Het grondgebied van het landgericht Haaksbergen kwam overeen met dat van de tegenwoordige gemeente *  . Haaksbergen wordt als parochie reeds vermeld in de goederenlijst van graaf Hendrik van Dalen d.a. 1188 *  , maar het is niet bekend wie er toen de wereldlijke macht uitoefende. Daarover vinden we pas iets in de 14e eeuw. Van Johannes van Kemena, ambtman (dapifer) van Twente namens de graaf van Gelre, die van 1336 tot 1346 het Oversticht in pand hield van de bisschop van Utrecht, zijn enige rekeningen bewaard, die zijn uitgegeven door S. Muller Fzn *  . In die rekeningen verantwoordt de ambtman ook ontvangsten "ex judicio Hockesberghe" *  . Hieruit en ook uit de hierna nog te noemen verpanding van de rechtspraak te Haaksbergen blijkt wel, dat de Utrechtse bisschoppen in deze eeuw de wereldlijke macht over Haaksbergen reeds bezaten.

De opvattingen van Racer, dat zij deze macht pas in 1449 verwierven bij gelegenheid van de aankoop van de Blankenborch *  , kan dan ook niet juist zijn en hijzelf herriep deze stelling trouwens al spoedig *  , maar desondanks is zij sedertdien nog door vele schrijvers herhaalt *  .

Maar wanneer en op welke wijze de bisschop van Utrecht zijn gezag te Haaksbergen verwierf is voorlopig een raadsel zonder oplossing. Uit de rekeningen van Johannes van Kemena zou men ook kunnen opmaken, dat het gericht Haaksbergen in de eerste helft van de 14e eeuw tot het drostambt Twente werd gerekend, maar hoe dat ook zij, korte tijd later zal er een aparte drost (ambtman) zijn opgetreden, toen op 1 mei 1363 bisschop Johan van Arkel de hoge en lage rechtspraak te Haaksbergen in pand gaf aan Frederik van Heeckeren *  , welke pandschap pas op 6 juni 1423 eindigde *  . Maar ook na 1423 blijkt Haaksbergen niet gerekend te worden tot het (drost)ambt Twente maar een eigen ambtman, later drost genaamd, te hebben, sedert 1547 in gemeenschap met Diepenheim, dat ook een eigen drost had.

De eerste richter van Haaksbergen, waarvan de naam bewaard bleef, is Albert Kemper, die in 1432 optreedt in een transportacte bewaard in het huisarchief Middachten *  . Het gericht te Haaksbergen bleef bestaan tot 1811 in welk jaar het verdween ingevolge het Keizerlijke Decreet van 18 october 1810 *  , dat bepaalde, dat alle in ons land bestaande rechterlijke college's met ingang van 1 januari 1811 zouden worden opgeheven. Een nader decreet van 6 januari 1811 *  verschoof de datum van opheffing naar 1 maart 1811, toen inderdaad de nieuwe rechterlijke organisatie in werking trad.

Na de opheffing van het landgericht werd haar archief overgebracht naar de Rechtbank van Eersten Aanleg te Almelo, vanwaar het in 1880 met de archieven van andere Twentse rechtscollege's werd overgebracht naar het Rijksarchief in Overijssel *  . Dit archief is vanaf 1628 vrij goed bewaard. Van de ruim zestig protocollen, die er sinds dat jaar zijn ontstaan, ontbreken er thans vijf. Het procesverbaal van ontzegeling door de rechtbank te Almelo in 1811 en de inventaris, die na de opheffing van het gericht in dat jaar moet zijn opgemaakt, zijn helaas niet bewaard gebleven, maar de nummers, die ter gelegenheid van die inventarisatie op de delen zijn aangebracht en die thans een onvolledige reeks te zien geven, wekken het vermoeden, dat meerdere van de thans dwenen protocollen van na 1628 in 1811 nog aanwezig waren, terwijl bovendien 5 oudere delen, die in 1811 van de nummers 1 tot 5 waren voorzien, thans ook ontbreken. Het valt te hopen dat enkele van deze verloren archivalia nog ergens onder particulieren berusten en eens weer voor de dag komen. E.D. Eijken, 1966.