In de loop van de eeuwen is de naam Broekhem op diverse wijzen geschreven. In dokumenten uit de vijftiende eeuw lezen we Broichem, Broickhem, Breuchem en Broeckem. En in sommige oude geschriften komt de benaming Brouckem voor. Dat staat te lezen op de voorgevel van het huis met huisnummer 92, gelegen aan de vroegere Houthemerweg en bewoond door de heer en mevrouw H. Bastings.

Het verklaren van de betekenis van en iets vertellen over de afkomst van plaatsnamen en van andere toponiemen is al vaak een hachelijke onderneming gebleken; op dit terrein van de taalkunde is het verkondigen van zekerheden een betrekkelijk zeldzaam verschijnsel.
De herkomst van de naam Broekhem stelt ons, bij wijze van uitzondering, niet voor onoverkomelijke problemen. De naam Broekhem is een samenstelling van
a. Broek, dat betekent: moerassig stuk land, meest laag gelegen. Dat woorddeel Broek komt overal in ons land en ook in België voor, zoals in Broek op Langendijk (N.H.), Broekhuizen (Utr.), Broekhoven (N.Br.), Lutjebroek (N.H.) en betrekkelijk vaak in onze regio: Lotbroek, Hoensbroek en Meezenbroek.
b. Het achtervoegsel hem. Dat betekent: heim, heem, tehuis, oord. In vele plaatsnamen, niet ver van Broekhem gelegen, treft men dit woorddeel aan: Rothem, Geulhem, Houthem, Euverhem, Neerhem.
Broekhem betekent dus: woonoord, woongemeenschap, dorp, heim in een moerassig gebied.

Het lijkt waarschijnlijk, dat de naam gekozen werd om het kleine gehuchtje te onderscheiden van de andere uit de buurt, met name van Houthem, waartoe het sinds de vroegste tijden zowel in kerkelijk als in wereldlijk opzicht heeft behoord.

Dat er in ons gebied zo veel hem-namen voorkomen, is bij de historici natuurlijk niet onopgemerkt gebleven. Er lijkt een systeem achter te zitten, de naamgeving lijkt wel door één persoon, door één instantie geschied. Zo achten sommigen het zeer waarschijnlijk, dat men vanuit het oude Koninklijke domein Meerssen al de kleine, tot Meerssen behorende nederzettingen van een naam heeft voorzien, daarbij lettende op de natuurlijke omgeving, waarin het betreffende vlek gelegen was. En zo zouden vanuit Meerssen de volgende namen gegeven zijn: Rothem (heem in het rooth, in het ontgonnen landbouwgebied), Geulhem (heem aan de Geul), Houthem (heem in het woud) en Broekhem (heem in het moerassige weiland). Het al in de negende eeuw voorname Meerssen benadrukt door middel van de naamgeving dat het beschikt over bouwland, water, bos en grasland. Wie nog verder naar het oosten gaat, komt de naam Valkenburg tegen en de zeer oude nederzetting Schin op Geul.
Plaatsnamen met het achtervoegsel hem zijn Germaans van oorsprong en ontstaan vóór het jaar duizend. Men mag aannemen, dat de naam Broekhem in de negende en tiende eeuw al heeft bestaan, maar volledige zekerheid zullen we wat dit betreft wel nooit krijgen, want schriftelijke bronnen uit die vroege tijden ontbreken nagenoeg. Uitzonderlijk en uniek is de naam Broekhem overigens niet, de wijze van vorming en de betekenis (moerassig grasland) is daarentegen vrij algemeen. Ook in Belgisch Limburg treffen we een gemeente Broeckem, ook wel geschreven Broekom aan.

De eerste keer dat we de naam Broekhem in geschreven vorm tegenkomen, is in een akte in het archief van het zusterklooster van Houthem. Het dokument draagt als datum 26 juni 1391 en er is sprake van een stuk land ,,boven Bruchem, reinende (grenzende) aan land dat aan Thys den rentemeester van Valkenburg toebehoorde en aan land van Tyle van Bruckem". Bruchem en Bruckem in één zin dus.

Nu is er de volgende moeilijkheid: we weten waar de Romeinse begraafplaats gelegen was en wel op het terrein in de driehoek tussen Cremerstraat en spoorlijn, maar daar heet het niet ,,op de bedden", maar meer naar het zuiden, op het terrein achter de huidige brandweergarage langs de provinciale weg. Nu kunnen we dus wel de naam ,,op de bedden" of dialektisch ,,op de bèdder" verklaren als ,,de plaats waar de graven gevonden zijn", maar het is moeilijk te verklaren, waarom dat niet op de volgens ons , ,goede" plaats is ingetekend op de kaart van de vorige eeuw. Op de gevel van het pand Eurlings langs de weg naar Houthem, tussen Bakkerij Huydts en voormalig slager Demacker wordt de naam die zo echt Broekhems is, in ere gehouden door middel van een opschrift.

Op de Kamp
De veldnaam Op de Kamp komt in Broekhem en het aangrenzende Strabeek diverse keren voor. Eerst de verklaring: het woord kamp moet men zien als een afgeleide vorm van het Latijnse woord campus, dat veld betekent. Ook Franse woord le champ betekent veld. Kampgronden behoren tot onze oudste landbouwgronden en waren van goede kwaliteit om te bebouwen. Ze waren vrij van cijnsen en later kreeg de benaming meer de betekenis: bij een hoeve behorend. Waarschijnlijk gebruikte men de naam om de grond te onderscheiden van andere stukken land, waar het vee mocht grazen; van slechtere kwaliteit dus. De benaming komt ook in andere plaatsen in onze regio voor.
In Broekhem vindt men op de eerste plaats een stuk dat ten zuiden van de provinciale weg naar Houthem gelegen is en dat luistert naar de naam Op de Kamp. Het ligt ongeveer tegenover het huidige Hotel Helton en het was vrij uitgestrekt in Houthemse richting en zo kon de Heer Schümmer, tegenover Geerlingshof wonend, zijn huis nog ,,Op de Kamp" noemen. Een tweede stuk land met de naam ,,Op de Kempkes" was ten westen van de Bosstraat gelegen, ongeveer waar nu de Sint Jozefscholen staan.

En wie nog verder naar Houthem gaat, komt nog drie keer de naam tegen: achter het bedrijfsterrein van Rennes heette het vroeger ook ,,Op de Kamp" en ten zuiden van de weg vinden we eerst de kleine Kamp en ter hoogte van de Strabekerveldweg, vroeger Het sterk Look geheten, de grote Kamp.

Tenslotte: het stuk land ten westen van de tegenwoordige Volkshogeschool Geerlingshof heette in vroeger eeuwen ,,Op de Koalef". Wie al deze namen voor diverse stukken bouwland en een stuk ,,tuin" zo bij en door elkaar ziet liggen, dient in ogenschouw te nemen, dat het riddergoed van de Familie Van Strabach - nu Hotel Huize Strabeek - al vóór het jaar 1500 voor het grootste gedeelte uit een imposante boerenhoeve bestond - nu huize Pinckers - met uitgestrekte landerijen eromheen. Sommige stukken waren voor de landbouw bestemd, andere voor het vee en weer andere werden als tuin gebruikt. Die onderscheidingen komen in de bewaard gebleven veldnamen tot uitdrukking. De Familie Van Strabach bezat het uitgestrekte weidegebied ten zuiden van de huidige weg naar Houthem, soms tot en met de Koningswinkel ofschoon niet altijd, en bovendien het terrein tot aan de Bosstraat. Ongeveer waar nu de Volkshogeschool Geerlingshof ligt, grensde de in de onmiddellijke nabijheid van de boerenhoeve gelegen moestuin aan het terrein dat voor de landbouw was bestemd. Of, om het eens anders te zeggen: daar grensde ,,de koalef" aan ,,de kernpkes".

Zo vinden wij in het archief van het adellijk zusterklooster te Houthem een brief uit het jaar 1391, waarin een zekere Jan van Scemmart (Schimmen) een stuk land ter grootte van 3 morgen als onderpand geeft en dat stuk land lag ,,boven" (ten noorden van) Bruchem. Dit is bij mijn weten de oudste schriftelijke vermelding van Broekhem. Later leest men allerlei varianten, zoals Broichem, Brouckem, Breuchem en Broockem.

Wat men ondermeer uit de oudste benaming van het gehucht Broekhem kan afleiden, is het feit, dat de oorspronkelijke kern beneden de huidige spoorlijn heeft gelegen en niet ten noorden daarvan. Het bebouwde gedeelte van Broekhem ten noorden van de spoorlijn - aanvankelijk Kreijeberg en Katte-beek, later Witte Dorp en Bloemenbuurt - is van veel later datum en voldoet ook niet aan de omschrijving ,,laaggelegen, moerassig gebied". Ten opzichte van zijn omgeving is het zelfs hoog gelegen.
De beroemde kaart van Jacob van Deventer van ongeveer het jaar 1560 bevestigt dit alles: waar nu Broekhem ligt zien we op de kaart - waarvan bekend is, dat ze heel nauwkeurig en betrouwbaar is ingetekend - wel enkele sporen van bebouwing aan de voet van de huidige Cremerstraat en langs de tegenwoordige Koningswinkelstraat, maar niets in noordelijke richting, naar het toen veel uitgestrektere Ravensbos toe.
Aan de voet van de Cremerstraat en langs de Koningswinkelstraat, die in oude geschriften wordt aangeduid als ,,het straatje", daar ligt de kern van het ,,echte" Broekhem. Het is bekend, dat er in de zeventiende eeuw enkele huizen langs ,,het straatje" lagen en het gebied, waar dit straatje naar toe leidt wordt al genoemd in het jaar 1306: het is de Koningswinkel, een terrein langs de Geul.
Het is gewoon toeval, dat men net op deze plaats in 1931 de uit mergelsteen opgetrokken Sint Jozefkerk bouwde waardoor zich het feit voordoet, dat de kern van Broekhem in al die eeuwen op nagenoeg dezelfde plaats is blijven liggen.

De Loeszak
Het laaggelegen stuk land achter Hotel Prinses Juliana draagt de interessante naam de Loeszak. Het reikt tot aan het pretpark De Valkenier. Waar komt deze naam vandaan? Er zijn twee theorieën. Volgens de eerste is loeszak ontstaan uit het oude, saksische woord laga, dat ,,stuk laagliggend land" betekent. Daar is het achtervoegsel -ak achtergekomen en dat betekent water. Latijns aqua = water. Dat stukje a of ak komt men in vele plaatsnamen tegen. Zo betekent Breda plaats aan de brede Aa en Aa, ook de riviernaam, draagt de betekenis ,,water". Ook het eerste stuk van de naam Aalbeek zou wel eens ,,water" kunnen betekenen. Volgens deze eerste theorie betekent Loes-zak dus: laaggelegen stuk land in water. Maar er is een tweede verklaring mogelijk ten aanzien van het eerste stuk. Dat Loe kan ook afgeleid zijn van het oude woord loo en dat betekent ,,bos". Men vindt het stuk in plaatsnamen als Elsloo en Heiloo en zelfs is er een plaats die gewoon ,,Het Loo" heet, het bos dus. Volgens deze tweede opvatting betekent Loeszak dus: bos in water, wat populair gezegd betekent: bosachtig gebied, dat tevens moerassig is.
Overigens heeft men achter dat eerste stuk een s gevoegd, dat is een genitief-s, zoals bij vaders fiets en moeders tas bijvoorbeeld. Dat werd dus 'lo's ak" en dat gaat men alras uitspreken als looszak en loeszak. Zijn we het over het eerste stuk dus niet eens, over de betekenis van de gehele naam bestaat toch niet veel twijfel: er is sprake van een moerassig stuk land en dat is niet verbazingwekkend, zo vlak bij de Geul, die - meer nog dan heden ten dage - in vroeger eeuwen vaak buiten haar oevers trad en heel de buurt onder water zette. De Loeszak is een echt-Broekhemse naam voor een stuk land: laag en moerassig, dat was heel Broekhem immers.

Koningswinkel
Men hoeft niet eens zo een heel oude inwoner van Broekhem te zijn om zich te kunnen herinneren, dat de huidige Koningswinkelstraat vroeger een verlengde vond in het Koningswinkelweggetje dat begon op de plaats waar nu Pension Mohr gelegen is. Wie dat weggetje aanhield kwam in de Koningswinkel terecht, wie daar naar links aanhield ging naar Valkenburg langs het zwembad. Dat men in 1978 het zwembad de naam Konincswinkel heeft gegeven, is dus in feite erg verwarring stichtend en verkeerd, want dat zwembad ligt bijna in de Loeszak. Het terrein dat vanouds Koningswinkel heet, ligt enkele honderden meters verder stroomafwaarts langs de Geul, meer naar het westen dus. Dat Koningswinkelweggetje - een modernere benaming luidt Koningswinkelvoetpad - is door de aanbouw van een hele buurt huizen en flatgebouwen grotendeels ten offer gevallen aan de uitbreiding van Broek-hem, maar het laatste deel is aan de huizenzee ontsnapt: het is het fraai ogende voetpad dat van de Prinses Beatrixsingel naar het terrein van de Valkenburgse Boys leidt en vandaar verder naar het Koningswinkelbruggetje.
De naam Koningswinkel duikt voor het eerst op in een akte, alweer uit het archief van de zusters uit Houthem. De brief is van het jaar 1306 en er staat de naam Konincswinkel met een c, dat is de spelwijze die men voor de naam van het zwembad heeft gekozen. Het gebied de Koningswinkel was in die tijd een vrij omvangrijk landbouwgebied; het was een groot leen van Valkenburg. Diverse eigenaren ervan zijn bekend en men weet met name dat de Koningswinkel gedurende enkele eeuwen in het bezit is geweest van de Familie van Strabach, die in de zestiende eeuw over aanzienlijke stukken grond beschikte. En nu de naam Koningswinkel. Over het tweede deel van de naam bestaat vrij grote zekerheid. Het kwam vaker voor, dat men een stuk land benoemde naar aanleiding van de vorm die het bezat.

Een stuk land, dat hoekig uitliep - bijvoorbeeld door de loop van Geul omsloten was - werd een winkel genoemd. Het oude woord winkel, dat hoek betekent, leeft voort in het woord winkelhaak.
De Koningswinkel is dus een stuk grond dat hoekig uitloopt, maar over het eerste stuk van de naam bestaat geen afdoende uitleg. Ik wil slechts een aantal mogelijkheden aandragen. Is Koning de naam van de eerste familie die het land in bezit had? Zo een naam naar aanleiding van de eigenaar komt wel meer voor. Het zal wel nooit meer te achterhalen zijn, want voor de eerste eigenaar moeten we vermoedelijk ver vóór het jaar 1300 zijn. Soms wordt de mening naar voren gebracht dat de naam Koningswinkel samenhangt met het feit, dat het terrein werd gebruikt door de schutterij om er het jaarlijkse koningsvogelschieten te houden. Dat zou wel betekenen, dat dat koningsvogelschieten al in de dertiende eeuw daar zou zijn gehouden, want de naam komt, zoals gezegd, al voor in 1306. Hield men in die lang vervlogen tijden al koningsvogelschieten?

De Baende
In de aanvang van dat verhaal is al verteld, dat het hele ,,zuidelijke" deel van Broekhem in oorsprong een drassig, moerassig gebied is geweest. Nog geen veertig jaar geleden heette het gebied tussen Prinses Beatrixsingel en Prins Willem-Alexanderlaan en het gebied ten zuiden ervan, tot aan de Geul dus, in de Broekhemse volksmond de Baende. Het was een oord van sappige weilanden, stukken braakliggende grond en drassige stukken, begroeid met riet en hoog, steil gras. Er liepen enkele smalle paadjes doorheen en het was een ideaal gebied om er als kind rovertje en indiaantje te spelen. De naam baende is overduidelijk: het is de dialektische uitspraak - met een n, waar in het Nederlands een m wordt gehoord - van het woord beemd, dat ,,vlak, waterrijk weiland" en ook wel ,,hooiweide" betekent. Ook het Duits kent het woord Band, meervoud Bânden, dat dezelfde betekenis draagt.

Nu is het een beetje verwarrend dat op sommige kaarten dat hele gebied als ,,baende" wordt omschreven - en dat klopt met wat de volksmond zei - maar soms worden aparte ,,baendes" ingetekend.

Zo heette het stuk grond aan het einde van de huidige Koningswinkelstraat, tegenover het terrein van de Bierbrouwerij De Leeuw in vroeger dagen de Knubben-beemde. De bejaarde Jeng Haenen, vijftig jaar geleden collectant in de kerk van Broekhem, heeft mij verzekerd dat hij die naam vroeger hoorde noemen. Een verklaring is niet moeilijk: kennelijk heeft dat stuk land toebehoord aan de Familie Knubben; een echte Broekhemse familie, die al in het jaar 1409 wordt genoemd en waarvan leden ook in de zeventiende eeuw in ,,het straatje" woonden.

ZIE vervolg 2/2