Evenals van vele andere schoutambten vind men ook van Ommen en Den Ham het eerst de richter genoemd in het Formulier van ontbieding ter klaring der richters van Salland, Twente en Vollenhove etc. door bisschop Floris van Wevelikhoven. (c. 1385). *  Hier wordt gesproken van de richter van Ommen. *  Het schoutambt, bestaande uit de kerspelen Ommen, Den Ham en Avereest, wordt later steeds aangeduid als het schoutambt van Ommen en Den Ham. Dit wijst wel op de belangrijke plaats die laatstgenoemd kerspel heeft ingenomen. Toch is hier geen sprake van een soort personele unie, zoals bijv. bij Holten en Bathmen. Wel ziet men sedert het optreden van de scholtus van Voerst (van Mennigeshave) in 1768, een zekere administratieve scheiding opkomen. In het kerspel Ommen administreert dan voortaan de verwalter-scholtus, c.q. de administrerende verwalter scholtus, in het kerspel Den Ham de scholtus i.c. van Voerst. Officieel is deze scheiding echter niet, daar aanvankelijk de akten, door de verwalter scholtus te Ommen ingeschreven, later opnieuw worden geregistreerd in het deel, waarin ook de akten van de scholtus van Voerst zijn opgetekend. Een verdergaande scheiding vindt plaats in 1795, wanneer de scholtus van Ommen (en, totdien, Den Ham) nl. W.a. van Laer, gekozen wordt tot scholtus van het toen nieuw opgerichte schoutambt Den Ham.

Een verdergaande scheiding vindt plaats in 1795, wanneer de scholtus van Ommen (en, totdien, Den Ham) nl. W.a. v *  Toch schijnt ook deze, tot 1803 durende scheiding niet zo diep geweest te zijn. Immers de scholtus en de verwalter-scholten noemen zich, ook in de prothocollen van Den Ham, scholtus (c.q. verwalter-scholtus) van het carspel Ommen en Den Ham.
De schout van Ommen en Den Ham hield zijn rechtszittingen meestal binnen de stad, zonder dat hem daartoe de aarde behoefde vergund te worden. Dit was nog een overblijfsel - zoals men mag aannemen - van de vroegere eenheid van stad en schoutambt. Behalve dit, noemt Mr. Haga in zijn inleiding op het rechterlijk archief der stad Ommen, *  nog een ander overblijfsel nl. het feit, dat de zgn. arrestprocedures moesten worden gevoerd voor het schoutengericht. Verder vindt men in het Prothocol van Contentieuse gerichtshandelingen (inv. no. 62) nog een geschil tussen het schoutengericht en het stedengericht van Ommen over de jurisdictie op "de Hof" te Ommen, een overblijfsel van de oude bisschoppelijke Hof, ook wel "de Höfte"genoemd. In dit geschil doen Gedep. Staten van Overijssel voorlopige uitspraken op 8 Febr. en 10 Juli 1781 en wel in dien zin dat de executoriale distractie op de Hof (n.a.w.v. het geschil was ontstaan) doorgang zal vinden ten overstaan van het steden-gericht, echter "zonder eenige prejudictie van de scholtus van Ommen en Den Ham". een definitieve beslissing in deze questie is, voorzover ik heb kunnen nagaan, niet gevallen.

Zoals hierboven reeds is opgemerkt, werden de zittingen van het schoutengericht niet altijd binnen Ommen gehoude. Dat dit niet geheel naar de zin was van de magistraten der stad, blijkt uit een request aan Ridderschap en Steden in het jaar 1619. *  Hoewel naar aanleiding hiervan de schout gelast werd voortaan zijn zittingen binnen Ommen te houden, is hij toch dikwijls van de hem gestelde regel afgeweken, zoals in de prothocollen herhaaldelijk blijkt.
Het uitgestrekte gebied van het schoutambt Ommen en Den Ham omvat de kerspelen Ommen, Den Ham en Avereest. Hiervan bestaat Ommen uit 13 marken, Den Ham uit de marke van die naam met de buurschap Meer van de Dammarke, en Avereest uit de gelijknamige marke. * 

De archieven van het schoutambt bestaan uit een groot aantal delen bevattende de vrijwillige en contentieuse gerichtshandelingen en nog enkele andere aan het gericht opgedragen zaken. Het aantal losse stukken is, zoals uit de inventaris blijkt, gering. Afzonderlijke omslagen hiervan behoefden niet gevormd te worden. De administratie is geregeld en kundig gevoerd. De contentieuse prothocollen vangen aan met het jaar 1675, de vrijwillige met 1686. Ongetwijfeld zijn er oudere prothocollen geweest, maar deze zijn zoekgeraakt of vernietigd tengevolge van het optreden der Munstersen in 1672, toen nl. het huis van de schout is geplunderd en verwoest. * 
Behalve de bescheiden van vóór 1675, zijn ook verschillende archivalia van 1764 en volgende jaren verdwenen, naar blijkt uit een akte, geregistreerd op 3 febr. 1776 in het register van contentieuse gerichtshandelingen. (inv. no. 59).

Behalve de bescheiden van vóór 1675, zijn ook verschillende archivalia van 1764 en volgende jaren verdwenen, naar blijkt uit een akte, geregistreerd op 3 febr. 1776 in het register van contentieuse gerichtshandelingen. (inv. no. 59).

Hier ziet men, dat op 28 januari 1776 Doctor Hendrik Jacob Schomaker was aangesteld tot administrerende verwalter-scholtus en richter van het schoutambt, nadat de verwalter-scholtus G. Nagel "wegens zijn hooge jaren verzocht (had) in zekere opzichten geëxcuseert te zijn" van zijn ambt. Sedert dien waren er twee verwalter-scholten, van wie de een, zoals ook de naam aangeeft, vrijwel de gehele administratie voerde, en de andere slechts nu en dan bij richtshandelingen optrad. In genoemde akte nu, worden de archivalia, die de verwalter-scholtus aan de administrerende verwalter-scholtus heeft opgedragen of binnenkort nog zal overdragen, opgesomd. Van de daar vermelde bescheiden bevinden zich niet in het archief:
I. 1 deel waarin contentieuse gerichtshandelingen van 1764 oct. 8 - 1768 febr. 11, en vrijwillige gerichtshandelingen van 1764 oct. 8 - 1768 jan. 29.
II, 35 ongeregistreeerde akten van vrijwillige gerichtshandelingen van 1773 sept. 29 - 1775 mei 11.
III. Enige afgedane processtukken. (zie nader de genoemde akte).
IV. Stukken waarin de Heer Dr. H.J. Schomaker "betrekkelijk of bedient" is. (zie nader de genoemde akte).

Zoals reeds eerder is opgemerkt, heeft er gedurende de periode 1795-1803 een afzonderlijk schoutambt Den Ham bestaan, echter onder dezelfde schout als Ommen. Aanleiding om een afzonderlijk archief van het schoutambt te vormen vond ik hierin echter niet.
De meeste delen zijn, voorzover niet nieuw gebonden, voorzien van een oud nummer, waarvan opgave is gedaan in de achter deze inventaris zich bevindende concordans. Tevens vindt men daar een lijst van de processen, waarvan de beschrijving op fiches reeds ten rijksarchieve aanwezig was.

De meeste delen zijn, voorzover niet nieuw gebonden, voorzien van een oud nummer, waarvan opgave is gedaan in de achter deze inventaris zich bevindende concordans. Tevens vindt men daar een lijst van de processen, waarvan de beschrijving op fiches reeds ten rijksarchieve aanwezig was.
Blijkens een inventaris (opgemaakt de 27e April 1811) in een aanlegger ten rijksarchieve - waarin zich alle inventarissen van de aan de rechtbank te Deventer overgedragen archieven bevinden - werd het rechterlijk archief van het schoutambt Ommen en Den Ham op 28 April 1811 door de schout W.A. van Laer overgedragen aan de griffier van de rechtbank te Deventer.
Tenslotte zij hier nog opgemerkt, dat gegevens, betrekking hebbende op de schoutambten en haar archieven in het algemeen, verwerkt zijn in de algemene inleiding op de rechterlijke archieven in Overijssel.

E. Vroom 1948