Vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw ontstonden in Nederland een groot aantal genootschappen en verenigingen. Onder invloed van de Verlichting groeide bij de gegoede burgerij de belangstelling voor de bestudering van economische en politieke vraagstukken, armoede, wetenschap en cultuur. Men wilde kennis verwerven en het volk opvoeden, maar zocht ook gezelligheid. Zo ontstonden algemene genootschappen zoals de Hollandse Maatschappij der Wetenschappen en de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. In de negentiende eeuw nam het verenigingsleven een grote vlucht. Op lokaal niveau ontstonden leesgezelschappen, wetenschappelijke verenigingen, toneel- en muziekverenigingen. Ook de zorg voor bepaalde groepen zieken en armen was lang het werkterrein van lokale verenigingen.

Het leesgezelschap Tot nut en uitspanning (vermaak, ontspanning) werd opgericht op 31 december 1841. Het leesgezelschap was gevestigd te Koog aan de Zaan en bestond uit 28 leden, mannen en vrouwen, die woonachtig waren in Koog aan de Zaan. Tijdens de jaarvergadering van 9 januari 1844 werd bepaald dat ook belangstellenden van buiten Koog aan de Zaan lid konden worden, mits de boeken die voor hen bestemd waren, op een adres in Koog aan de Zaan konden worden afgegeven. Eenmaal per jaar vond een jaarvergadering plaats, waarop onder andere werd besloten over de toelating van nieuwe leden (tegen een entreegeld van fl. 1,-). Het leesgezelschap stond onder leiding van een voorzitter (directeur) en een secretaris. *  W. van Hoorn was de eerste voorzitter van het gezelschap; burgemeester Andries Smit Gz. van Zaandijk, een van de oprichters van het leesgezelschap, was van 1841 tot aan zijn dood in 1890 secretaris. * 

Volgens het reglement van 1841 wilde het leesgezelschap zo veel mogelijk 'de nieuwst uitkomende werken' aanschaffen, 'in het bijzonder, die, welke in de Vaderlandsche Letteroefeningen of andere geachte beoordelende tijdschriften worden aangeprezen'. Dit konden 'groote werken' zijn (boeken) of 'kleine werkjes of vlugschriften', maar geen tijdschriften. Voor de aanschaf van de kleine werkjes was maximaal 10 gulden per jaar beschikbaar. *  In de praktijk betekende dit dat de leden voor een paar gulden per jaar werken konden lezen op een breed terrein: romantiek, dichtkunst, aardrijkskunde en geschiedenis, godsdienst en zeden. *  De leden hadden de boeken en vlugschriften één à twee weken in huis, daarna gingen ze door naar de volgende lezer. Wanneer de boeken en vlugschriften door iedereen waren gelezen, werden ze geveild op de jaarvergadering. Kopers waren de leden van het leesgezelschap. De boeken die C. van de Stadt en C.P.J. Stam op deze manier aanschaften, waren echter bestemd voor de bibliotheek van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. * 

Het boekenaanbod verschoof op den duur naar het lezen van 'een goede roman in de Nederlandsche taal'. *  Het bestuur van het leesgezelschap zocht naar boeken die 'in elke huiskamer gelezen konden worden', maar dat dit niet altijd meeviel bleek op de jaarvergadering van 1 februari 1910. D.N. Crok en H.B. Stephan legden hun bestuursfunctie neer, omdat er 'den laatsten tijd zooveel werken' uitkwamen, 'waarop wel wat aan te merken viel'. Als voorbeeld noemden zij Het Hooglied van Hermann Sudermann, een roman in twee delen uit 1909. * 

Het besluit tot opheffing van het leesgezelschap viel in de jaarvergadering van 22 mei 1950. De aanwezige leden - Jb. de Boer, J.C. Vis, G.J. Honig (voorzitter) en J.W.A. Honig (secretaris) - besloten tot opheffing vanwege de geringe belangstelling voor de jaarvergadering en het tekort aan leden. Zij stelden voor om nog een laatste vergadering te beleggen wanneer alle boeken die nog in omloop waren, ingeleverd zouden zijn. De resterende boeken konden dan verkocht worden en eventueel overgebleven gelden geliquideerd. Deze laatste vergadering is echter niet meer bijeengekomen. Wat er nog aan geld was, ging naar de leverancier en bezorger van de boeken, de boekhandel en drukkerij P. Out N.V. *