Over het huis, de stad en de heerlijkheid Gramsbergen was tot nu toe weinig bekend; in de 14de eeuw vindt men echter reeds het geslacht van Gramsbergen, zetelend op het huis van die naam. Dit huis was een havezathe, waarvan o.a. leden van de geslachten van Aeswijn, van Haeften en van Rechteren in de Ridderschap van Overijssel verschreven zijn geweest. Voor de opstand tegen Spanje schijnt Gramsbergen als een allodiale heerlijkheid, met eigen rechtspraak, te zijn beschouwd, doch na de opstand hebben noch de door jhr. Dirk Statius Reinier van Haeften in 1658 ingediende deductie nopens zijn recht van civiele jurisdictie noch die van Reinhard Burchard Rutger graaf van Rechteren in 1768 bij Ridderschap en Steden succes gehad.

Gramsbergen werd niet als een heerlijkheid erkend en heeft gedurende de Republiek-met uitzondering van de periode 1795 tot 1803-steeds onder de jurisdictie van het schoutambt Hardenberg gestaan. Daarentegen zijn de benoemingen van de burgemeesters tot aan de revolutie van 1795 steeds aan de heren van Gramsbergen gebleven, zelfs ten tijde van de zg. "Regeeringsreglementen".

Na het kinderloos overlijden in 1712 van Aletta Anna van Haeften, vrouwe van Gramsbergen en weduwe van Burchard Joost van Welvelde tot Buckhorst is er over haar, gedeeltelijk met fideiconmis bezwaarde nalatenschap een groot proces *  gevoerd en leidden ook de geschillen tussen Marcelis van Richard, erfgenaam van vaderszijde, ter ener en de fideicommissaire erfgenamen van Margaretha van Aeswijn ter andere zijde tot talrijke verwikkelingen.

Het huis Gramsbergen met een groot deel van de daaronder behorende landerijen enz. werd in 1726 aangekocht door Reinhard Burchard Rutger graaf van Rechteren en schijnt na zijn dood door zijn zoon Leopold Casimir graaf van Rechteren in 1783 voor f50.000 uit de boedel te zijn aangekocht *  doch is na diens kinderloos overlijden in 1795 weer op zijn moeder Maria Louise van Boetzelaar ab intestato vervallen. Laatstgenoemde verkocht Gramsbergen c.a. met goedvinden van haar andere kinderen bij convenant van 1 september 1795 aan haar schoondochter Johanna Geertruida 1e Chastelain, weduwe van Leopold Casimir voornoemd, die zich in november 1795 in tweede echt verbond met Wolter Cidonius baron van Coevorden. Na haar dood in 1821 kwam de bezitting gedeeltelijk door erfenis, gedeeltelijk door koop in handen van jhr. Jacob van Foreest tot Heemse, die het huis liet afbreken en de goederen in 1842 verkocht aan Eberhard Peter Löhnis, wiens nakomelingen de goederen hebben ingebracht in een nog bestaande N.V. "Maatschappij tot exploitatie van de havezathe Gramsbergen en aanhorigheden".

De hier beschreven stukken bevonden zich in het Rijksarchief en zijn, blijkens een inliggend briefje van de hand van mr. J.I. van Doorninck, afkomstig uit de nalatenschap van mr. J. van Doorninck. Dat men hier inderdaad te doen heeft met de overigens niet onbelangrijke resten van het archief van het huis Gramsbergen, blijkt ten overvloede nog uit dorsale notities o.a. van de hand van de rentmeester Gerrit van Riemsdijk (eind 17de eeuw) en van R.B.R. graaf van Rechteren, die op vele van de stukken voorkomen.

Voor verdere bijzonderheden aangaande Gramsbergen zij verder verwezen naar mijn artikel: "De stad en heerlijkheid Gramsbergen", Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, deel XLIX.

A. Haga