4161 [Overzicht van strijdgewoel en rampen]

B-2298 Burgh. De restanten van de kerk na de grote kerkbrand, veroorzaakt door nalatigheid bij het repareren van de dakgoten. Zowel toren als het kerkdak brandden uit. Een preekstoel, de heerenbank uit 1674, het orgel 1903 en de klokken van 1753 gingen totaal verloren

BUR-1442 Burgh. Burghse Ring. Kijkend naar de Zwarten Hoek vanuit de Hogeweg. Blus materiaal gebruikt bij de kerkbrand van 25 september 1924

SW-2546 Nieuwerkerk. Noorddijk. Het gat bij 'Stevensluis', gesloten op 28 juli 1953. Op de achtergrond de Rampaartsedijk: de scheiding tussen linksboven de polder Ooster-en Sirjansland en rechts de Vierbannen polder

A-1733 Oorkonde, uitgereikt door de Stichting Nieuw Schouwen-Duiveland aan Teetje Hanedoes, als hulde en dank voor verleende hulp en bijstand.

X-4724 39. Alle spelers zingen het slotlied. 'De zee geeft ons vrede èn brengt ons in nood. De zee doet ons beven, de angst is soms groot. De zee schenkt ons rijkdom èn neemt alles af. De zee is ons leven, de zee is ons graf.'

X-4723 38. Op de dijk bij het dorp verschijnt Leendert, een pelgrim inmiddels van middelbare leeftijd: 'De tijd verglijdt.. strijkt alles glad.. effent ons pad. Ik heb gereisd en geleden, gebeden... boete gedaan. Nu op Schouwen terug gekeerd vind ik niets meer uit mijn jeugd. De zee ontnam ons het land. De Felixvloed en even later verdween heel Schouwen onder water. Maar op het plein onder de bomen.. zie ik ze allemaal weer komen.' Terwijl hij ze beneden langs ziet trekken vertelt Leendert hoe het verder ging met de verschillende figuren en bevolkingsgroepen uit Zuidkerke: 'Met Andries heb ik mij verzoend, hem in mijn hart 'mijn vriend' genoemd. Helaas.. ondanks de dammen die hij bouwde is het Zuidland verloren gegaan.. Zie je die toren eenzaam staan.. Een overwinnaar is er niet. De zee en het land... een eeuwig lied'

X-4722 37. Dertig jaar later. Een groep dansers gehuld in respectievelijk blauw en geel beelden met golvende bewegingen het winnen en verliezen van land en zee uit. Tussen hen staan een man, vrouw en kind als symbool voor de mens; de derde partij in het gevecht van de elementen. Ook zij dansen terwijl ze zingen: 'Je geeft me zoveel, het geheim van de zee, de haringen slepen we netten vol mee. Je geeft me het leven, je gaven zijn groot. Maar onverwachts sla je en zoek je mijn dood'

X-4721 36. De baljuw leest het vonnis voor waarmee Leendert wordt veroordeeld tot een pelgrimstocht naar Santiago de Compostella. De kapelaan hangt hem de pelgrimsmantel om en Leenderts zuster Isabeau geeft hem een kleine lantaarn en een kus op zijn wang. Het volk zingt: 'Je zult naar Santiago gaan, voor alles wat je hebt misdaan in woede of in eigenwaan'

X-4720 35. Dan arriveert de baljuw, die Leendert met hulp van Dirk Maartensz overmeestert. Leendert valt daarbij op de grond terwijl het volk zingt: 'Jij! Leendert! Jij hebt ons misleid met je gladde praatjes! Jij! Leendert! Jij verdreef ons volk van huis en haard!'

X-4719 34. Andries balt zijn vuisten en wil Leendert te lijf gaan. Die trekt zijn degen en smaalt: 'Een Brabantse veenboer vecht misschien met zijn knuisten, maar de Zeeuwse landadel is wat beters gewend. Wij vechten als heren.' Dirk Maartensz geeft daarop zijn degen aan Andries Vierlingh. Tijdens het gevecht schreeuwen beide mannen beschuldigingen naar elkaar waarbij Leendert boos uitroept dat hij Andries een lesje wilde leren met behulp van dijkgraaf Jan Suijs. Wanneer het volk dat hoort schreeuwt het woedende verwensingen naar Leendert

X-4718 33. Op het moment dat iedereen weg wil lopen komt Andries Vierlingh terug aan in het dorp. 'Wacht! Wacht nou toch! Jullie hoeven niet weg! Er is niets aan de hand! Leendert heeft jullie bedrogen! Hij speelt onder één hoedje met die oplichter van een dijkgraaf!' Tegen Leendert: 'Smerige leugenaar! Terwijl ik naar Brussel was heb je de hele bevolking tegen me opgezet!'

X-4717 32. Onder de achterblijvers ontstaat ruzie. Leendert van Zuijdland: 'Waarom blijven jullie nog? Het gaat hier fout! Red je zolang het nog kan. Vierlingh is hem al lang gesmeerd!' Johanna Pieters: 'Maar hij is toch naar de keizer? In Brussel? Om hulp? Ik geloof jou niet meer. Je hebt je aan mijn Anna vergrepen. Ik geloof Vierlingh.' Renger Harinckman: 'Nou dan ben je gek! Die Vierlingh met zijn ketterse ideeën!' De stemming is explosief, er wordt gescholden. Anna en Dirk zingen: 'De één zegt dit, de ander dat. Maar wie wijst ons het juiste pad? De één zegt links, de ander rechts. Maar wat is vals en wat is echt?'

X-4716 31. Enkele dagen later vertrekken de meeste dorpelingen uit het dorp met hun huisraad opgetast in handkarren, op lastdieren en in kruiwagens. Kinderen vervoeren kleinvee en honden aan touwen. Het is een grauwe, sombere stoet die wordt begeleid door solozang: 'Als ik soms in nachten de slaap niet kan vatten, de wind rukt en raast. Als het kreunt in Zuidkerke, de dijkwachten werken, het huis zuchtend kraakt. Dan denk ik: Is later ons dorp enkel water? Dan word ik heel bang. Wie zal van ons weten, eens zijn we vergeten, verdwenen al lang. Zo lang'

X-4715 30. Het feestgedruis wordt plotseling onderbroken wanneer dijkgraaf Jan Suijs in paniek aan komt rennen. 'Vergeef mij Heer dat ik een onheilsbericht moet brengen. Bij inspectie bij laag ebbe is mij gebleken dat de voet van de dijk hier recht voor Zuidland geheel afgekalfd en ondermijnd is! Een spoedige dijkval is te verwachten. Het dorp zal met grote spoed moeten worden verlaten'

X-4714 29. De muziek begint weer. Er wordt gedanst en het bruiloftslied klinkt op: 'Kom zing het maar uit want het Zuidland is bruidsland. Draai om en draai om'

X-4713 28. Leenderts vader, Jan van Zuijdland vraagt geschokt aan zijn zoon wat er toch met hem aan de hand is. Leendert: 'Wat er met mij is? Moet u dat nog vragen? De afgelopen tijd heeft u het alleen maar over die…die godslasteraar! Andries vóór en Andries na! Uw zoon....uw eigen vlees en bloed bestaat niet meer voor u! Ziek wordt ik ervan!' Terwijl hij weg wankelt gaat Jan van Zuijdland wanhopig achter hem aan

X-4712 27. Wanneer Anna even later met Dirk Maartenszoon danst wordt Leendert aggresief. 'Opzij, stoepenschieter! Die meid is met mij!' Hij grijpt Anna vast en drukt haar ruw tegen zich aan. Andries Vierlingh komt tussenbeide en er ontstaat en schermutseling die maar net goed afloopt wanneer Leendert probeert om Vierlingh met een dolk te steken

X-4711 26. Wanneer Van Zuijdland is uitgesproken barst het feest los. Muzikanten beginnen te spelen, vrouwen schenken wijn en serveren kluif, gekookte mosselen en brood. Er wordt gedanst. Leendert van Zuijdland drinkt te veel en heeft onderonsjes met de pastoor. Wanneer Anna in zijn buurt komt om wijn te schenken probeert hij haar vast te grijpen

X-4710 25. De vader van Isabeau, Jan van Zuijdland, spreekt het bruidspaar eveneens toe en reageert daarbij op de woorden van de pastoor. 'Dank u Vader Jozef voor de prachtige dienst. Uw vermanende woorden zijn echter niet helemaal terecht. Immers de onderneming bij Borrendamme is volkomen geslaagd. Borrendamme is behouden! Onze bruidegom heeft zijn gelijk bewezen.'

X-4709 24. Twee weken later is de trouwdag van Andries Vierlingh en Isabeau van Zuijdland. Een huwelijk is altijd groot feest in Zuidkerke, zeker wanneer de dochter van de grootste boer trouwt. Het hele dorp is uitgenodigd, boeren en vissers. Maar ook de adel is aanwezig, evenals de baljuw van Schouwen met zijn vrouw. Tijdens zijn toespraak, volgend op het officiële jawoord van het stel, waarschuwt de pastoor Andries voor hoogmoed: 'Zie toch de sluipende slang in uw ambities! Waar het zaken van bovennatuurlijke aard betreft, zoals dijkvallen, mogen wij stervelingen slechts bidden en hopen op behoud'

X-4708 23. Isabeau van Zuijdland rent spontaan naar Andries Vierlingh en valt haar aanstaande om de hals. 'Geweldig Andries! Je hebt ze allemaal overtuigd!' Haar ouders Jan en Elisabeth van Zuijdland klappen spontaan in de handen, maar haar broer Leendert van Zuijdland kijkt zijn vader aan en zwijgt, draait zich om en loopt weg terwijl hij op de grond spuwt

X-4707 22. Vanachter de huizen komt allerlei volk tevoorschijn. Mannen met scheppen, hakken en harken, kruiwagens en jute zakken. Vrouwen met manden. Zij zingen: 'Mand, hark, spa. We gaan Vierlingh achterna. Ga met ons mee. We gaan winnen van de zee!'

X-4706 21. De reacties zijn verdeeld. Dijkgraaf Jan Suijs: 'Een dam bouwen in de stroming? Maar dat is toch gekkenwerk! Verspilling van goede kleigrond. Bij de eerste storm zal die wegspoelen!' Raas van Haemstede: 'Klinkt mij goed in de oren. Een doordacht plan lijkt me. Wat denkt u Jan Hilgersee? Gaan we in zee met deze knaap?' Omdat Vierlingh alle tegenwerpingen van de dijkgraaf en Pieter Rombouts weet te weerleggen gaan uiteindelijk alle notabelen akkoord met zijn plan

X-4705 20. Daarnaast, midden op het dorpsplein, staat Andries Vierlingh op een kar. Met een stuk houtskool schetst hij op een bord een ruwe kaart van de dijk bij Borrendamme om aan de dijkgraaf en andere notabelen en belangstellenden uit te leggen wat zijn plan is. 'De dijkval vond hier plaats, net ten westen van Borrendamme. De stroming van de Schelde is hier op zijn sterkst. Als we dus hier, in de ondiepte vóór het gat, met dood tij en laag water een strekdam bouwen met de tijstroom mee, dan leiden we de stroming van de kust af. Dan kunnen we daarna zonder moeite het gat dichten. In het gat bouwen we dan een tijdelijke, houten spuisluis om water te lozen. Zo komt Borrendamme spoedig weer droog'

X-4704 19. Een rij mensen staat te wachten om de tiend te voldoen. Daarvoor hebben zij allerlei producten en dieren bij zich die worden geinspecteerd en in ontvangst genomen door de pastoor. De kapelaan noteert een en ander op een rol perkament. Heer Raes van Haemstede kijkt toe

X-4703 18. Hun woorden veroorzaken paniek. Jobje Jobse: 'Zie je wel! We zijn verdoemd! Meneer pastoor had gelijk! We hadden die melaatsen nooit toe moeten laten!' Johanna Pieters: 'Je mot naar heer Jan van Zuijdland gaan! Naar het grote huis! Misschien kan die aanstaande van juffrouw Isabeau wat doen!'

X-4702 17. Vermoeid ogende mannen en vrouwen met tassen, zakken en manden lopen het dorp binnen: 'Help ons alstublieft! Bij Borrendamme is de dijk gevallen. Vanmorgen scheurde die ineens over wel 200 voet breedte en zakte in het water. Het dorp is ondergelopen. Wij moesten vluchten. De huizen staan onder water en de kerk staat vol vee. Help ons, alstublieft! Denk aan uw Christenplicht!'

X-4701 16. Ze zijn te laat. Terwijl dorpelingen toestromen om te zien wat er gebeurt worden ze gearresteerd door soldaten van de baljuw, die al een tijd op zoek zijn naar deze stropers. De baljuw: 'Goed werk mannen! Dit zijn de gezochte schurken! We zullen ze voor de Vierschaar slepen. De heer van Elkerzee zal tevreden zijn'

X-4700 15. Twee verwilderde jongemannen met strikken en gestroopte hazen en konijnen over hun schouders rennen het dorp binnen en drinken gulzig uit een emmer water die ze putten. Een van hen, Janus Simonszoon, krijgt daar heftige buikkrampen van. Zijn stotterende maat David Willemszoon maant hem nerveus aan om toch op te staan: 'We motte verder! Je drink ook veel ste gul...gul...gul vlug! De b..b..b..b baljuw komp d´r an!'

X-4699 14. De dorpelingen rennen plotseling weg omdat een groep in lompen gehulde melaatsen het dorp in strompelt om hun waterkruiken te vullen uit de welput. Ook de pastoor raakt in paniek: 'Onreinen! Melaatsen! Uit Zierikzee! Ga terug! Naar het leprozenhuis!' Jan van Zuijdland wil hen doorsturen naar de Prunje om daar water te halen, maar Andries Vierlingh loopt naar ze toe en put water voor ze zodat ze zelf niet bij welput hoeven te komen. 'Een bijzondere jongen lieve kind', zegt Van Zuijdland tegen zijn dochter. Maar zijn zoon Leendert en de pastoor vinden het maar niets. Zij zijn het er over eens dat Andries Vierlingh ketterse en gevaarlijke ideeën heeft

X-4698 13. Op een vraag van Vierlingh bevestigt de pastoor dat het stuk land dat nu is ondergelopen reeds een inlaag was. Vierlingh: 'Daaruit blijkt weer welk ene heilloze weg het is om almaar inlagen te leggen en verder terug te wijken voor de zee. Dus slechts 20 jaren heeft men profijt gehad van de laatste inlage. Wat een verspilling!' De pastoor vindt echter dat men zich niet anders kan gedragen tegenover dit godsgericht

X-4697 12. Er nadert een kleine stoet bestaande uit een boerenwagen getrokken door paarden waarin Jan Simonszoon van Zuijdland zit met zijn dochter Isabeau. Naast hun rijdt haar toekomstige echtgenoot Andries Vierlingh te paard en achter de kar twee knechten te paard. De pastoor begroet hen breedsprakig maar Van Zuijdland onderbreekt hem om Andries Vierlingh voor te stellen en te vragen of er nog nieuws is. Dan hoort hij dat de hele zeedijk bij Serooshaven, zeker 200 roeden lang, zomaar verdween in de Schelde

X-4696 11. De pastoor onderbreekt het applaus dat opklinkt na afloop van het spel. 'Dank niet de spelers! Dank liever God! Sla kruisen! Neem de boodschap van de legende in jullie harten op! Leef vroom en betaal op tijd uw tienden aan de Heilige kerk!'

X-4695 10.'Laat ons Egelantieren u vertellen en u een helder voorbeeld stellen. En tonen wat gij weten moet over eigendunk en hoge moed. Dat zo het Westenschouwen is vergaan, ook op deze parochie kan slaan. Bedenk dat God niet laat verzanden de zegeningen zijner handen'

X-4694 9. Jaarlijks wordt het dorp bezocht door de Rederijkers. Kleurrijke, vrolijke lieden uit het verre Zierikzee. Ze komen op uitnodiging van de pastoor om de dorpelingen te stichten en onderrichten. De komedianten beklimmen een podium en trekken de aandacht van de dorpelingen door te rammelen en ratelen met allerhande instrumenten. Dan presenteren zij de legende van de zeemeermin van Westenschouwen

X-4693 8. Jobje Jobse: 'Hè, wat noe, wat is dat voor 'n harde taal? Die mannen hebben allemaal ook 'n gezin om voor te zorregen! Ben julder nou Christen?' Janne Haricksman:''t Kan hier in Looxhaven of Zuidkerke ook gebeuren. Elke dag! Met 't water weet je 't nooit!' Ze zingen: 'Je bent een net aan 't boeten, je speelt een kinderspel. Je voelt iets aan je voeten. Dan opent zich...de hel'

X-4692 7. In Looxhaven, het haventje grenzend aan Zuidland, worden netten geboet. Janne Harincksman: 'Ik heb gehoord dat alle boten van Serooshaven hier ook komen liggen.' Anneken Hayman reageert verontwaardigd: ''t Zal toch waarachtig nie waar wezen? Waarom hier? 't Is toch hun dijk die gevallen is? Of nie? Wat hebbe wij d'r dan mee van doen? Laten ze naar Bridorpe gaan, of naar Zierikzee voor mijn part!' Griet Blocxs: 'Of laet de kerk dr maar voor zorregen. We betaele nie voor niks elk jaar de tiend!'

X-4691 6. De vrouwen praten verder over de komende bruiloft op het grote huis. Leendert zijn zuster Isabeau gaat trouwen. Jaane Hoobics: 'Ik heb gehoord dat haar aanstaande een hele knappe jongeheer is. En ´t schijnt dat ´m gestudeerd heeft. In Leuven. Iets met ´t bouwen van dammen en dieken.' De suggestie van de andere vrouwen dat hij dan met een spa aan de slag kan bij de inlaag wijst ze resoluut van de hand. 'Denk dat maar niet! Die is geboren met een gouden lepel in zijn bek! Z'n vader is 'n hoge Piet in Breda, schepen of zoiets. Komt an 't hof van Graaf Adolf van Bourgonje! Nee. Die maakt z´n handen niet vuul!'

X-4690 5. Leendert van Zuijdland jr, zoon van een rijke boer die eigenaar is van het gebied, besteedt aandacht aan de jonge maaister Anna Pieters. Hij biedt haar een baan aan in de keuken van het grote huis, maar Anna wil op het land blijven werken. Wanneer Leendert weg is reageren de andere vrouwen boos op de manier waarop Leendert zich gedraagt. Neelle Jacobs: 'Wat most ie van je? Zat ´m weer met z´n vuile pote an je? D´n duvel!'

X-4689 4. Vissersvrouw Janne Harininckman zingt over de vloot die veel haring vangt en de schoonheid van het dorp. De dorpsbewoners vallen in met het refrein: 'Dit land is ons heilig, dit land is ons werk. Hier voel ik me veilig, de dijken zijn sterk'

X-4688 3. Vrouwen doen de was op een kleine steiger bij het water

X-4687 2. Augustus 1528. Oogsttijd in Zuidkerke. Maaiers, dorsers, boeren en vissers zijn druk aan het werk