort en Vorden, ridder, ambtman van Salland († voor 1491) in diens geslacht kwam. Haar zoon Johan van Essen, ambtman van Salland († ca. 1486) bezat het goed Menningeshave, dat door het huwelijk van zijn betachterkleindochter Bertha van Essen, erfvrouwe van Menningeshave († na 1647) met Johan van Besten in andere handen overging.
Het nageslacht van Henrick van Essen de jonge († voor 1518), jongere zoon van Johan voornoemd, was lid van de magistraten van Zwolle, Kampen en Harderwijk. Zijn achterkleinzoon Lucas van Essen (1577-1632) kwam in het bezit van goederen te Kortoever bij Brummen, waarop hij de havesate Helbergen of Hoog-Helbergen deed bouwen. Diens zoon Hendrick (1608-1681) kocht in 1646 tevens het goed Vanenburg onder Putten, waarop een nieuwe havesate van die naam werd gebouwd.

Hendricks oudste zoon Lucas Wilhem (1643-1701) kreeg Helbergen en kwam door zijn huwelijk met Geertruid Agnes Vijgh in het bezit van het huis Schaffelaer onder Barneveld; hun kinderloze kleinzoon Lucas Willem van Essen (1739-1791), de laatste mansoir van zijn geslacht, was door zijn moeder vrijheer van Abbenbroek geworden; hij vermaakte onder meer deze heerlijkheid aan de zoon van zijn volle neef en zijn volle nicht Hendrik Anthony Zwier baron de Vos van Steenwijk, heer van Abbenbroek en Windesheim (1786-1834), die de naam van Essen aan de zijne toevoegde.
De tweede zoon van Hendrick voornoemd, Philipe (1647-1698) werd heer van Vanenburg. Dit goed kwam door het huwelijk van zijn kleindochter Judith Margaretha (1720-1793), de laatste overlevende van haar familie, met Philips Hendrik van Goltstein tot Grunsfort, Appel en Oldenhave (1715-1775) in dit geslacht.

De hier beschreven familiepapieren zijn afkomstig van het huisarchief van de Vanenburg en derhalve van deze laatste tak. Zij zijn op de Vanenburg gebleven tot het overlijden van Anna Frederica Everdina barones van Goltstein (1829-1917), douairière Frederik Willem Jacob van Aylva baron van Pallandt. Een erfgenaam van haar, H.H. baron van Pallandt, liquideerde het bezit, waardoor het huisarchief uiteenraakte. De stukken in deze inventaris beschreven, zijn in handen gekomen van Mr. F. baron de Vos van Steenwijk genaamd van Essen te Windesheim en thans nog zijn eigendom. Gerardus Murray Bakker, gemeentearchivaris van Zaandam, († 1938), heeft in 1930 een summiere beschrijving van een aantal stukken gegeven (aanhangsel tot deze inventaris nr. 83).
Afgezien van het huisarchief Vanenburg in enkele zin, behoorden tot dit archief ook andere bestanddelen, die daar min of meer toevallig zijn terecht gekomen. Sommige hiervan zijn in handen gekomen van H.J. Murray Bakker, broeder van de voornoemde Gerardus, na wiens dood in 1944 stukken door het antiquaraat Van Huffel te Utrecht geveild werden in de jaren 1949 tot 1953. Eén gedeelte werd door het Rijksarchief in Gelderland aangekocht en vormt nu het archief van Den Ham, voornamelijk betrekking hebbend op het geslacht Van der Capellen *  .

Een ander gedeelte, betrekking hebbend op het huis Yrst, ging dezelfde weg en berust nu ook in het Rijksarchief in Gelderland; enkele stukken hiervan hebben betrekking op oudere leden van het geslacht Van Essen, maar het grootste gedeelte op Willem van Haersolte tot Yrst (1718-1791) en Henrietta Geertruid van Essen (1725-1752), zuster van Judith Margaretha van Goltstein geb. Van Essen voornoemd. Deze Willem van Haersolte heeft zich verdiept in de genealogie van het geslacht Van Essen en copieën en acten verzameld; zijn aantekeningen berusten op het Centraal Bureau voor Genealogie.
In deze inventaris is niet beproefd een reconstructie te geven van het huisarchief Vanenburg, maar slechts een beschrijving van de familiepapieren Van Essen, die op het huis Windesheim bewaard worden. Toegevoegd is echter de "Deductie van Hendrick van Essen" uit 1705, berustend bij het Koninklijk Nederlands Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde. Deze is in een aanhangsel tot de inventaris opgenomen, vanwege het nauwe verband met de overige familiepapieren (zie nr. 81).
Van deze familiepapieren geldt, dat ze uit archiefoogpunt beschouwd enerzijds een tekort vertonen, anderzijds een zekere overmaat. Een tekort, omdat het huisarchief Vanenburg stellig meer stukken van de familie Van Essen heeft bevat *  .

Een zekere overmaat, omdat in aanwezigheid van stukken uit de tak Van Essen tot Swanenborg eigenlijk niet te verklaren is, een logisch verband van deze stukken met de overige familiepapieren zoek schijnt te zijn. Hoe het in deze gesteld is met een koopacte voor Peter van Apeldoorn en zijn vrouw Henrica van Herwerden van 1599 (inv.nr. 50, reg.nr. 102) is onzeker. Neemt men in aanmerking, dat het goed Vanenburg in 1646 van de erven van een luitenant-kolonel Peter van Apeldoorn werd aangekocht, dan zou dit charter mogelijk wel tot het huisarchief Vanenburg zijn te rekenen, maar niet tot de familiepapieren Van Essen. Echter zou ook de tak Van Essen tot Swanenborg, nauw verwant met de Van Apeldoorns, het genoemde charter verworven kunnen hebben.
Op grond van het voorgaande is duidelijk, dat de hier beschreven familiepapieren Van Essen niet mogen worden aangezien voor een familiearchief. Hun herkomst uit een groter archiefverband - het huisarchief Vanenburg - pleit daar evenzeer tegen als de dubieuse aanwezigheid van de stukken uit de tak Swanenborg, die deze familiepapieren in hun huidige combinatie een gekunsteld aspect geeft.

In de inventaris worden eerst de stukken beschreven van de leden van de jongere tak van het geslacht, die immers op de Vanenburg woonde, met in aansluiting daarop die van de oudere tak Swanenborg (A); vervolgens de stukken van aanverwante geslachten (B); tenslotte is er een rubriek van familieaantekeningen en verzamelde stukken (C). Een groot gedeelte van deze laatste categorie zal zijn gebruikt om de riddermatigheid van het geslacht te bewijzen, toen verschillende leden in het begin van de 17e eeuw in de ridderschap van de Veluwe wensten te worden toegelaten. Daar echter de bestemming van de afzonderlijke stukken niet meer viel na te gaan, leek het geraden ze bijeen te voegen in een afzonderlijke rubriek.
Op de inventaris volgt een regestenlijst. Aangezien het grootste gedeelte van de stukken, die daarvoor in aanmerking kwamen, van voor 1600 dateerde, leek het wenselijk van alle acten regesten te maken. Dat deze wat uitvoeriger zijn, dan men gewoonlijk in regestenlijsten aantreft, is geschied, omdat het archief momenteel (1968) niet openbaar is en heeft mede de bedoeling de vererving van het goederenbezit duidelijker te doen uitkomen. *  .