De benaming 'Landen van Overmaas' is eerst ontstaan, nadat de hertogen van Brabant in het gebied, rechts van de Maas gelegen, meer bezittingen gekregen hadden en deze vanuit Brussel geregeerd werden. Deze bezittingen lagen dus ten opzichte van genoemde stad 'over de Maas'.
Als voornaamste onderdeel daarvan kan men het oude hertogdom Limburg beschouwen. Dit is in de Limburgse erfopvolgingsstrijd tussen de hertog van Brabant en die van Gelder en hun bondgenoten door de slag van Woeringen in 1288 aan Brabant gekomen. Tot dit hertogdom hebben echter slechts zeer kleine delen van onze tegenwoordige provincie Limburg behoord.

Dit zijn nl. geringe gebiedsdelen, die in 1843 van de Belgische gemeenten Gemmenich en Sippenaken zijn afgescheiden en bij Nederland gevoegd. *  Verder behoorden oorspronkelijk de hoge- en lage justitie van Wahlwilre en Mechelen, de lenen en vazallen aldaar en acht vazallen te Epen tot het oude hertogdom Limburg. Deze lenen kwamen aan de heren van Wittem, welke laatste plaats een Limburgs leen was. Na 1288 gingen ze over aan Brabant. * 

De territoriale band, van het oude hertogdom met de huidige provincie is dus heel gering geweest. Met het rechterlijke was het anders gesteld.
Tot de Landen van Overmaas behoorden verder de heerlijkheid, na 1357 graafschap Valkenburg, de heerlijkheid 's Hertogenrade, het graafschap Daelhem, de plaats Wassenberg, Gangelt, Millen en Waltfeucht, de heerlijkheid Kerpen enz.
In de z.g. Livres Noirs, van de Brabantse Rekenkamer, op het Algemeen Rijksarchief te Brussel bewaard, worden deze Landen als volgt aangeduid: 'Limbourg et les autres pays d'Outre-Meuse' en als 'pays, terres et seigneuries d'Oultre-meuse. assavoir; Limbourg, Faulquemont, Dalem, Rode ('s Hertogenrade) Wassenberg, Kerpen, Millen, Gangelt, Vucht, Aspremont et autres' resp. in de jaren 1450, 1469 en 1473. * 

In de latere tijd nadat de meeste van de genoemde en thans Duitse plaatsen als Wassenberg, Gangelt enz. voor Brabant waren verloren gegaan, duidde men meestal met 'Landen van Overmaas' het hertogdom Limburg en de Landen van Valkenburg, Daelhem en 's Hertogenrade aan, samen soms provincie genoemd. *  Wij zullen slechts handelen over de drie laatstgenoemde.
Over de oudste geschiedenis van de Landen van Valkenburg, Daelhem en 's Hertogenrade zal een kort overzicht gegeven worden en medegedeeld hoe ze het een na het ander bestuurlijk, niet territoriaal, met Brabant zijn verenigd en als pionnen in de handelspolitiek van de Brabantse hertogen hebben gediend.

De oudste vermelding van een plaats Valkenburg dateert uit 1041. Toen schonk Keizer Hendrik III bezittingen in vier 'villas' (dorpen) nl. Herve, Vaals, Epen en Valkenburg gelegen, aan zijn nicht, Ermingardis. Deze bezittingen lagen in de Luikergouw en waren door koning Koenraad (1024-1039) tengevolge van een vonnis van een schepenbank verkregen en daardoor Rijksgoed in Neder-Lotharingen geworden.
Met dit Valkenburg is naar de mening van alle deskundigen het tegenwoordige Oud-Valkenburg, niet de latere stad Valkenburg, *  bedoeld.

Hoever het gebied van dit (Oud) Valkenburg zich uitstrekte is onbekend. Wellicht grensde het aan de heerlijkheid Berg, Houthem en Schin op Geul. Het tegenwoordige Valkenburg behoorde toen tot Schin op Geul, dat door de rivier de Geul van Oud-Valkenburg gescheiden was. Deze rivier moet toen kort langs de voet van de kasteelsberg in het huidige Valkenburg gelopen hebben, waardoor het te verklaren is dat Valkenburg vóór 1281, toen het kerkelijk zelfstandig werd, tot de parochie Schin op Geul en niet tot die van Oud-Valkenburg behoorde. *  Schin op Geul behoorde tot de schenking van het praedium (domein) Meerssen door Gerberga, dochter van Hendrik I, keizer van het Duitse Rijk, en echtgenote van Lodewijk van Overzee, koning van Frankrijk, in 968 aan de abdij van Reims gedaan, die er een proosdij stichtte. Over het gebied dezer schenking, die uit verschillende dorpen bestond, moest een wereldlijke voogd aangesteld worden en als zodanig fungeerde de heer van Valkenburg, onder oppervoogdij van de hertogen van Lotharingen. * 

Als eerste ondervoogd heeft een Emmo, grootvader van Emmo I van Loon, gefungeerd. En uit dit geslacht zou de voogdij via de eerdergenoemde Ermingardis gekomen zijn in het huis Montaigu, waartoe Thibalt van Voeren-Valkenburg behoorde. Oorkonden waarop deze bewering steunt, geeft Dr. Boeren, waaraan wij deze mededeling ontlenen, niet aan. * 
De voogd van een dergelijk gebied (immuniteit) mocht niet daarin wonen en daarom bouwde de Valkenburgse voogd zijn kasteel even buiten het gebied der Meerssener immuniteit nl. in Oud-Valkenburg.
Na Thibalt treden leden van het geslacht van Heinsberg als heren van Valkenburg en als Meerssener voogden op. Deze laatsten hadden in 1096 reeds bezittingen in het dorp Houthem, nog voordat zij heren van Valkenburg werden.
Het bezit van Thibalt van Voeren-Valkenburg, is de eigenlijke beginkern geweest van het latere Land van Valkenburg.
Welk een omvang deze kern had nadat de Heinsbergers heren van Valkenburg waren geworden, wordt duidelijk uit een volumineus charter van 8 november 1364.
In die oorkonde worden de geschillen betreffende Valkenburg behandeld tussen de hertog van Gulick en Walram van Valkenburg, heer van Born, en ze eindigt met de verpanding van o.a. de heerlijkheid Valkenburg door de hertog van Gulik aan hertog van Wenceslaus van Brabant.

De omschrijving van het verpande luidt als volgt 'dat huys Valk (kasteel Valkenburg) die stat met yrmer (haar) tzobehoeren, zo wissen (te weten) is: Houthem, sente Ghyrlach, Aldevalk (Oud-Valkenburg) voirt mit gherichten ho (hoge) ind neder, mit moelen, mit tolle, mitten muntzen, mitten wingard, mit bussche, mit brouche, mit beemden, penningchen gulden, corengulden, capunen, hoendren, scheffen, soffenstoel (schepenstoel), mannen, bourehmannen, ghemeinden ind dienste'. *  Mede door deze oorkonde wordt het duidelijk dat het Land van Valkenburg zich gevormd heeft uit meerdere delen nl. het bovenomschreven gebied, waarin wij het Rijksleen Valkenburg vermoeden en gebieden en plaatsen die de heren later hebben verkregen. Of tot het Rijksleen, geen Rijksgoed heeft behoord, zoals Rothoff beweert, meen ik te mogen betwijfelen, immers Ermengardis schonk niet haar hele bezit in Valkenburg aan de aartsbisschop Herman II van Keulen zoals o.a. blijkt uit de schenking van dit bezit door aartsbisschop Anno I ca. 1075 aan de nieuwe Keulse kerk Maria ad Gradus. * 

In de loop der jaren werd dit bescheiden begin van het latere Land van Valkenburg sterk uitgebreid. Als voogden van de proostdij van Meerssen oefenden de heren van Valkenburg vele rechten uit namens de proost in de plaatsen, die tot het rechtsgebied van deze laatste behoorden. Dit waren de volgende in het Land van Valkenburg: Meerssen met Amby en Limmel; Bunde; Ulestraten; Beek, en Klimmen met Schimmert, Hulsberg en Nuth, Schin op Geul met Valkenburg. *  In de loop der tijden eigenden de heren van Valkenburg zich in deze plaatsen rechten toe, die zij slechts als voogd hadden en brachten ze zo bij het land van Valkenburg. Wanneer deze overname plaats vond is moeilijk te zeggen, vermoedelijk is dit geleidelijk gegaan. *  De proost van Meerssen heeft tot aan de Franse Revolutie echter verschillende rechten behouden zoals o.a. het aanstellen van proostschout en proostschepenen, die jurisdictie hadden over cijnsplichtige goederen van de proost. Reeds vrij vroeg had de heer van Valkenburg er zijn ambtenaren. Zo was er een zekere Theodericus in 1102, vermoedelijk advocatus of voogd van Goswijn, heer van Valkenburg.

Deze Theodericus komt tussen 1230-1236 bij de 'meliores ministeriales' (de beste dienstmannen) van Beatrix, vrouwe van het Land van Valkenburg, voor. * 
Dirk II heer van het land van Valkenburg noemt Henricus de Bicklar in 1246 'mijn voogd', in een akte waarin hij achttien bunder land, gelegen te Beek, dus in de immuniteit van Meerssen, van leenverband vrij maakt. *  Dit land was aan de Balie Biesen van de ridders der Duitse orde geschonken door de weduwe van Willem van Beek, voogd van Beek, die in 1241 voorkomt bij de homines (leenmannen) van genoemde Dirk van Valkenburg. *  In 1271 wordt een akte gepasseerd ten overstaan van ridder Godefridus, voogd van Valkenburg en ten overstaan van villicus (schout?) en schepenen van de bank Beek. *  In een oorkonde uit het jaar 1295 verleden voor Walram, heer van Valkenburg omtrent de overdracht van een huis en land gelegen te Heer komt als getuige voor Adam de Berghe, die Walram zijn advocaat of voogd noemt. * 

Voor Hupertus van der Gracht, voogd van Valkenburg en voor schepenen van Klimmen heeft in 1324 de overdracht plaats van een rente aan het klooster St. Gerlach. * 
Ten slotte maakte Walram, heer van Valkenburg de hof Kardenbeek te Klimmen in 1269 vrij van belasting. *  Uit deze opsomming kan men zien hoe de Valkenburgse dynastie haar macht vergrootte in een gebied waarvoor zij eigenlijk slechts gedelegeerde was van de proostdij Meerssen.
Omtrent het verkrijgen door de heren van Valkenburg van de andere plaatsen die het Land van Valkenburg hebben uitgemaakt het volgende.

Borgharen en Itteren, waren waarschijnlijk rééds voor 1330 bezittingen van de heren van Valkenburg. In genoemd jaar wordt de justitie, die tot dan toe onder één gerecht behoorde, verdeeld. De hertog van Brabant kreeg Itteren, de heer van Borgharen, Adam ridder van Haren, ontving Borgharen, dat daardoor leen wordt van Brabant. De hertog van Brabant trad hier m.i. op als bezitter van het Land van Valkenburg, dat hij in 1329 op Reinoud van Valkenburg veroverd had en dat hij eerst in 1334 terug gaf. Immers de hertogen van Brabant hadden zover bekend geen rechten op Borgharen en Itteren terwijl de heer van Valkenburg in Borgharen zeker reeds in 1318 rechten had. * 

Eijsden was oorspronkelijk een heerlijkheid van de bisschoppen van Luik. In 1214 gaf bisschop Hugues de Pierrepont de 'villa Haspere' (Eijsden) aan Walram, zoon van Hendrik III hertog van Limburg, die, nadat hij in 1221 hertog van Limburg was geworden, te Eijsden de heerlijke rechten uitoefende. In 1288 kwam Limburg aan Brabant en Jan III, hertog van Brabant gaf Eijsden als Limburgs leen in 1334 na de vrede van Amiens in leen terug aan Dirk IV van Valkenburg, zoals diens voorgangers het in leen hadden gehad. * 

Geulle kocht Walram van Valkenburg in 1298 van de abdij Corneli-Munster. * 
Heerlen, in 1049 een allodiaal bezit van Udo van Toul van Karolingische oorsprong, omvatte vóór 1388 de plaatsen Heerlen, Hoensbroek, Nieuwenhagen, Schaesberg en Voerendaal met Ubachsberg.
Genoemde Udo stamde uit Karolingische voorouders en drs. L. van Hommerich heeft het zeer aannemelijk gemaakt, dat Heerlen c.a. een karolingisch domein geweest is. *  Uit het geslacht der graven van Ahr, dat van Segelboden, een broer van genoemde Udo, afstamt, *  vinden wij in 1121 Theodericus, graaf van Ahr, als eerste bezitter van Heerlen. Het geslacht van Ahr splitste zich in twee takken nl. in die van Hochstaden en in die van Wickrade. Het eerst genoemde geslacht kwam in het bezit van Heerlen.

Tijdens een gewapend conflict tussen graaf Conrad II van Hochstaden, aartsbisschop van Keulen, en Hendrik II, hertog van Brabant, waarin Dirk II, graaf van Hochstaden, zich mengde, veroverde en verwoestte genoemde hertog Heerlen in 1239. * 
Op 23 februari 1244 sloten hertog Hendrik van Brabant en Dirk II, graaf van Hochstaden en heer van het Land van Daelhem, te Roermond een overeenkomst waardoor een einde aan het conflict tussen de twee laatstgenoemden kwam. Daarin werd bepaald, dat Dirk van Hochstaden het kasteel van Daelhem met alles wat daartoe behoorde aan de hertog zou afstaan. Hier tegen schonk de laatstgenoemde een rente van 100 Keulse marken aan Dirk voornoemd. Als onderpand voor deze rente stelde de hertog voor de ene helft zijn allodium te Heerlen en voor de andere helft goederen tussen de Ahr en de Ruhr tot onderpand. Bovendien schonk de hertog een som van 2000 Keulse Marken aan Dirk. Tenslotte stond hij aan laatstgenoemde toe het allodium Heerlen te versterken. * 

In 1318 was het kasteel van Heerlen reeds in bezit van de heren van Valkenburg. *  Welke rechten deze daar toen hebben uitgeoefend is vooralsnog niet juist bekend. Of Jan van Valkenburg, heer van Born en Sittard, ook heer van Heerlen geweest is, meen ik te mogen betwijfelen. Hij komt wel tweemaal als zodanig voor, nl. in 1330, 1334, doch ik meen dat dit beide keren op een vergissing berust. Jan was niet heer van Herle doch van Herpen. * 

Tengevolge van de scheidsrechterlijke uitspraak door de koning van Frankrijk op 27 augustus 1334 te Amiens gedaan in het geschil van de verbondenen, waartoe ook Dirk heer van Valkenburg behoorde, tegen Brabant, werd de toestand zoals die vóór de oorlog was, hersteld. Genoemde Dirk kreeg toen o.a. terug, 'dat vierdel van Herle met den gherichte ende met vieftyen mannen', welke zaken 'ruerende zijn van den hertogherike van Limborch' (Limburg). *  Hoe dit laatste een Limburgs leen geworden is en wat nu juist met dit 'vierdel' enz. bedoeld wordt, is m.i. niet duidelijk.

Nadat de laatste heer van het Land van Valkenburg, Jan, in 1352 overleden was zonder nakomelingen, kwamen gedeelten van dat land en van de rechten van de heren van Valkenburg rond de jaren 1364-1365 aan de hertog van Brabant. *  Wij komen op deze ingewikkelde overgang hierna terug.

Tenslotte verkocht Jan van Broekhuizen, heer van Wickrade, aan wie de rechten der Hochstadens op Heerlen waren overgegaan, genoemde rechten op 7 december 1378 aan de hertog van Brabant. *  Door deze overdracht werd Heerlen in zijn geheel met het Land van Valkenburg verenigd.

Brunssum heeft behoord tot het koningsgoed Gangelt, dat vóór 1144 aan Goswinus II, heer van Valkenburg-Heinsberg moet gekomen zijn. *  Het is mogelijk dat Brunssum van het Heinsbergse bezit bij erfenis is afgedeeld en zo bij het Land van Valkenburg is gekomen. Tot de schepenbank Brunssum behoorden de dorpen Jabeek en Schinveld. Brunssum en Jabeek waren waarschijnlijk Rijkslenen. Als zodanig worden deze plaatsen op 13 december 1285 door Walram heer van Valkenburg beleend. * 

De heren van Valkenburg moeten reeds vóór1250 rechten gehad hebben te Geleen. In genoemd jaar droeg Dirk, heer van Valkenburg, aan de abdij van Villers een stuk land uit zijn allodium te Geleen over ten overstaan van zijn leenmannen. * 
Zeven jaar later bekrachtigt dezelfde Dirk in bijzijn van zijn leenmannen en van de schepenen van Geleen de overdracht van goederen gelegen te Geleen door Alard van Brecht aan de eerdergenoemde abdij. * 
Op 27 mei 1257 keurde Dirk de verkoop goed van een bunder leengoed gelegen te Geleen door de proost van St. Gerlach aan de abdij van Villers. * 

Hoe deze rechten aan de heren van Valkenburg gekomen zijn, is niet uit te maken. Dat de Gelderse graven in Geleen vóór 1250 rechterlijke macht hadden is mogelijk. Het feit, dat Otto van Gelder zijn allodium o.a. in Geleen gelegen aan de prins-bisschop van Luik in 1204 in leen opdraagt, wijst in deze richting. * 
In Oirsbeek moeten de heren van Valkenburg vroeg rechten hebben gehad, want in 1273 schenkt Walram aan Valkenburg het patronaatsrecht der kerk van dat dorp aan het klooster St. Gerlach. *  Tot de schepenbank Oirsbeek behoorden de parochies Amstenrade, Bingelrade en Merkelbeek. Oirsbeek, Amstenrade en de helft van Merkelbeek zijn in 1319 door Reinoud van Valkenburg verheven voor het leenhof van het kapittel van St. Lambert te Luik.
Het is mogelijk, dat Reinoud deze plaatsen toen in leen opdroeg aan het kapittel.

Vóór genoemd jaar hadden zijn voorgangers en hijzelf reeds rechten in genoemde plaatsen. In Bingelrade had nl. Dirk II, heer van Valkenburg in 1268 reeds justitiële rechten. * 
In Schinnen hadden de heren van Valkenburg verschillende rechten waarop later uitvoeriger zal worden teruggekomen.
Tengevolge hiervan sprak men vroeger van Gebroken-Schinnen alsof Schinnen twee heren had nl. de oude familie van Schinnen en de heren van Valkenbur. Dit was slechts gedeeltelijk waar daar deze laatsten alleen de voogdgedingen en bepaalde inkomsten te Schinnen hadden.
Het kasteel Terborg te Schinnen was een groot leen van het Land van Valkenburg.
In verband met het feit, dat de graven van Gelder in de Middeleeuwen o.a. een allodium hadden in het aan Schinnen grenzende Geleen wijzen wij nog op het volgende.
Dat nl. in 1294 een heer van Schinnen kastelein was van het aan de genoemde graven van Gelre toebehorende kasteel van Montfort en dat deze graven in 1340 38 kapoenen, 142 malder rogge en 87 malder haver, doende 177 pond en 20 stuiver in geld, uit goederen te Schinnen trokken.

De vraag rijst of te Schinnen ook een allodium der graven van Gelder gelegen heeft. * 
Het Land van Valkenburg bestond in 1378 uit: Oud-Valkenburg, Valkenburg met het kasteel en Houthem-St. Gerlach m.i. het eigenlijke Rijksleen of heerlijkheid Valkenburg uitmakende, Beek, Borgharen, Brunssum met Jabeek en Schinveld, Bunde, Eijsden, Geleen met Spaubeek, Geulle, Heerlen met Hoensbroek, Nieuwenhagen, Schaesberg, Ubachsberg en Voerendaal, Itteren, Klimmen met Hulsberg en Schimmert, Meerssen met Amby en Limmel, Nuth, Oirsbeek met Amstenrade, Bingelrade en Merkelbeek, Schinnen, Schin op Geul, Ulestraten.

Uit een procesverbaal, opgemaakt door Johan Stoep en Bartholomeus van Meerbeke, commissarissen van de hertog van Brabant, die in 1473 belast waren met de invordering van een belasting van 9000 schilden, gevorderd van de Landen van Overmaas, krijgt men enig idee van de bebouwing en de dichtheid van de bevolking van het Land van Valkenburg.
In de vergadering op 26 april 1473 te Maastricht gehouden, verklaarden de afgevaardigden van het Land van Valkenburg, dat het aantal haardsteden in dat land ca. vijftienhonderd bedroeg, en er dus ongeveer evenveel huisgezinnen woonden. Stelt men elk huisgezin op gemiddeld vijf personen, dan komt men aan een inwoneraantal van ca. 7500.
De afgevaardigden berichtten verder, dat het grootste deel der landerijen enz. in handen van kerkelijke instellingen was of dat het feodale gronden waren, die niet bijdroegen in de belastingen.

De overige inwoners waren kleine landbouwers die reeds zwaar belast waren door oorlogen tegen de Luikenaren. * 

In het kort moge het volgende meegedeeld worden omtrent de gebieders van het genoemde land.
Als oudste heer wordt Thibalt van Voeren-Valkenburg, uit het huis Voeren-Montaigue genoemd.
Hij wordt tweemaal in oorkonden vermeld, als 'van Valkenburg' de eerste maal in 1101 een tweede maal in 1147 een veertigtal jaren na zijn dood, hij overleed nl. vóór 30 april 1106. Hij was gehuwd met Guda, die in 1125 overleed. * 

Na het overlijden van Thibalt komt Valkenburg aan het huis Heinsberg. In welk jaar dit plaats had is niet met zekerheid bekend en evenmin staat de wijze waarop de Heinsbergers heer van Valkenburg werden vast. Het bestek van deze inleiding laat niet toe hier verder op in te gaan. * 
Vier heren uit het huis Heinsberg hebben over Valkenburg geregeerd tot het ca. 1212 in mannelijke lijn uitstierf met Gozewijn II heer van Valkenburg.

Na deze Gozewijn volgde zijn neef of achterneef Dirk I uit het huis van Kleef, zoon van Aleidis van Heinsberg en Arnold III van Kleef, op als heer van Valkenburg. Van de heren van Valkenburg uit het huis Kleef, het waren er zeven, hebben verschillende een rol gespeeld in de grote politiek. Dirk II (ca. 1229-1268) mengde zich in de strijd van de Keulenaren tegen zijn broer de aartsbisschop van Keulen, Engelbert. Walram (1268-1312) is vooral bekend om zijn aandeel in de erfopvolgingsstrijd om het hertogdom Limburg tussen de hertog van Brabant en de graaf van Gelder, wiens zwager Walram was. Reinoud (1305-1333?) voerde jarenlang oorlog tegen de hertog van Brabant en verloor tenslotte zijn heerlijkheid Valkenburg aan laatstgenoemde.
Deze werd eerst aan zijn zoon Dirk IV in 1334 teruggegeven.
De beide laatste heren van Valkenburg uit het huis Kleef, Dirk IV (1333-1346) en Jan I (1346-1352) hebben beiden als bondgenoten van Edward III, koning van Engeland, in het begin van de honderdjarige oorlog met hun huurtroepen gevochten tegen Frankrijk.

Vooral Jan was een woelig heerschap. Zo nam hij in 1337 deel aan de z.g. Reigereed aan het hof van de Engelse koning. * 
Hij beloofde toen door een vrij barbaarse eed Koning Edward te helpen bij de verovering van Frankrijk en daarbij kerk noch altaar, vriend noch bloedverwant te sparen. Ook nam hij in 1344 deel aan een tocht tegen de heidense Lithauers met Willen IV, graaf van Holland en Zeeland. Als laatste heer van Valkenburg uit het huis Cleve volgde hij zijn broer op in 1346 en bleef dit tot aan zijn kinderloos overlijden op 9 augustus 1352. Hij werd begraven in het klooster Reichenstein, in zijn heerlijkheid Montjoie.
Zijn erfenis ging over op zijn vijf zusters nl. Philippa, Maria, Beatrix, Margaretha en Elisabeth.
Doch er waren mannelijke leden van het huis Valkenburg, die eveneens aanspraak maakten op Jan's erfenis.

Op de eerste plaats Jan van Valkenburg, heer van Born, zoon van Walram de Rossige en dus oom van Jan laatste heer van Valkenburg. Verder diens neef Walram, graaf van Sponheim, zoon van Elisabeth van Valkenburg en van Simon graaf van Sponheim. Jan van Valkenburg, heer van Born, beweerde dat Valkenburg, een Rijksleen zijnde, niet aan vrouwen kon overgaan. In het kort zij het volgende gezegd over de wijze waarop het Land van Valkenburg van heren veranderde in de periode 1352-1365.
De oudste zuster van de laatste heer van Valkenburg, Phillippa, werd tussen augustus en oktober 1352 met Valkenburg door de keizer beleend en huwde rond 10 oktober 1352 Hendrik van Vlaanderen, heer van Ninhoven (Minove) en van Ressen in de Overbetuwe. Om de schulden van Jan, laatste heer van Valkenburg, te delgen, leende Hendrik van Vlaanderen als man van Phillippa 21000 gouden schilden van Reinoud van Schönau. Genoemde Hendrik beloofde op 24 april 1353 een rechtsgeldige schuldbrief te verstrekken.

Op 1 mei 1353 verkocht Margaretha van Valkenburg, vrouwe van Schönecken 1/3 deel van de 'burch ind stat zu Valkinburch' waarop ze meende recht te hebben, voor 11000 gouden oude schilden aan Hendrik van Vlaanderen en Philippa van Valkenburg. Daarna stelde Hendrik van Vlaanderen, als echtgenoot van Philippa, Reinoud van Schönau op 24 november 1353 tot zijn momber o.a. voor Valkenburg aan tot aan de terugbetaling van de schuld aan deze laatste.
Hierna moet een gedeelte van Valkenburg in werkelijk bezit gekomen zijn van genoemde Reinard, want op 1 april 1354 beleent koning Karel IV genoemde Reinard met Valkenburg. Een oorkonde over een overdracht is ons niet bekend. Vervolgens verkopen Hendrik van Vlaanderen en zijn echtgenote op 20 april 1354 het door hen op 1 mei 1353 van Margaretha van Valkenburg, vrouwe van Schönecken, verkregen 1/3 van de nalatenschap van haar broer Jan van Valkenburg aan Reinier van Schönau.

Acht dagen later nl. op 28 april 1354 verkoopt Hendrik van Vlaanderen voor 35000 gulden Valkenburg, Montjoie, Butgenbach, St. Vith. Euskirchen, Heerlen, Meerssen en Eijsden, zoals Phillippa van Valkenburg bij hun huwelijk heeft aangebracht, aan Willem I, graaf van Gülik.
Hoe Valkenburg eerst aan Reinoud van Schönau en een jaar later aan de graaf van Gulik kon verkocht worden, is onduidelijk, wellicht had men de eerste keer met een verpanding te doen. In elk geval noemt Reinoud zich in 1356 nog heer van Valkenburg.
Tenslotte ruilt de graaf van Gulik op 8 september 1356 zijn heerlijkheid Kaster met Reinoud van Schönau tegen de heerlijkheid Valkenburg en Montjoie.
Op de Rijksdag te Metz verhief de Rooms koning, Karel IV, Valkenburg op 25 december 1356 tot graafschap en beleende hij Willem van Gulik.

Jan van Valkenburg, heer van Born, stierf op 3 maart 1356 en werd opgevolgd door zijn zoon Walram. Deze laatste was het niet eens met de gang van zaken en verzette zich met de wapens tegen de hertog van Gulik. Dit moet gebeurd zijn vóór april 1357, kort daarna is een wapenstilstand gesloten, want deze wordt op 25 april reeds verlengd. De partijen in deze waren Walram graaf van Sponheim en Walram van Valkenburg ter eenre en Willem graaf en sinds 25 december 1356 hertog van Gulik ter andere.
Ondanks deze wapenstilstand schijnen de vijandelijkheden te hebben voortgeduurd.
Immers keizer Karel IV gaf op 3 april 1359 aan Wenceslaus, hertog van Brabant, en Dirk graaf van Loon, opdracht vrede te gebieden tussen de partijen.
Walram, graaf van Sponheim had op 9 november 1358 (?) zijn aanspraken op Valkenburg geformuleerd.

Op 19 april 1359 doen de scheidsmannen een uitspraak tussen de partijen, die slechts algemeenheden bevat. Walram, graaf van Sponheim komt in de latere akten betreffende deze kwestie niet meer voor.
Tevoren nl. op 4 april 1359 had keizer Karel IV de hertog van Gulik bevestigd in het bezit van Valkenburg zoals hij dit gekocht had van Reinoud van Schönau.
Walram evenals Phillippa bleven echter op hun rechten staan en op 23 december1362 deed de keizer een uitspraak in dit geschil. Hij bepaalde dat Phillippa haar brieven, rechten en vorderingen onder bepaalde voorwaarden aan Walram zou afstaan. Deze laatste zou ingevolge deze uitspraak aan Phillippa eerstens een lijfrente van 100 oude schilden 's jaars en tweedens 400 oude schilden ineens en derdens 500 oude schilden, welke Philippa aan Catharina van Spaubeek schuldig was, moeten betalen. Verder werd aan Phillippa de verplichting opgelegd Walram bij te staan indien laatstgenoemde in oorlog raakte door deze overeenkomst. Voor het niet nakomen van de opgelegde verplichtingen stelde de keizer een boete vast van 1000 mark.

Tot een formele overgave van haar rechten door Philippa kwam het niet, immers zij protesteerde op 10 juli 1365 tegen de bewering van Walram, dat zij hem haar rechten op Valkenburg zou verkocht hebben.
Zij had wel de oude rechten en die welke haar door een uitspraak van de hertog van Gelder op 22 maart 1360 waren toegewezen bij de scheiding (van goederen?), tussen haar en haar echtgenoot Hendrik van Vlaanderen, op 11 maart 1364 aan Brabant overgedragen.
Dit geschiedde tegen een jaarlijkse lijfrente van 1200 oude schilden en een som ineens van 1500 mottoenen. Het betrof hier niet alleen rechten op Valkenburg doch ook op Montjoie, Bütgenbach, Euskirchen en St. Vith.

Wenceslaus verkreeg verder op 11 mei 1364 het aandeel van Beatrix van Valkenburg en dat van Maria van Valkenburg, abdis van St. Aldegonde in Maubeuge, en die van Dirk van Brederode, echtgenoot van eerstgenoemde en van diens zonen Reinoud, Willem en Walram.
Intussen had Willem, hertog van Gulik op 8 maart 1364 zijn aandeel in Valkenburg, nl. het huis en wat daartoe behoorde nl. Valkenburg, Oud-Valkenburg en Houthem verpand aan Walram van Valkenburg, heer van Born. Of Walram zijn verplichtingen niet nagekomen was inzake deze verpanding of dat dit om een andere reden geschiedde, op 8 november 1364 verpandde hertog Willem van Gulik het bovengenoemde aan de hertog Wenceslaus van Brabant, met bovendien het dorp Eijsden samen voor 51778 oude schilden.
Alleen Walram bleef zijn rechten verdedigen. Na een samenkomst van hem en hertog Wenceslaus in 1365 te Maastricht, waarbij men niet tot overeenstemming kwam, werd het geschil ter beslechting voorgelegd aan de Landvredebond tussen Maas en Rijn.

Deze bepaalde op 19 juli 1365, dat Walram de hertog in het bezit moest laten van Valkenburg en dat Walram alle belastingen enz. die hij met geweld geheven of gebeurd had zou moeten teruggeven.
Door de verkoop van zijn rechten te Heerlen op 7 december 1378 door Jan van Broekhuizen, heer van Wickrath aan hertog
Wenceslaus kwam het Land van Valkenburg geheel in het bezit van Brabant.
In navolging van Butkens (Trophées de Brabant) hebben schrijvers over Valkenburg het jaar 1381 opgegeven als tijdstip waarop Brabant in het bezit raakte van geheel Valkenburg. Butkens kan in de war gekomen zijn door een akte van 28 februari 1381 waaruit blijkt, dat Brabant kort tevoren in het bezit gekomen was van het Limburgs leen Bütgenbach, dat niets met het Land van Valkenburg te maken had. Brabant had dit laatste gekocht van de erven van Jan van Valkenburg waaronder ook Reinoud van Valkenburg, heer van Born.

Valkenburg was zijn eigen heren kwijt en voortaan voerde de hertog van Brabant bij zijn vele andere ook nog de titel van heer van het Land van Valkenburg. Het is niet bij Brabant ingelijfd, doch bleef als afzonderlijke bestuurseenheid bestaan onder door de hertog aangestelde ambtenaren, doch bestuurd door de hogere Brabantse instellingen te Brussel. De eerste Brabantse drossaard was Reinard Thoreel van Berne, die dit ambt reeds vóór 24 augustus 1364 uitoefende. * 

Na het overlijden van Hertogin Joanna op 1 december 1406, hebben de hertogen van Luxemburg pogingen gedaan om het Land van Valkenburg in handen te krijgen. Tussen 1 december 1406 en 23 november 1407 gaf de hertog Louis van Orleans, broer van de franse koning Karel, een instructie om het Land van Valkenburg, Millen, Gangelt en Waldfeucht in bezit te nemen. De overleden hertogin Joanna had deze landen als weduwengoed bezeten, maar ze zouden rechtens aan het hertogdom Luxemburg behoord hebben.
Reeds op 3 januari 1407 heeft de gevolmachtigde van Lodewijk, hertog van Orleans aan de kastelein (drossaard) van het kasteel Valkenburg en aan de 'prelats, nobles, hommes de fief, justiciers, maieurs, echevins, bourgeois, habitants, sujets et communauté de la terre et du chateau de Fauquemont' bekend gemaakt, dat door het overlijden van Joanna hertogin van Brabant, die Valkenburg bezat bij wijze douaire, dit land weer aan de hertog van Luxemburg gekomen is. Verder, dat hij aan Gerard van Bastenaken, de proost van Durbuy, Thierry de Trinal, opgedragen had een en ander voor de hertog van Orleans in bezit te nemen. * 

Van deze inbezitneming is, zover bekend, niets gekomen. Hertog Antonius heeft in 1409 aan zijn drossaard in Valkenburg en aan Nicolaas Hoen, drossaard van Millen de volgende opdracht gegeven. Dat zij nl., wanneer de hertog vóór zijn overlijden het weduwengoed van zijn echtgenote Elisabeth hertogin van Görlitz niet op het hertogdom Luxemburg had geassigneerd, zij het Land van Valkenburg, Millen, Gangelt en Waldfeucht daarvoor tot pand moesten stellen.
In 1435 renunciëerde de hertogin van Görlitz, op de pandstelling van het Land van Valkenburg ten behoeve van hertog Philip de Goede. * 
Tenslotte zij nog vermeld, dat Jeanette de Sierck een 'Falckenburch' op 9 augustus 1451 in leen ontving voor hare kinderen van de Luitenant-gouverneur van Luxemburg.

Het is zeer te betwijfelen of met dit 'Falckenburch' ons Valkenburg bedoeld is. * 
Van welke plaats hier sprake is, zal moeilijk uit te maken zijn, gezien het groot aantal 'Falkenbergs' dat er bestaat.

Het latere land van 's Hertogenrade lag in de vroegere Middeleeuwen gedeeltelijk in de Julichgouw, gedeeltelijk in de Maasgouw. *  Het was toen nog een woest onontgonnen gebied van bossen, heide en moerassen, dat zich aan beide zijden van het riviertje de Worm uitstrekte en door bewoners met De Heide werd aangeduid. Vergelijk de nog bestaande plaatsnamen 'Land van Terheide, Bleierheide, Spekholzerheide, Heerlerheide'.
Volgens dr. P.C. Boeren werd de ontginning van dit gebied vanuit het Zuiden ter hand genomen. Voornamelijk had dit plaats met het paltsgoed Richterich, brokstuk van het voormalige domeindistrict Maastricht-Meerssen-Aken. Omstreeks 1100 was reeds een gedeelte in cultuur gebracht en dit droeg de naam Rode, Rade, in het Latijn Roda.
Dit gebied behoorde toe aan de graven van Saffenberg, een aan de Ahr wonend machtig geslacht. Gebiedende heer was toen Adelbertus van Saffenburg geboren ca. 1040 en overleden 16 december 1110.

Het gebied omvatte toen 's Hertogenrade met Merkstein en Kerkrade met de in 1104 gestichte abdij Kloosterrade. * 
Later breidde deze kern zich uit met verschillende plaatsen, die gezamenlijk het Land van 's Hertogenrade vormden. De wijze waarop dit gebeurde ligt voor de meeste plaatsen in het duister en wij zullen er dan ook niet veel nieuws over kunnen mededelen.

Van welk tijdstip Gulpen-Margraten, die oorspronkelijk één jurisdictie vormden, deel hebben uitgemaakt van het Land van 's Hertogenrade is moeilijk na te gaan. Het Munsterstift van Aken had er een heerlijkheid waarover de heren van Wassenberg voogden waren. Of deze voogdij een rol gespeeld heeft bij de overgang van Gulpen-Margraten naar het Land van 's Hertogenrade is te betwijfelen. Voorzover bekend hadden de graven van Saffenberg geen rechten te Gulpen-Margraten. * 
Ook van Simpelveld kennen wij de manier, waarop dit aan het Land van 's Hertogenrade is gekomen, niet. Waarschijnlijk heeft het feit, dat de hertog van Limburg, de bezittingen van de bisschop van Luik te Simpelveld in 1313 in leen kreeg een rol gespeeld.

Waarop de bewering van Eversen en Meulleners rust dat Simpelveld onder de hertogen van Brabant in 1381 een schepenbank werd van het Land van 's Hertogenrade is nog niet bekend. Genoemde auteurs geven geen bron aan voor deze bewering. * 
Ubach (thans Duitsland) met Ubach over Worms (Waubach) was reeds vroegtijdig in het bezit van de abdij Thorn. In het jaar 1231 benoemde abdis Hildegondis hertog Walram van Limburg tot haar advocatus of voogd over Ubach. Hier zal het wel juist zo gegaan zijn als bij Meerssen, waar de voogd zich alle rechten aanmatigde en Ubach zal bij het Land van 's Hertogenrade gekomen zijn. * 
Hoe het laatstgenoemde land van Limburg aan Brabant kwam zullen wij hierna zien.

Vaals met Holset en Vijlen, behoorden tot het Land van 's Hertogenrade. Omtrent de wijze waarop deze dorpen daarbij zijn gekomen, tasten wij in het duister. Wellicht hebben hier invloeden van voogden over geestelijke goederen een rol gespeeld. Immers het St. Adelberstift en het O.L. Vrouwe Munster, beide te Aken, hadden reeds vroegtijdig bezittingen in Vaals, terwijl Vijlen oorspronkelijk toebehorend aan St. Clodulphus, bisschop van Metz, die in 1194 overleed, later in het bezit geweest is van de abdis van Bourtscheid.
Over de wijze waarop Welz en Roerdorp bij het Land van 's Hertogenrade gekomen is, hebben wij niets kunnen ontdekken. Werd dit gebied verkregen door de Saffenbergs, de Limburgers of de Brabanders?
Volgens het hiervoor vermelde rapport van Stoop en van Meerbeke had het Land van 's Hertogenrade 660 huisgezinnen of ca. 3300 inwoners.

Het gebied waaruit later het Land van Daelhem is ontstaan lag in de vroege Middeleeuwen in de Luigouw. De laatst bekende gouwgraaf Godfried overleed in 1065 slechts dochters nalatend. Zijn zuster was gehuwd met Frederik graaf van Luxemburg.
De dochters van Godfried hebben de ouderlijke goederen onder elkaar gedeeld, terwijl hun tante haar aandeel in de ouderlijke goederen, in de Luigouw gelegen door haar huwelijk aan Luxemburg bracht.
Hierna heerst er grote onzekerheid in de geografische aanduiding der Luigouw en heeft deze in het begin der XIe eeuw grote wijzingen ondergaan. * 

Het bouwen van het kasteel van Daelhem op een steile rots van twee zijden omspoeld door de Berwine en de Bolland in 1080 was de reden dat Daelhem de naam werd van het Land, later graafschap, dat tot dan toe 's Gravenvoeren werd genoemd.
Ceyssens veronderstelt, dat het bouwen van het kasteel Daelhem een gevolg is geweest van de verdeling van het Land tussen de leden van het Luxemburgse huis.
Paltzgraaf Herman, behorende tot het laatstgenoemd huis bouwde het kasteel Daelhem. * 

Hoever strekte het gebied van het oude land van Daelhem zich nu uit? Vermoedelijk is het ontstaan uit de oude Karolingische paltz 's Gravenvoeren.
Achtereenvolgens zullen wij de plaatsen behandelen die in de loop der tijden deel hebben uitgemaakt van het latere graafschap Daelhem.

Aubel. Deze schepenbank heeft oorspronkelijk behoord tot de bank 's Gravenvoeren waarvan het vóór 1251 reeds zou zijn afgescheiden. Als parochie komt het eerst in 1395 voor. * 

Berne (Bernau) was een bank van het St. Servaaskapittel te Maastricht. In de 15e eeuw had de hertog van Brabant er de hoge heerlijkheid. Rechtens behoorde het niet tot het Land van Daelhem. * 

Bomhaye. Hier had het O.L. Vrouwe Munster te Aken de hoge heerlijkheid en was de hertog van Brabant voogd.
Het is mogelijk dat Bomhaye via dit voogdijschap bij het Land van Daelhem gekomen is. Het appelleerde echter op 's Gravenvoeren. Het was tweeherig, want de justitie was verdeeld tussen het Munster en de hertog van Brabant. * 

Cadier. J. Habets zegt in zijn ' Notice sur la ci devant seigneurie de Cadier et le chateau de Blankenberg', dat Cadier van alle tijden deel heeft uitgemaakt van het graafschap Daelhem, doch vermeld geen bron ten bewijze dezer bewering. Het zou dan m.i. deel hebben moeten uitmaken van de palts Gravenvoeren. Zijn geïsoleerde ligging, ten opzichte van Daelhem zou, gezien het feit dat Oost ook geïsoleerd liggend t.o.v. 's Gravenvoeren toch daartoe behoorde. * 

Cheratte met de huidige gemeente Barchon en een gedeelte der gemeente St. Remy. Hoe Cheratte bij het graafschap Daelhem gekomen is, is niet bekend. Het behoorde wellicht tot de palts 's Gravenvoeren. * 

Daelhem. Deze schepenbank zal ontstaan zijn na het bouwen van het kasteel ter plaatse en heeft oorspronkelijk behoord tot de palts 's Gravenvoeren. * 

's Gravenvoeren de karolingische palts, was de voornaamste bank van Daelhem. Hiertoe behoorden oorspronkelijk ook St. Maartensvoeren, Warsage, Mheer, Noorbeek en Oost.
Voor 1251 waarschijnlijk ook St. Pietersvoeren, terwijl Aubel nog vóór laatstgenoemd jaar ervan afgescheiden is. * 

Housse behoorde aan de abdij Godsdal en de hertog van Brabant was sinds 1283 voogd over deze plaats. Of Housse tengevolge hiervan bij het graafschap Daelhem kwam is te vermoeden. * 

Mortier was een heerlijkheid toebehorend aan het O.L. Vrouwe Munster te Aken. De hertog van Brabant was hoofdvoogd over Mortier. * 

Moulingen had oorspronkelijk eigen heren. In 1314 waren er te Moulingen twee grote lenen tussen welke de heerlijke rechten verdeeld waren. Philip van Moelingen hield het dorp en de justitie, behalve de hoge, toen in leen van Jan III, hertog van Brabant. * 

Neufchateau. Of Neufchateau tot de palts 's Gravenvoeren heeft behoord of dat dit op een andere wijze bij het graafschap Daelhem is gekomen, is ons onbekend.

Olne. Dit was een oude immuniteit van het St. Adelbertkapittel te Aken en lag als enclave tussen Luiks en Limburgs gebied. Om aan de moeilijkheden met de voogden een einde te maken stond het genoemde kapittel ca. 1240 de hoge voogdij en de soevereiniteit over Olne na de verovering van Daelhem in 1239 door de hertog van Brabant aan deze laatste af. * 

Oost heeft oorspronkelijk behoord tot de bank 's Gravenvoeren. * 

Richelle. De heerlijkheid Richelle heeft behoord aan het O.L. Vrouwe Munster te Aken. In de 15e eeuw was de hertog van Brabant hoog-voogd over Richelle. Of deze voogdij aan de Brabantse hertogen gekomen is ofwel dat zijn voorgangers, graven van Daelhem deze reeds bezaten is niet bekend. Richelle zal waarschijnlijk via deze voogdij bij het graafschap Daelhem gekomen zijn. * 

St. André. Deze heerlijkheid werd op 20 april 1283 voor 350 mark door de hertog van Brabant gekocht van de abdij Burtscheid, die er tevoren de heerlijke rechten had. * 
Na deze aankoop is St. André met de bank Trembleur verenigd.

St. Maartensvoeren heeft behoord tot de bank 's Gravenvoeren.

St. Pietersvoeren heeft vóór 1251 behoord tot de bank 's Gravenvoeren. Het is later een vrije Rijksheerlijkheid geworden en kwam ca. 1240 aan de ridders der Duitse Orde (Biesen).

Trembleur met St. André. Hoe dit bij het graafschap Daelhem gekomen is, is ons niet bekend.

Warsage heeft behoord tot de bank 's Gravenvoeren. Het hiervoor besproken rapport van Stoop en Van Meerbeke uit het jaar 1473 geeft voor het Land van Daelhem 700 huisgezinnen aan, dus ca. 3500 inwoners.

Oorspronkelijk hebben de vier kwartieren van de Landen van Overmaas wel constitutionele charters gehad. Deze zijn volgens Goossens in onbruik geraakt, omdat zij minder voordelig en vooral minder duidelijk waren.
Op. 3 januari 1356 kwam hierin verandering door het charter bij de Blijde-Inkomst van hertog en hertogin Wenceslaus en Joanna aan de Landen van Overmaas verleend.
In dit charter en in latere toevoegingen werd o.m. bepaald, dat de (bestuurlijke) vereniging van Brabant en de genoemde landen onbreekbaar was. De Landen werden onder de gezamenlijke jurisdictie van de Raad van Brabant gebracht in zaken van politie, justitie en genaderecht.
De administratie der domeinen zou geschieden door de Rekenkamer van Brabant.
Vervreemding van domeinen of heerlijkheden zou door de hertogin van Brabant slechts mogen geschieden na toestemming der Staten van Brabant.
De Brabanders en de inwoners van de Landen van Overmaas konden over en weer in beide gebieden functies vervullen tot de hoogste toe.

De bewering van Dr. Goossens, dat er na 1356 geen eed door de afzonderlijke landen behoefde afgelegd te worden bij de inhuldiging van een vorst, meen ik te mogen betwijfelen. * 
Immers op 26 oktober 1555 erkennen gedeputeerden van de ridderschap, stad, steden, vrijheden en banken van het hertogdom Limburg en die leden van de Staten van de Landen van Valkenburg, Daelhem en andere Landen van Overmaas koning Philips II van Spanje als hun souverein en geven zij een verklaring af omtrent de eedsaflegging over en weer. * 
Verder kreeg Conrad Ulrich van Hoensbroek en Herman Coenegracht van de staten van het Land van Valkenburg op 18 augustus 1662 commissie om aanwezig te zijn bij de eedsaflegging van de Landvoogdes te Brussel. * 
Territoriaal zijn de Landen van Overmaas niet bij Brabant ingelijfd. * 

Omdat de verpandingen een zekere invloed op het bestuur der Landen van Overmaas gehad hebben zullen wij hier het voornaamste daaromtrent meedelen.
Zo kregen de pandheren de beschikking over de domeinen en werden de rekeningen daaromtrent niet meer afgelegd in de Brabantse Rekenkamer te Brussel, zolang de pandschap duurde. De hertogen behielden ook na de verpanding o.a. het recht van bede, muntslag, de klokkeslag en watergang.
De pandheer benoemde de ambtenaren soms geheel, soms gedeeltelijk.

Nadat Jan van Gronsveld op 4 oktober 1370 Eijsden en Cadier in pand verkregen had van de hertogen van Brabant, schijnt dit vóór of in het jaar 1382 ook met het Land van Valkenburg te hebben plaats gehad. Op 12 mei 1388 stelde hertogin Joanna slot, stad en Land van Valkenburg in handen van Hendrik van Gronsveld.
Zoals wij zagen voerde Philips hertog van Bourgondië een handige politiek om zoveel mogelijk vaste voet te krijgen in de Landen van Overmaas. Hij wist kasteel, stad en Land van Valkenburg bij akte van 17 augustus 1389 van hertogin Joanna in pand te krijgen. Hoensbroek, dat in 1388 aan Herman Hoen was geschonken, bleef buiten deze pandschap. Hertog Philips kreeg tevens toestemming de oude pandsom af te lossen. Dit geschiedde op 24 oktober 1395 toen laatstgenoemde de pandsom teruggaf aan Hendrik van Gronsveld. * 

Daarna is Valkenburg een tijd lang niet verpand geweest. In juli 1412 geeft hertog Antonius van Brabant het Land van Valkenburg echter in pand aan de graaf Frederik van Meurs, zolang het restant van de pandsom voor de plaatsen Durbuy, Bastogne en Marche en Famenne, nl. 12000 Rijnse gulden, niet binnen een bepaalde tijd terugbetaald zou zijn. * 
Van deze schuld werd dan wat afgelost, dan werd weer nieuwe schuld aangegaan zodat ze in 1439 was opgelopen tot 31000 Rijnse gulden. In dat jaar is de schuld geheel afgelost. Bij akte van 12 juni 1439 bleven Reyner van Berg, heer van Mertzena (Meerssenhoven), ridder, Jan van Withem, heer Jan van Terrant, Gielijs van der Woestijne, Aerne van Vievel, Willem van Schaesberg 'onze raede' en Mr. van der Ee, secretaris van hertog Philips van Bourgondië en Brabant, borg voor de goede aflossing van 4000 Rijnse gulden, *  welke mede voor de aflegging aan Van Meurs moesten dienen.

Wellicht om zijn schuldenlast aan kapitaal en rente aan Van Meurs te verlichten verpandde Jan, hertog van Brabant op 8 december 1418 het Land van Valkenburg aan Jan van Schoonvorst. Op genoemde datum staat de hertog aan laatstgenoemde toe het Land van Valkenburg van Frederik van Meurs af te lossen binnen anderhalf jaar. Dit met 9704 1/2 Rijnse gulden plus 3000 Rijnse gulden in contanten voor de hertog, Jan van Schoonvorst zal het Land van Valkenburg voor de 9704 1/2 Rijnse gulden 1 1/2 jaar in pand hebben en daarna voor 12704 1/4 Rijnse gulden. Omtrent het aanstellen van ambtenaren wordt in de oorkonde het volgende bepaald. Jan van Schoonvorst zal de 'borchgraven en de ambtlieden' zelf mogen aanstellen, doch de hertog zou de voogd en de rentmeester aanstellen. Deze laatsten uit degenen, die Jan van Schoonvorst hem noemen zou. Deze ambtenaren moesten door de hertog binnen veertien nachten benoemd zijn, waarna van Schoonvorst ze zelf kon benoemen.
Wanneer deze pandsom is afgelost is niet komen vast te staan. * 

Van belang voor het bestuur is ook een bepaling omtrent de ambtenaren, die gemaakt werd in een contrabrief van Frederik van Meurs wegens een schuld van de hertog o.a. wegens achterstallige rente wegens een manleen op 's Hertogenrade, groot 200 miljoenen, die gedurende 36 jaar niet betaald was.
Deze schuld zou wanneer ze niet binnen twee jaar afgelost was komen boven de pandsom voor het Land van Valkenburg.
Van Meurs zou, volgens deze brief alle leenmannen en lenen mogen 'gebruiken' (sic) van kerstmis e.k. tot kerstmis van het volgend jaar. Hij zou alle ambtenaren aanstellen enz. doch de beden bleven aan de hertog. De 3000 gulden die van Meurs aan de reparatie van het kasteel van Valkenburg zou mogen uitgeven kwamen op de pandsom. * 
Tenslotte heeft keizer Karel V het Land van Valkenburg met het slot en de stad in 1543 voor 20000 Carolus gulden verpand aan Jan, graaf van Oost Friesland of Over-Emden, heer van Durbuy. Blijkens een verklaring van de landvoogdes Maria van Hongarije en Bohemen van 9 oktober 1546 is deze pandsom in genoemd jaar door de inwoners van het Land bijeengebracht en daarna afgelost. * 

Het kasteel van 's Hertogenrade met zijn aanhorigheden, waarmee het land van die naam is bedoeld, is de eerste keer verpand door Jan II, hertog van Brabant donderdag na Purificatio 1310 OS. (5 februari 1311). Pandheer werd toen Gerard graaf van Gulik voor de som van 4000 zwarte Tournoise ponden. Indien het bedrag niet vóór St. Remigius zou zijn terugbetaald zouden 400 ponden rente worden betaald uit de inkomsten van hetgeen tot het kasteel behoorde. Uit diezelfde inkomsten zouden aan Herbert genaamd Muel, kastelein van het kasteel 200 gulden betaald worden. De rest der inkomsten uit de domeinen en de amendes zou aan de hertog worden uitbetaald. *  Over de terugbetaling van deze pandschap is niets bekend.

Daarna is het land op 13 december 1384 tegelijk met het hertogdom Limburg, door hertogin Joanna wegens een schuld groot 10194 gouden schilden, welke zij had aan Jan, heer van Gronsveld, tot onderpand gesteld. Laatstgenoemde verkreeg hiermede ook alle inkomsten, welke de hertogin hier had en ook de administratie daarvan. Dit geschiedde o.a. wegens de hulp welke Jan, heer van Gronsveld aan de hertogin had verleend bij de belegering van het kasteel Reiferscheidt in de Eifel, waarvan de eigenaar de landvredebond had geschonden. Jan van Gronsveld zou drossaard van Limburg en van het Land van 's Hertogenrade blijven zolang hem de pandsom niet was terugbetaald.
Over de door hem genoten inkomsten uit het verpande behoefde hij geen rekening af te leggen aan de hertogin. * 

De beide genoemde Landen, met Wassenberg en Sprimont werden door hertog Joanna op 15 februari 1387 in pand gesteld aan Philips, hertogin van Bourgondië. Deze zou zich in het bezit mogen stellen van de onderpanden zo spoedig hij de pandsom aan Jan van Gronsveld afgelost had. Dit moet gebeurd zijn vóór 26 mei 1387 op welke datum Hendrik van Gronsveld en zijn moeder Margaretha van Merode, weduwe van Jan van Gronsveld, aan hertog Philips quitantie geven wegens de terugontvangst der pandsom en hem in het bezit der verpande Landen enz., stellen. *  Het Land van 's Hertogenrade is op 19 juli 1418 in pand gegeven aan Frans van Birgel wegens verschillende door de hertog van Brabant aan hem verschuldigde bedragen. De pandheer kreeg behalve de bede alle inkomsten behalve 200 franken, die hij aan de ontvanger van de hertog in Brabant jaarlijks moest uitkeren. Hij had dus het bestuur over de domeinen enz. In 1420 werd aan Werner van Pallant, die schuldeiser was van de Brabantse hertog, toegestaan de pandsom aan van Birgel terug te betalen en tevens het drossaardsambt van 's Hertogenrade in te lossen aan Gerard van Hoemen. Van deze aflossing kwam echter niets. Werner van Pallant heeft daarna zijn rechten op 23 juni 1424 verkocht aan Jan graaf van Loon, heer van Heinsberg.

Van Birgel loste het aan Gerard van Hoemen verschuldigde bedrag af en Van Loon gaf Van Birgel zijn vorderingen terug waarmee hij pandheer werd van het Land van 's Hertogenrade.
Deze pandschap bleef zeker bestaan tot 1473/74.
Over dat jaar wordt nl. een rekening over de domeinen afgelegd in de Brabantse rekenkamer nadat de hertog het Land van 's Hertogenrade omtrent juli 1473 door Jornse Durot en Gielijse van den Eycken had laten in bezit nemen. * 

Het schijnt een warboel geweest te zijn met deze pandschap. In een ongedateerde memorie van de Brabantse rekenkamer wordt gezegd, dat de erfgenamen van Jan van Loon, heer van Heinsberg, kasteel, stad en land van Rode in pand hadden als opvolgers van Frambach van Birgel en Gerard van Hoemen en dat de rekenkamer er in 1450 en 1462 (dit laatste is met latere hand bijgeschreven) een verklaring over had opgesteld. Dat verder ter harer kennis was gekomen, dat de hertog het Land van 's Hertogenrade aan zijn zoon de graaf van Charolais (Karel de Stoute) had overgedragen en dat van Loon-Heinsberg tevreden gesteld zou worden hetzij door terugkoop of anderszins. Daarna hadden verschillende bijeenkomsten plaats met de van Heinsbergs, die zoals de rekenkamer gehoord had, allerhande brieven hadden getoond welke in handen waren gesteld van 'le prevan de Trait maistre Anthoine Henneron'. Dit was alles wat hun (Rekenkamer) hieromtrent bekend was. Daarop volgt een ongetekend noch gedagtekend advies. Geadviseerd wordt de heerlijkheid Rode, die jaarlijks ca. 1600 gulden opbracht te lossen. Deze heerlijkheid grensde aan Gulik, Aken, Gelder, Heinsberg en Valkenburg. Er woonden een groot aantal 'gentilhommes' (adellijken) en er lagen verschillende grote plaatsen in, die de hertog, indien nodig, tot steun konden zijn.
De hertog behoefde, zover de rekenkamer wist, niets ervoor te betalen en kon bovendien nog een goede som aan bede heffen.

De heer van Heinsberg had de tol van wijnen en andere waren, die van Keulen kwamen. De kolen werden door Heinsberg en Wassenberg gevoerd langs andere dan de koninklijke weg tot schade van de tollen van de hertog te Valkenburg, Maastricht, Tienen, Halen, Jodogne, Leuven, Antwerpen en andere plaatsen. Hierdoor werd het gezag van de hertog ondermijnd. * 
Waarschijnlijk hebben de erfgenamen Van Loon na dit advies het Land van 's Hertogenrade weer in handen gekregen omdat hun brieven deugdelijk bleken te zijn. Immers men vindt nadien geen rekening meer over de domeinen van 's Hertogenrade tot 1544, zodat men kan aannemen, dat van een aflossing niets kwam.

Vanuit het huis Heinsberg is de pandschap nu overgegaan in het hertogelijk huis van Gulik. In 1472 huwde hertog Willem van Gulik nl. Elisabeth erfdochter van Van Nassau-Heinsberg. Zij overleed in 1479 waarna de hertog van Gulik de pandschap van Heinsberg erfde doch de erfenis eerst in 1484 aanvaardde. * 
Deze verpanding heeft geduurd tot 1544. In genoemd jaar zijn een aantal renten op de Brabantse domeinen verkocht om het Land van 's Hertogenrade aan de hertog van Gulik te kunnen aflossen. Philips Vuesels, ontvanger der domeinen van het kwartier van Brussel had de administratie hiervan en legde er rekening en verantwoording over af aan de Brabantse rekenkamer. *  De verpanding had ongeveer 120 jaar geduurd.

Het graafschap Daelhem werd door hertog en hertogin Wenceslaus en Joanna van Brabant. 7 december 1376 verpand aan Reinoud van Schönau, een der meest gefortuneerde ridders tussen Maas en Rijn vóór 2310 1/2 kleine mottoenen van Vilvoorde. Behalve de bede had Reinoud van Schönau de inkomsten uit justitie, domeinen m.a.w. hij was er zowat heer en meester. De schulden van de hertog aan hem waren zodanig toegenomen dat de pandsom voor Daelhem in 1381 was opgelopen tot 3000 mottoenen. * 
Zoals wij zagen droeg hertogin Joanna op 15 februari 1387 Daelhem in pand over aan Philips de Stoute, hertog van Brabant en Bourgondië. Deze laatste gaf de pandsom resp. op 25 november 1393 en 24 januari 1394 aan Reinoud van Schönau terug. * 

In 1418 of 1415 heeft de hertog Jan IV van Brabant het Land van Daelhem verpand aan Reinier van Berghe, die toen drossaard van genoemd land was. Na het overlijden van laatstgenoemde op 14 maart 1451 loste hertog Philips de Goede Daelhem af, tegelijk met de hoge en lage jurisdictie van Geulle die eveneens aan genoemde Reinier verpand waren.
Deze aflossing geschiedde omdat van Berghe jaren lang zijn financiële verplichtingen niet was nagekomen ten opzichte van de hertog. Verder had hij het kasteel van Daelhem zo slecht onderhouden, dat dit in ruïne dreigde te vallen. Voor het herstel daarvan zou een bede geheven worden in het Land van Daelhem. * 

Deze bewaarder was eigenlijk geen ambtenaar, doch hij had meer een verdedigende taak. Hem was de verdediging op eigen kosten opgedragen niet alleen van de vier Landen van Overmaas doch ook van de andere bezittingen van Brabant tussen Maas en Rijn.
Verder had hij het toezicht op de wegen en moest hij waken tegen plundering, brandstichting, geweldpleging enz.

Werden de hem toevertrouwde gebieden echter aangevallen door de hertog van Gelre, de hertog van Berg, de graaf van Kleve en van de Mark, de aartsbisschop van Keulen, de prins-bisschop van Luik of de steden Keulen, Luik en Aken zou hij niet op zijn eigen kosten alleen de gebieden helpen verdedigen met de troepen van de hertog. Dit volgens de instructie aan de bewaarder van de landen van Overmaas, Jan van Loon, heer van Heinsberg op 1 maart 1396 gegeven, en tegen een vergoeding van 1000 Rijnse gulden en de inkomsten van de kastelen en de aanhorigheden van Kerpen en Lommersun. Tevoren was Jan zonder Vrees, hertog van Nevers 'vicarius seu prefectus generalis' van zijn vader Philips de Stoute, hertog van Bourgondië en van Joanna, hertogin van Brabant in hun Staten Lotharingen, Brabant en Limburg. * 

De derde bewaarder was Adolf, jonghertog van Berg en Ravensberg, die deze funktie kreeg van hertog Anthonius van Brabant op 8 maart 1408. Zijn opgave is ongeveer gelijk aan die van Jan van Loon, doch bij degenen waartegen hij de Landen niet op eigen kosten zou moeten verdedigen is de hertog van Berg vanzelfsprekend niet genoemd. Verder werd nog bepaald, dat hij aan de hertog zou bekend maken indien iemand aanspraken op het hem toevertrouwde gebied door middel van brieven (oorkonden) zou maken waardoor de hertog geschaad zou kunnen worden.
Adolf zou geen recht hebben op inkomsten van de hertog in zijn gebied noch kennis daarvan kunnen nemen. Noch zou hij aandeel hebben aan inkomsten, die door de rentmeester van de hertog zouden geïnd worden. De steden en burchten bleven in de macht van de hertog, Adolf mag deze slechts gebruiken in geval van een aanval. De straten en het geleide door 's Hertogenrade, Valkenburg en Maastricht moest Adolf beschermen.

Van de kastelen Kerpen en Lommersum c.a. zou Adolf de inkomsten in de heerlijkheid (justitie) hebben zonder daarover rekening behoeven af te leggen benevens, als wij het goed begrijpen, een som van 5000 cronen. Willem van Arkel, de heer van Born en Sittard was in 1418, 'verwarer ons hertogdom van Lymborch ende onzer ander landen van Overmaas.' * 
De aartsbisschop van Keulen heeft deze funktie gedurende twee jaar waargenomen voor Jan van Loon, heer van Heinsberg. Ernst aan wie dit ontleend is, geeft geen jaren op wanneer dit gebeurd zou zijn. * 

Ofschoon Rijksarchivaris J. Habets beweerde dat de eigenlijke gouverneur en -kapitein generaal der Landen van Overmaas eerst in het jaar 1542 verschijnen, staat het wel vast, dat er ambtenaren hebben gefungeerd, die vroeger deze titel droegen.
Tot genoemd jaar zouden de drossaarden in de verschillende Landen van Overmaas de functie van de latere gouverneur hebben uitgeoefend. * 
In de rekeningen van Limburg en de Landen van Overmaas over de jaren 1389-1396 wordt nl. een betaling van achterstallige salaris tot 24 juni 1389 verantwoord, uitbetaald aan Hendrik, heer van Gronsveld als Gouverneur. * 
Zijn opvolger Jan Scheyffart van Merode, heer van Hemmersbach werd door Philips de Stoute, hertog van Bourgondië en van Brabant op 7 september 1390 benoemd tot zijn gouverneur en rector van het hertogdom Limburg en de Landen van Overmaas. * 

Deze beide heren waren tevens drossaard van Limburg. Karel de Stoute heeft in 1477 Guy de Brimeu benoemd tot zijn luitenant-generaal en gouverneur van Gelre, van Limburg, de Landen van Overmaas en van Luxemburg en van alle landen van de hertog van Brabant rechts van de Maas gelegen.
De eerste gouverneur-generaal was Jan graaf van Oost-Friesland of van Overembden, heer van Durboy, die op 29 maart 1542 benoemd werd. Hij resideerde op het kasteel van Valkenburg, van welk land hij tevens drossaard was en waar hij op 6 juni 1572 overleed. *  Omtrent de functie van deze ambtenaar ontlenen wij het volgende aan het aangehaalde artikel van J. Habets over de gouverneurs.
Deze functionarissen werden door de souverein benoemd, doch waren afzetbaar tot in de 16e eeuw toen ze voor hun leven benoemd werden. Zij legden de eed af in elk der vier Landen van Overmaas; in Limburg aan het hooggerecht en aan de Staten, in de andere Landen van Overmaas aan de Staten. Bij de openbare plechtigheden volgden zij in rang na de ridders van het Guldenvlies. In de algemene Staten der zuidelijke Nederlanden hadden zij een consultatieve stem. Geen enkel belangrijk politiek, financieël of hoge administratieve besluit werd genomen zonder het oordeel der provincie, dat door middel van de gouverneurs werd gegeven.

In de militaire organisatie der XVe en XVIe eeuw had de drossaard en later de gouverneur het bevel over de troepen in zijn ressort. Ook had hij het bevel over de gewapende korpsen van zijn provincie, wanneer noch de souverein, noch de gouverneur- generaal der Nederlanden, noch de maarschalk van het leger ter plaatse waren. Hij was verantwoordelijk voor de veiligheid der provincie, haar vestingen en burchten.
Hij had de militaire politie over de bevaarbare rivieren.
Hij was in XVIe eeuw kastelein der vestingen van Limburg en Valkenburg die hij in goede staat, goed bewapend en van proviand voorzien moest houden.

In politieke zin waren de gouverneurs de opperste hoeders van de rechten van de souverein Zij waren verantwoordelijk voor de handhaving der orde, de vrede en de openbare rust, ook op godsdienstig gebied (ketterij). Vooral hadden zij mede te waken tegen de grensschendingen door de stad Aken, zij moesten toezien, dat geen munt werd geslagen in hun ressort en de pachters der kalamijnmijnen van nabij gadeslaan. Verder moesten zij laten nagaan of het mogelijk was de overstroming van de loodmijnen te voorkomen en een middel vinden om het grootste nut daaruit te trekken.

Als onmiddellijke vertegenwoordigers van de souverein hadden zij het recht de ambtenaren, heren en onderdanen voor zich te doen verschijnen en deze te doen gehoorzamen in alle zaken binnen de grenzen der souvereine rechten, die door de nationale instellingen erkend waren.
De vier drossaarden der Landen van Overmaas moesten de gouverneur gehoorzamen in politieke en administratieve zaken, doch zij hadden een grote onafhankelijkheid in het rechterlijke waarin de gouverneurs echter het oppertoezicht hadden.
Zij hadden het recht van benoeming van de schepenen van gerechtshoven en schepenbanken, behalve in de heerlijkheden. Ook dat van de boswachters, de subalterne ambtenaren, de boden en gezworen klerken.
In geestelijke zaken moesten de gouverneurs zich afzijdig houden in Limburg, zeker wat het verlenen van pastoraal of kerk betrof.

De Staten werden door de gouverneurs bijeengeroepen, doch in de vier Landen van Overmaas liet de gouverneur dit over aan de vier hoogdrossaarden. Wel zal hij de Staten, die in Limburg vergaderden, dus die der vier Landen van Overmaas voorzitten. * 
Verder hadden de gouverneurs m.i. het recht de Raad van de hertog van Brabant in de Landen van Overmaas bijeen te roepen en hij was tevens voorzitter op de vergaderingen van dit lichaam waarover hierna meer. * 
In 1600 hebben de Staten van Limburg en die der Landen van Overmaas tevergeefs getracht de opheffing van het ambt van Gouverneur te verkrijgen. Zij waren van mening dat de vier drossaarden voldoende waren om het land te bewaren en de justitie uit te oefenen.

Na het overlijden van gouverneur Wolfgang Willem markies van Bournonville in 1754 werd deze niet meer vervangen in de Landen van Overmaas, Spaanse partage, daar de bevoegdheden zeer waren ingekrompen in de loop der jaren.
Door order van de 26 maart 1758 werd Philips Joseph Dieudonnee baron en later graaf van Woestenraedt, luitenant der lenen en drossaard van Limburg, belast met de functie van gouverneur uit te oefenen, in het civile en militaire, met de titel van drossaard. Hij bleef in functie tot 1794.
Gedurende de Spaanse-successie oorlog hebben in het Spaanse gedeelte der landen van Overmaas van 1703-ca. 1713 administrateurs-generaal gefungeerd. * 

Na de verovering van de Landen van Overmaas werd prins Frederik Hendrik op 7 mei 1633 door de Staten-Generaal aangesteld tot stadhouder en kapitein-generaal der Landen van Overmaas. Deze stelde in 1635 de hertog van Bouillon tot zijn luitenant of plaatvervanger in deze functie aan. Later zijn de successieve stadhouders, prinsen van Oranje, tot gouverneurs aangesteld. Nadien wordt in de besluiten van de Staten-Generaal geen gewag meer gemaakt van gouverneurs, zodat het vermoeden voor de hand ligt dat het hier slechts een blote titel betrof. De functie van gouverneur werd ingevolge het reglement van 15 oktober 1663 in de diverse landen uitgeoefend door de voogden en de drossaarden. * 

Hiervoor hebben wij gezien, dat de heren van Valkenburg een Raad hadden, die bijstand verleende in het bestuur van dat land.
Wellicht in navolging daarvan hebben m.i. ook hertog Wenceslaus en hertogin Joanna van Brabant een dergelijke Raad voor de landen van Overmaas gehad. Men kan dit meen ik afleiden uit het volgende.
In een oorkonde van 30 maart 1375 sloten de genoemde hertog en hertogin, de aartsbisschop van Keulen, de hertog van Gulik en de steden Keulen en Aken een landvredebond, zich uitstrekkend over het gebied tussen Maas en Rijn. Om de twisten in de bond te berechten werden door elk der partijen zes leden van hun gezworen Raad aangewezen. Wenceslaus en Joanna wezen de volgende raadsleden aan: Johan, heer van Gronsveld, Reyner van Berghe, Herman Hoen, Gerard Rotstock, ridder Reiner van Berne, drossaard van het Land van Valkenburg en Tilman van Roide, rentmeester van Limburg. Dit waren alle inwoners van deze streken, hetgeen de mening, dat men hier met een gewestelijk lichaam te doen heeft, zeer versterkt. Het is m.i. nl. uitgesloten dat al deze personen deel hebben uitgemaakt van de hertogelijke Raad te Brussel. * 

Nadat Philips de Stoute door de verpanding van het Land van Valkenburg het bestuur over Overmaas in handen had gekregen, heeft hij ook een raad ingesteld voor dat gebied of nieuwe leden daarvan benoemd. *  Het tijdstip waarop dit geschiedde is niet bekend doch vermoedelijk had dit reeds in het begin van 1390 of op het laatste van 1389, plaats.
Dit lichaam stond de hertog bij in het bestuur der Landen van Overmaas vooral i.z. de veiligheid en de verdediging daarvan o.m. tegen vijandelijke invallen en ook in rechterlijke zaken. * 

Op donderdag 21 december 1390 was de Raad te Gulpen bijeen waar bovendien de ridders van Limburg en de Landen van Overmaas aanwezig waren die daar een (land) dag hielden. Zij overlegden samen over verschillende punten betreffende de genoemde landen. *  Welke zaken daar behandeld werden vermeld onze bron helaas niet.
Als leden van deze raad vonden wij de gouverneur, Hendrik, heer van Gronsveld, Goswin van Heer, drossaard van het Land van 's Hertogenrade, Herman Hoen, heer van Hoensbroek, en hoogschout van Maastricht, Johan de Villers, Thierry van Berghe, drossaard van Limburg en de ontvanger Henri van Clermont in het jaar 1390.
Hoelang deze Raad gefungeerd heeft is niet bekend, in 1394 bestond hij in elk geval nog. * 

Als eerste ontvanger-generaal door de Staten-Generaal aangesteld kan men Aart van Duverden van Voort beschouwen. Hij kreeg vóór. 3 maart 1645 commissie als ontvanger-generaal van de vier Landen van Overmaas, rentmeester der domeinen van Maastricht en van den Vroenhof. Sinds 29 augustus 1633 was hij ontvanger der contributies door de Staten-generaal in het Land van Luik en Brabant, geheven.
Zijn opvolger was Rutger van Ylem, hij was ook ontvanger der generale middelen en der verpondingen in de Vroenhof en ontvanger der verpondingen in het Land van Valkenburg.
Op 31 juli 1656 vaardigd de Raad van State een ampliatie van instructie uit voor de ontvangers, rentmeester en controleurs der beden in de drie Landen van Overmaas.
De 5e september 1693 en de 31 januari 1737 vaardigd de Raad van State voorschriften uit voor de werkzaamheden van de ontvanger-generaal.
De ontvanger-generaal in de Landen van Overmaas Staatse partage, oefende de volgende functies uit;
a. ontvanger-generaal der beden in de drie Landen van Overmaas;
b. ontvanger der gemene middelen van het graafschap Vroenhof (welke middelen verpacht waren);
c. ontvanger der verpondingen van Valkenburg en van de Vroenhof;
d. rentmeester der kerkelijke en pastorale goederen van de Vroenhof;
e. rentmeester van den Hof Lenculen;
f. ontvanger der redemptie penningen in de dorpen van Redemptie.

Na de verovering van Maastricht in 1632 stelden de Staten-Generaal voor elk land een rentmeester aan voor het beheer der domeinen en in 1648 voor dat van de in beslag genomen kerkelijke of z.g. geestelijke goederen van de Rooms Katholieke kerken enz. (335) Toen de in functie zijnde ontvanger der domeinen van de Landen van Valkenburg en Daelhem Adriaan de Groot in 1632 de eed van trouw aan de Staten-Generaal niet wilde afleggen hebben de Gecommitteerden van de Staten-Generaal Herman Conegrafft (Coenegracht), leengriffier van het Land van Valkenburg, bij provisie tot rentmeester aangesteld. (336). Na het partagetractaat van 1661 zijn voor het beheer der domeinen en over dat der geestelijke goederen slechts twee ambtenaren aangesteld, die de betreffende goederen en inkomsten in de drie Landen van Overmaas gezamenlijk onder hun beheer hadden. Dit bleef in feite tot. 5 maart 1731. De resolutie van de Staten-Generaal d.d. 24 april 1721 combineerde nl. de twee functies wel, echter met de bepaling dat de in leven zijnde rentmeester der geestelijke goederen, Mr. Isaak van Slijpe, tot zijn overlijden zijn ambt kon blijven uitoefenen.
Op eerstgenoemde datum aanvaardde de rentmeester der domeinen Carel van der Essen, de administratie der geestelijke goederen.( 337).

Bij de eerste komst der Fransen in deze streken heeft Lodewijk XIV op 26 mei 1672 N.N. Sembleur tot provisioneel rentmeester der domeinen van het Land van Valkenburg aangesteld. (338), Als substituut-rentmeester zijn bekend Quirinus en Mathias Collard resp. in de jaren 1717 en 1732. Omtrent het beheer der geestelijke goederen zij nog opgemerkt, dat de Staten-Generaal op 21 januari 1653 Gillis de Bussy aanstelden als controleur der rentmeesters belast met het beheer dier goederen. In het jaar 1699 noemt Frederik Jevelt zich nog 'controleur der geestelijke collecte'. (339). De opbrengst van deze goederen is enkele malen verpacht. De 12e juni 1671 was Maria Bussy, echtgenote van Frederik Jevelt (Gevelt enz.) pachteresse en de weduwe Geurten was dit in 1697. (340) De genoemde controlleurs noch de pachteressen hebben zover bekend archieven nagelaten. De functie van de rentmeesters van de domeinen en van de geestelijke goederen bestond in het beheer dier goederen, het innen der inkomsten daaruit en het afleggen van rekeningen en verantwoording daarover aan de generaliteits rekenkamer. De Raad van State stelde op 10 juli 1727 een reglement vast voor de ontvangers en rentmeesters in de Generaliteitslanden. (341) Verder is op 2 maart 1731 door de Raad van State (?) een reglement vastgesteld voor de rentmeester. (342). Genoemde Raad droeg op 24 december 1736 aan de rentmeesters op om een inventaris van hun archieven in duplo op te maken en daarvan één exemplaar te zenden aan die Raad om bewaard te worden in het archief der Generaliteits-Rekenkamer. (343). Een exemplaar van deze inventaris werd niet aangetroffen in de nog overgebleven archieven van deze functionaris

Als zodanig is slechts Gerard Stevens bekend. Aanvankelijk was hij 'comtoirbode' van de ontvanger-generaal der Landen van Overmaas, Staatse partage. Hij is later, op welke datum is niet bekend, ingevolge artikel. 6 van het door de Raad van State op 10 juli 1727 vastgesteld reglement op de ontvangers enz. tot algemeen deurwaarder aangesteld. Hij had tot taak achterstallige landsinkomsten, ook uit domeinen in te vorderen en de wanbetalers te executeren.

aanvankelijk werden de domeinen van de hertog van Brabant geadministreerd door de ontvanger voor Limburg en de Landen van Overmaas. Deze laatste stelde dan vermoedelijk in elk der afzonderlijke landen onder-ontvangers aan. In het Land van Valkenburg waren dit Joannes Pieters in 1404-1405 tegen een gage van 25 Rijnse gulden en twee kostums per jaar. Frans Struver van Hulsberg 1407-1410, Tijs de Fauquement alias Thijs Peters 1410-1412.
Nadat het Land van Valkenburg in 1439 uit de Meursse pandschap was afgelost werden de domeinen beheerd door de drossaard van dat Land die echter een plaatsvervangend rentmeester kon aanstellen. Reeds in het genoemde jaar is Jan Meeux, 'rentmeester particulier' van het Land van Valkenburg. Hij werd in 1443 door hertog Philips aangesteld tot het ontvangen van de inkomsten uit domeinen, de restanten daarvan en de beden in de Landen van Valkenburg en Dalhem als plaatsvervanger van de drossaard Na Meeux was Janne Clut rentmeester van Maastricht en van het Land van Valkenburg. Naderhand schijnen geen afzonderlijke rentmeesters meer te zijn aangesteld tot ca. 1525 vanaf welk jaar men zeker in het Land van Valkenburg afzonderlijke rentmeesters vindt. In het Spaanse gedeelte van de Landen van Overmaas behield elk land een afzonderlijke rentmeester tot ca. 1734 toen er nog slechts één was voor de drie Landen samen. De rekeningen bleven echter gescheiden zodat de toestand in zekere zin hetzelfde bleef, de drie functies waren toen in één persoon verenigd.
In 1613 was Claes Clyngen substituut rentmeester te Heerlen.

Deze ambtenaar fungeerde met de onder zijn bevelen staande tien ruiters en tien voetknechten en twee korporaals als politieambtenaar vooral voor de veiligheid der wegen, ook in Maastricht en het graafschap van de Vroenhof. Voor de processen door de landdrost gevoerd, zie criminele processen gevoerd voor het gerecht van Valkenburg en de gerechten van Maastricht

Omtrent de voogden vertegenwoordigers van oorspronkelijke heren van het Land van Valkenburg is in de inleiding gesproken. Dit ambt is blijven bestaan ook nadat Valkenburg aan de hertog van Brabant kwam. In de akte van aanstelling van Willem van Retersbeek gen. Schaesberg als voogd wordt d.d. 10 mei 1418 hem door de hertog opgedragen de schepenen van de banken van 't land 'te manen oft doen manen' en des hertogs heerlijkheid rechten en boeten te beschermen. Van de inkomsten die niet worden opgegeven moest hij rekening afleggen aan wie is evenmin vermeld. Zijn ambtseed legde hij af in handen van Willem van Arkel 'verwarer' van Limburg en van de Landen van Overmaas. De rechten, plichten enz. van de voogd zijn in vroegere tijden zover bekend, niet juist omschreven daar vandaan dat in het jaar 1505 door Johannes van Eijnatten en Andries Daems, hieromtrent een aantal inwoners van de plaatsen; Valkenburg, Houthem, Berg, Meerssen, Beek, Heerlen, Klimmen en Bemelen gehoord zijn. Het zijn zeer uitgebreide verklaringen die hier niet kunnen worden meegedeeld. Een verklaring hierover gaf P.W. graaf van Hoensbroek-Geulle, erfstadhouder en voogd van het Land van Valkenburg, Spaanse partage, aan baron van Bentinck, drossaard van genoemd Land, Staatse partage op 29 februari 1714. Te Houthem had de voogd de beschikking over vier à vijf bunder weide en 1½ bunder hout uit de Ravensbos waarvoor hij van de rentmeester der domeinen jaarlijks 18 gulden ontving. Te Mesch (een vrije Rijksheerlijkheid) trok hij 109 vaten haver en verschillende keuren. Hij oefende daar de hoge justitie uit en hield drie voogdgedingen en inde de daartoe behorende boeten. Ook te Bemelen, een dorp van O.L.Vrouwe Kapittel te Maastricht, trok hij enige rookhoenders, voor zijn functie als voogd.

Beide laatste functies waren uitvloeisels van de voogdij over die twee plaatsen van de heren van Valkenburg. In de eerste plaats namens het O.L.Vrouwe Munster te Aken; in de tweede namens 't kapittel van O.L.Vrouw te Maastricht. In de hoofdbanken Meerssen, Klimmen en Beek heeft de voogd de kleine boeten en de 'beleijt en pantboeten'. Verder van ieder brouwer een ton bier en van iedere herbergier een halve ton jaarlijks. Verder de boeten vallende op de voogdgedingen. Hier stelde hij de schepenen, secretarissen, boden, burgemeesters en keurmeesters aan. In Berg, een dorp van het kapittel van St. Servaas, heeft hij jaarlijks drie voogdgedingen en uit de amenden en boeten die in de acht dagen voor en acht dagen na het voogdgeding vielen. Hij heeft daar het zwaard dat is als iemand ter dood gewezen is moet deze aan de voogd geleverd worden, die hem aan de scherprechter overgeeft. Deze rechten te Bemelen, waren eveneens uitvloeisels van de voogdij hier over van de heren van Valkenburg namens het kapittel van St.Servaas te Maastricht. Onder Heerlen waar een schout is benoemt de voogd alle schepenen, de secretaris, de procureurs en de boden. Hij vergeeft ambt van burgemeester en keurmeester. Hij houdt drie voogdgedingen, die de inwoners onder boete van tien mark verplicht zijn bij te wonen. Hij heeft er in de vakantie van het gerecht alle kleine boeten zowel van panding van vee als van kleine mishandelingen, welke inkomsten de schout voor de rest van 't jaar heeft.

Het gehele jaar door zorgt hij voor het beleiden der wegen waarvoor hij de daarop vallende boeten ontvangt met uitsluiting van de schout. Verder de boeten vallende op het keuren van bier, brood en vlees en in het algemeen wegens algemene politie. Ten aanzien van de Heerlerheide had hij het recht van de vlucht der bijen, moest hij toestemming geven aan niet inwoners om met hun beesten op die heide te weiden. Hij moest de rekening afhoren over de politie van die heide en de 'correctie' van 'poetinge' enz. Tenslotte heeft de voogd alle jura volgens het reglement van 1631. Het voogdambt is 13 juli 1454 verpand aan Johan van Cortenbach en later overgegaan in de families van Strijthagen en v. Pallandt en van Amstenrade om tenslotte in 1587 in handen te komen van de graven van Hoensbroek, die het ambt ook na het partagetractaat van 1661 in het Land van Valkenburg, Spaanse partage, tot 1794 zijn blijven vervullen. Of er onder de oude heren van het Land van Valkenburg bepaalde ambtenaren zijn geweest voor het beheer der lenen is mij onbekend. De eerste stadhouder der lenen welke wij tegenkwamen is Johan Struver van Bunde, die door Philips van Bourgondië in een akte van 11 april 1399 de fiefs estans en nos terres d'Oultre Meuse'. Dit moet een tijdelijk ambtenaar geweest zijn, want op 18 juni 1406 benoemt hertog Antoon van Brabant, 'omdat dair nye man van onsen wegen geset noch gementicht en is onze mannen te manen, gheen recht en doet van commeren, die gedaen werden in leengoeden.' Jan, heer van Wittem, drossaard van het Land van Valkenburg voor de tijd van twee jaar tot zijn stadhouder der lenen, aanstelde waarna de hertog zelf in het Land zou komen voor de beleningen en om recht te spreken. Na de benoeming van Willen van Retersbeek gen. Schaesberg tot voogd, machtigt Jan Hertog van Brabant deze op 11 mei 1418 om het ambt van stadhouder der lenen waar te nemen en de heergewaden te ontvangen en rekening daar over af te leggen aan de rentmeester van het Land van Valkenburg

Zoals hiervoor reeds gezegd is hadden de oude heren van het Land van Valkenburg voor 1352 reeds hun drossaarden. Nadat dit land in handen van de hertog van Brabant gekomen stelde hij als eerste drossaard Reinard Thoreel van Bernau aan, die van 1365- ± 1385 in functie bleef en die het ambt in pandschap had. Ook in latere jaren werd het ambt gewoonlijk in pand gegeven, gezien de benarde financiële toestand der Brabantse hertogen. Volgens de commissiebrief d.d. 15 januari 1439 door de hertog van Brabant, na de aflossing van het Land van Valkenburg uit handen van de graaf van Meurs, aan Jan van Wittem gegeven, had deze tot taak: het slot, het land en de stad Valkenburg te behouden voor de hertog en op het slot wachters aan te stellen; de inwoners tegen onrecht en geweld te beschermen; tegen boosdoeners op te treden (hoge justitie) de inkomsten uit domeinen te beheren en daarover rekening af te leggen evenals over de heergeweiden breuken en forfeijten en over alle andere zaken en rechten die aan de hertog toekwamen opdat de rechten en heerlijkheden van de hertog niet zouden lijden. In verband met het eerste gedeelte van zijn taak kreeg hij herhaalde malen opdracht troepen op te roepen niet alleen voor de bescherming van zijn ambtsgebied, doch ook voor het bestrijden van buitenlandse vijanden van de hertog.

Behalve de ontvangst van de hier boven genoemde inkomsten ontving de drossaard ook de beden. Zo kreeg drossaard Dirck van Pallant op 5 mei 1469 van hertog Karel de Stoute opdracht de beden te ontvangen, niet alleen in het land van Valkenburg, doch ook in dat van 's Hertogenrade en de heerlijkheden, Millen, Gangelt, Vucht en Kerpen. Te voren nl. de 9e mei 1439 had hertog Philips de drossaard Jan van Wittem reeds tot ontvanger van de beden aangesteld, welke door de ridderschap, banken enz. waren toegestaan. Het betrof hier het bijeenbrengen van 20000 Rijnse gulden als aandeel in de aflossing van het land uit de Meurse pandschap. Ook is op dezelfde datum door dezelfde hertog aan Jan van Wittem de bevoegdheid verleend 'alle cleine dieneren ende amptlieden tot sijnen voirss ampte behorende' aan te stellen. Evenals de drossaard het recht had om een plaatsvervangend rentmeester aan te stellen, kon hij dit ook doen in zijn functie als drossaard. Zo'n functionaris komt voor onder die van Luitenant-drossaard. Het ambt van drossaard is vóór 1632 ter vergeving geschonken aan de boogschutters van de garde van de koning in Spanje. Zij verkochten het ambt aan derden. Tot hoelang deze toestand geduurd heeft is ons niet bekend, in 1677 hadden de boogschutters het ambt nog in pand.

Wanneer een leenhof voor het beheer van de lenen, in het land van Valkenburg is opgericht is niet bekend. Zeker is het dat voor Dirk II, heer van Valkenburg en zijn leenmannen in maart 1241 een akte verleden is. Het is zeer waarschijnlijk dat deze leenmannen mede de hiervoor besproken raad vormden waarvoor o.a. rechterlijke akten over leenzaken behandeld werden. Men vindt later meer dergelijke akten. Nadat het Land van Valkenburg in 1365 onder de souvereiniteit van de hertog van Brabant gekomen was, bleef dit leenhof bestaan. Of er in de tijd der eerste heren een registratuur heeft bestaan, is bij gebrek aan bronnen moeilijk uit te maken. Het oudste deel begint in het jaar 1381 en is nog slechts in afschrift aanwezig en wel in de vorm van lijsten van verheffingen, sommieren of denombrementen genoemd. Het leenhof behandelde alle geschillen omtrent leengoederen onder zijn ressort, zowel die door de stadhouder als zodanig tegen nalatige verheffers gevoerd als die tussen twee partijen. Verder moesten de verheffingen van lenen voor dit hof geschieden. Ook moest het z.g. gichten of realiseren van akten van overdracht, ruiling of belasting met hypotheek van vast leengoed voor dit hof geschieden.

Als hof van appel diende het leenhof in civiele zaken voor alle schepenbanken, het stadgerecht van Valkenburg, de lagere leen en de laathoeven. Volgens de statuten van het leenhof, door Philips van Bourgondië, hertog van Brabant de 13e november 1446 gegeven en door Karel V door plakkaten van 24 oktober 1521, 14 juli 1528 en 27 november 1548 bekrachtigd, werden de leenhoven van Limburg, Valkenburg, 's Hertogenrade en Daelhem, die de titel van mancamer droegen als leenhoven van het hoogste ressort beschouwd, waarvan geen appel meer kon plaats hebben. Van de vonnissen door het leenhof gevoerd in tweede instantie kon men niet in appel doch in reformatie gaan bij het leenhof van Brabant te Brussel. Tenslotte was het leenhof appel gerecht in derde instantie in civiele zaken in eerste instantie gevoerd voor de schepenbanken Eijsden en Houthem, die in tweede instantie op het stadsgerecht van Valkenburg appelleerden. Voor de wijze naar het meer aangehaalde werk van wijlen J. Habets, in leven Rijksarchivaris in Limburg over de Valkenburgse lenen. Het leenhof had zijn zetel in de stad Valkenburg.

Het leenhof van het land van Valkenburg, Spaanse partage, werd na de verdeling van dit land in 1661 gevestigd te Schin op Geul in de buurt Sint Pieter die vlak bij de poorten der stad Valkenburg lag en als het ware deel uitmaakte van deze plaats. Het stadhouderschap der lenen is van 20 februari 1587 tot 22 december 1762 in het bezit geweest van leden der grafelijke familie van Hoensbroek-Geulle. Op laatstgenoemde datum is dit ambt in het bezit gekomen van Lotharius Frans markies en heer van Hoensbroek, oudste van de hoofdtak dier familie. Op 14 mei 1763 werd aan laatstgenoemde door de regering te Brussel toegestaan de zetel van het leenhof naar zijn markiezaat Hoensbroek over te brengen. Dit geschiedde in oktober 1763 en wel naar het Panhuis in laatst genoemd dorp waar de 31e oktober de eerste zitting plaats had.

Na de verovering van Maastricht door Lodewijk XIV in 1673 werd het bestuur op de oude voet voortgezet. Eerst na de verovering van de stad Limburg in 1675 werden de instellingen van nieuwe katholieke ambtenaren voorzien. Zie hieromtrent verder de inleiding

Hieronder zijn geplaatst archieven van de heerlijkheden, schepenbanken, dorpsbesturen en plaatselijke leen- en laathoven en cijnskaarten. Dit dorp bestond uit de parochie Brunssum, Jabeek, en Schinveld. De rechtspraak over deze drie plaatsen werd uitgeoefend door het college van schout en schepenen d.i. het schepengerecht van Brunssum meestal schepenbank genoemd. Van de vonnissen in civiele processen door dit lichaam geveld kon men in hoofdvaart gaan bij de Hoofdbank Heerlen en vanaf het jaar 1609 ging men in appel bij het leenhof van het Land van Valkenburg. Wel was daarna nog reformatie mogelijk op de Raad van Brabant te Brussel. De schepenbank, welke naam ook gebruikt werd voor het gehele gebied van het in 1557 tot heerlijkheid verheven en op 28 januari 1559 voor 2260 Hornse gulden verpand aan Werner Huyn van Amstenrade. De 20e augustus 1609 is ze definitief verkocht aan Arnold Huyn van Amstenrade-Geleen. Bij de oprichting van het graafschap Amstenrade-Geleen in 1654 is ook Brunssum en aanhorigheden daarbij ingelijfd. Dit veranderde niets in de juridische of administratieve status daarvan. Administratief was het gebied der schepenbank verdeeld in drie eenheden nl. Brunssum, Jabeek en Schinveld, welke beide laatsten in dit opzicht volkomen zelfstandig waren. Ze konden bijvoorbeeld schulden aangaan en hadden eigen administratieve ambtenaren. Voor de politie en economie stonden zij onder de regenten, d.w.z. de drossaard en de eigen burgemeesters, althans kort voor 1795.

De bevolking van Brunssum bestond in het jaar 1795 uit 966 personen. Dit aantal was (tijdelijk?) verminderd omdat sommige gemeentenaren elk jaar naar Holland, Brabant, of andere landen gingen om daar koophandel te drijven of er te werken.
Deze bevolking was verdeeld over Brunssum en zijn beide gehuchten Rumpen en Op de Kling. Jabeek had toen met het gehucht Etzenrade 432 en Schinveld 153 inwoners.
Kerkelijk zijn Brunssum, Jabeek en Schinveld in 1579 van Gangelt afgescheiden en tot zelfstandige parochies gemaakt resp. toegewijd aan de H.H. Gregorius, Gertrudis en Eligius.

Dit dorp bestond uit de parochies Geleen en Spaubeek. De rechtspraak over deze twee parochies werd uitgeoefend door het schepengerecht van Geleen, meestal schepenbank genoemd, dat de hoge-middelbare en lage justitie uitoefende. Van de vonnissen in civiele processen door dit lichaam geveld kon men in hoofdvaart gaan naar de hoofdbank Beek. Volgens sommige auteurs zou op 20 januari 1558 de hoofdvaart op Beek zijn afgeschaft en naar die van Meerssen overgebracht. Of dit werkelijk zo is geweest kunnen wij niet bevestigen, wel staat 't vast dat Geleen in 1580 in hoofdvaart ging op de hoofdbank Meerssen, dit bleef zo tot 20 augustus 1609. Toen werd n.l. te Beek en andere plaatsen geen justitie uitgeoefend omdat er geen schepenen waren. vermoedelijk hield dit verband met de erbarmelijke toestand van de omstreken van Maastricht na de krijgsverrichtingen in die tijd en vooral het beleg van Maastricht in 1579 door de hertog van Parma. De schepenbank d.i. Geleen en Spaubeek werd als heerlijkheid verpand aan Arndt. Huyn van Amstenrade en de 20e augustus 1609 definitief verkocht aan Arnold Huyn van Amstenrade. Vanaf die dag verviel de hoofdvaart op Meerssen en ging men in appel bij het leenhof van het Land van Valkenburg. Na dit appel stond nog alleen reformatie open op de Raad van Brabant te Brussel. Op 26 februari 1654 werden de heerlijkheden Geleen, Brunssum en Oirsbeek tot graafschap Amstenrade-Geleen verheven ten behoeve van het geslacht Huyn van Amstenrade. De titel van graafschap was een Brabants leen en moest voor het leenhof van Brabant verheven worden. Of na deze verheffing het appel op het leenhof van Valkenburg verviel en dit onmiddellijk aan de Raad van Brabant kwam werd in de praktijk niet altijd uitgevoerd. Immers men vindt later nog zaken in appel gevoerd voor het leenhof in de eerste instantie gevoerd voor genoemde schepenbanken.

Administratief bestond de schepenbank nl. het gebied uit twee delen n.l. Geleen en Spaubeek met eigen burgemeesters. In 1753 waren te Spaubeek twee collecteurs n.l. één voor de leen- en een voor de laatgoederen. De schepenen hadden ook een zeker aandeel in het administratief bestuur. De regenten genoten voor het maken van de repartitie het 'laatboek' (belastingkohier) 't commanderen van degenen die de wegen moesten repareren en andere interne kleine zaken, 1/3 van een stuiver per honderd van 't geen gerepartiseerd werd.
Geleen had op 25 april 1795 achttienhonderd zestig inwoners, Spaubeek had toen vierhonderd inwoners.
De meier van Spaubeek en zijn assesseurs deden toen in 1795 het verzoek dienst te doen als rechterlijke ambtenaren omdat de oude gerechten niet meer functioneerden. Dit werd door de arrondissements administratie niet toegestaan doch bij besluit van die administratie van 23 floreal an III (12 mei 1795) werd dit verboden. Bepaald werd, dat het realiseren (gichten) van akten betreffende onroerende goederen en aanstellingen van voogden moest geschieden voor de municipaliteit van Geleen. Contentieuze zaken moesten gebracht worden voor het tribunale secondaire.
De kerkpatroons van Geleen zijn de H.H. Marcellinus en Petrus; Spaubeek heeft de H. Laurentius tot patroon.

Het dorp Spaubeek behoorde wat de rechtspraak betrof vóór 1795 tot de schepenbank Geleen. Administratief was het van Geleen gescheiden onder een eigen bestuur. Er waren twee dorpsmeesters of burgemeesters die gewoonlijk door de inwoners werden gekozen, doch waarvan er een uit 1691 door de drossaard van Geleen werd benoemd. De functie van burgemeester bestond uit het volgende:
1). het bijwonen van de repartities der beden en de afhoring der rekening.
2). het verzorgen van de inkwartiering van soldaten.
3). degenen die voor de gemeente vrachten moesten verrichten oproepen.
4). de inwoners oproepen voor het repareren der wegen.
5). datgene te doen wat hun volgens de plakkaten werd opgedragen.
De drossaard van het graafschap Geleen was ook voor Spaubeek de hoogste gemeentelijke autoriteit in administrative zaken. Hij riep de vergaderingen samen, woonde de afhoringen der gemeenterekeningen bij enz. Zie: voor de aanstelling van de burgemeester: een stuk bij de uitgaven van burgemeester Th.Schallarts ? bij de kosten van inkwartiering 1692/93 waaruit blijkt dat hij op 30 juni 1691 door de drossaard van het graafschap Geleen was aangesteld, en voor de functie zelf een brief van 1765 bij brieven inv.nr. 1535.

Dit leenhof wordt o.a.in de processtukken in 1769 genoemd:'leenhoeve Geleen binnen Schinnen'. De tot dit hof behorende lenen lagen merendeels in Schinnen, doch behoorden aan het huis St. Jans Geleen. Zover wij konden nagaan betreft het hier niet de lenen bekend als Schinnense lenen, welke aan het huis Schinnen behoorden. Wij hebben deze stukken onder Geleen geplaatst omdat het leenhof behoorde tot het huis St. Jans Geleen. (Vergelijk het leenboek van 1601 coll.handschriften ongenummerd (1950) copie afkomstig van het kasteel Beloeil).

Hoensbroek is, zoals in de inleiding reeds gezegd is, in 1388 door Joanna, hertogin van Brabant afgescheiden van het gebied der schepenbank Heerlen en geschonken aan Herman Hoen. Dit als een compensatie voor de vele diensten die Herman bewezen had aan wijlen hertog Wenceslaus en diens echtgenote hertogin Joanna van Brabant. Hoensbroek kreeg toen een eigen schepenbank (gerecht) met hoge-, middelbare en lage jurisdictie en Herman Hoen werd de eerste gebiedende heer van het dorp Ingenbroek. Deze nieuwe heerlijkheid werd een Brabants leen, dat voor het leenhof van Brabant te Brussel moest verheven worden.
De naam Hoensbroek werd pas later, toen de Hoens reeds geruime tijd heer waren, aan de heerlijkheid gegeven.
Van de vonnissen door het schepengerecht gewezen kon men ter hoofdvaart gaan naar het schepengerecht van Heerlen. Vandaar in appel naar het leenhof van het Land van Valkenburg en in reformatie naar de Raad van Brabant te Brussel. Wanneer het ter hoofdvaart gaan naar Heerlen ophield, is niet bekend. In 1661 bestonden in elk geval slechts twee laatstgenoemde instanties. Arnold Adriaan van Hoensbroek is in 1675 door de Spaanse koning tot markies verheven om zijn vele verdiensten ook als diplomaat en de plaats Hoensbroek werd toen een markiezaat.
In de schenking van 1388 waren ook begrepen de leenlaatgoederen waarvoor een leen- en een laathof werd opgericht, cijnsen enz. welke de hertogin van Brabant in het dorp Hoensbroek hadden. De lenen moeten m.i. bestaan hebben uit Valkenburgse en Wickrader leengoederen.

-

Hoensbroek is in 1388 door Joanna, hertogin van Brabant afgescheiden van het gebied der schepenbank Heerlen en geschonken aan Herman Hoen. Dit als een compensatie voor de vele diensten die Herman bewezen had aan wijlen hertog Wenceslaus en diens echtgenote hertogin Joanna van Brabant. Hoensbroek kreeg toen een eigen schepenbank (gerecht) met hoge-, middelbare en lage jurisdictie en Herman Hoen werd de eerste gebiedende heer van het dorp Ingenbroek. Deze nieuwe heerlijkheid werd een Brabants leen, dat voor het leenhof van Brabant te Brussel moest verheven worden.
De naam Hoensbroek werd pas later, toen de Hoens reeds geruime tijd heer waren, aan de heerlijkheid gegeven.
Van de vonnissen door het schepengerecht gewezen kon men ter hoofdvaart gaan naar het schepengerecht van Heerlen. Vandaar in appel naar het leenhof van het Land van Valkenburg en in reformatie naar de Raad van Brabant te Brussel. Wanneer het ter hoofdvaart gaan naar Heerlen ophield, is niet bekend. In 1661 bestonden in elk geval slechts twee laatstgenoemde instanties. Arnold Adriaan van Hoensbroek is in 1675 door de Spaanse koning tot markies verheven om zijn vele verdiensten ook als diplomaat en de plaats Hoensbroek werd toen een markiezaat.
In de schenking van 1388 waren ook begrepen de leenlaatgoederen waarvoor een leen- en een laathof werd opgericht, cijnsen enz. welke de hertogin van Brabant in het dorp Hoensbroek hadden. De lenen moeten m.i. bestaan hebben uit Valkenburgse en Wickrader leengoederen.

De archieven van de schepenbank (het gerecht) werden op het kasteel bewaard. Die der laatgoederen bleven bij de meiers daarvan.
Op 25 februari 1795 had Hoensbroek 1127 inwoners.
Kerkelijk behoorde Hoensbroek tot 1390 bij de parochie St. Pancratius te Heerlen, doch had wel een eigen kapel. Bij de brief van Joannes van Beieren, prins- bisschop van Luik, van de 13e juni 1390 werd de pas gevormde heerlijkheid Hoensbroek tot een eigen parochie verheven. Ze werd toegewijd aan de H. Joannes de Dooper.

De laathof Ter Linden of van der Linden was een leen van het huis Hoensbroek.
Op 12 augustus 1657 verkochten de consorten Muyters 16/18 deel van de laathof aan Wolter Hoen heer van Hoensbroek.
Reeds in 1571 is het goed in bezit van Joost van Craneveld. In 1702 wordt het verkocht en komt in bezit van schout Jan Willem Franssen. Na diens overlijden in 1779 gaat 't over aan diens dochter Maria Anna Franssen, echtgenote van A.G.J. Poyck van Ehrenstein.
Werner Wolff en J. Frans Kerckhoffs kochten deze hoeve op 31 oktober 1791 voor 65000 gulden;

Nuth behoorde voor 1626 tot de schepenbank (gebied) Klimmen. In 1626 werd het tot een heerlijkheid verheven door de koning van Spanje en op 17 augustus voor 4300 gulden verpand aan Hendrik van Bergh-Trips. De 20e augustus gaat de heerlijkheid over aan Steven van Eijnatten van Reynersbeek voor 4300 pond a 40 groten het pond. Jan Ulrich van Eijnatten zoon van genoemde Steven kocht Nuth in 1642. De familie van Eijnatten bleef in 't bezit ervan tot 1795. In 1626 kreeg Nuth door de oprichting tot heerlijkheid een eigen schepenbank (gerecht) met hoge-, middelbare- en lage jurisdictie. Nuth werd als heerlijkheid verheven voor het leenhof van het Land Valkenburg.
Van de vonnissen uitgesproken door het schepengerecht kon men in appel gaan naar genoemd leenhof en in reformatie naar de Raad van Brabant.
In 1795 had Nuth 1263 inwoners, in welk getal er 136 waren begrepen van het gehucht Vaesrade.
De parochie Nuth is toegewijd aan de H. Bavo.

Tot de schepenbank (gebied) Oirsbeek behoorden de parochies Oirsbeek Amstenrade, Bingelrade en Merkelbeek met de daaronder gelegen gehuchten. De justitie (hoge-, middelbare- en lage) over dit gebied werd uitgeoefend door de schepenbank (schepengerecht). Van de vonnissen door dit gerecht geveld ging men tot de verpanding in 1557 in hoofdvaart bij het hoofdgerecht of schepenbank Heerlen. Daarna werd van genoemde vonnissen geappelleerd naar het leenhof van het Land van Valkenburg en kon men van de vonnissen van dit leenhof nog in reformatie gaan naar de Raad van Brabant. De schepenbank (het gebied) werd door de koning van Spanje op 1557 tot heerlijkheid verheven en verpand aan Werner Huynen van Amstenrade. Daarna is ze in 1609 definitief verkocht aan Arnold Huyn van Amstenrade. In 1654 is het graafschap Amstenrade-Geleen opgericht en hiertoe behoorde ook Oirsbeek. Dit graafschap werd aan Brabants leen dat te Brussel verheven moest worden. Oirsbeek en de diverse dorpen daaronder gelegen bleven Valkenburgse lenen. Volgens de oprichtingsoorkonde van genoemd graafschap verviel het appel op 't leenhof en kon men van de schepenbank appelleren op de Raad van Brabant te Brussel. In de praktijk bleef echter het appel op 't leenhof van het Land van Valkenburg besturen 9382.
Administratief was het gebied der schepenbank verdeeld in zeven zelfstandige delen. Er waren nl. burgemeesters te Oirsbeek, Amstenrade, Bingelrade, Doenrade, In 't Hout, Merkelbeek en Ophoven.

In 1795 had Oirsbeek met de gehuchten Gracht, Ophoven en Doenrade, Amstenrade, Merkelbeek met de gehuchten Hout en Douve en Bingelrade met de gehuchten 't Rooth en Viel totaal 2335 inwoners.
Kerkelijk was de schepenbank (gebied) als volgt verdeeld: Amstenrade parochie van de H.Gertrudis Maagd; Bingelrade parochie van de H. Lambertus; Doenrade behoorde gedeeltelijk tot de parochie Oirsbeek en gedeeltelijk tot de parochie van de H. Michael te Hillensberg; Merkelbeek parochie van de H. Clemens en Oirsbeek parochie van de H. Lambertus.
Zie verder de inleiding.

Schinnen met de daaronder gelegen gehuchten was een ouder heerlijkheid. Uit de bankrechten van de schepenbank (het gerecht) blijkt dat de kern van Valkenburg ter plaatse de volgende rechten hadden
1) het recht om er drie voogdgedingen te houden door de voogd van Valkenburg
2) het recht op de helft der justitiegelden en boeten
3) de helft van de 160 onder Schinnen bestaande lenen, zoals blijkt uit een denombrement van 1768. De heer van Schinnen had de andere heerlijke rechten. Hij benoemde schout en schepenen hij alléén had het recht om te vangen (in hechtenis nemen) de bank te spannen, te gebieden en ontbieden, en oefende de hoge jurisdictie uit. Men sprak vroeger van 'Gebroken Schinnen' hiermee bedoelend, dat Schinnen twee heren had, de heer van Valkenburg en die van Schinnen, hetgeen dus alechts gedeeltelijk juist is. Het gebied der schepenbank (het gerecht) strekte zich ook uit over Merkelbeek en de andere gehuchten.
Schinnen heeft oudtijds als onderbank voor 1662 tot de hoofdbank Beek behoord en kon derhalve daar ter hoofdvaart gaan. Van de door de schepenbank (het gerecht) gevelde vonnissen kon men in appel gaan naar het leenhof van het Land van Valkenburg en van daar in reformatie naar de Raad van Brabant.

Administratief bestond het gebied van Schinnen in de 18e eeuw zeker uit twee delen met eigen burgemeesters en zelfstandig bestuur n.l. Schinnen en Nagelbeek. Of andere gehuchten nog een eigen administratief bestuur hadden is niet bekend. De heerlijke rechten afkomende van de oude edelen van Schinnen zijn in 1403 als een groot Valkenburgs leen in 't bezit gekomen van Jan Schellardt van Obbendorff die heren bleven van Schinnen tot 1795. De rechten van de heren van Valkenburg te Schinnen zijn in 1557 door de hertog van Brabant als heer van Valkenburg, verpand aan Jan Schellardt van Obbendorff als groot Valkenburgs leen. De pandsom voor deze rechten werd in 1609 afgelost en deze laatste zijn toen vrkocht aan Arnold Huyn van Amstenrade in wiens familie ze bleven tot aan de komst van Fransen. De archieven der voormalige heerlijkheid werden vroeger bewaard op het kasteel Terborg.
De heerlijkheid Schinnen had in 1795 1800 inwoners.
De parochie Schinnen was toegewijd aan de H. Dionisius.

De schepenbank (het gebied Vaesrade thans gedeeltelijk gemeente Hoensbroek en gedeeltelijk gemeente Nuth is van oudher een bezitting van het kapittel van St. Servaas te Maastricht geweest. Het komt als zodanig in een Pauselijke bul uit het jaar 1139 voor. Dit kapittel beweerde dat Vaesrade onmiddellijk Rijks was, doch dit laatste betaalde belasting in 't Land van Valkenburg.
De schepenbank (het gerecht) had hoge middelbare en lage jurisdictie en werd door genoemd kapittel aangesteld. Van de vonnissen door het schepengerecht gewezen kon men in appel gaan op een gerecht uit de elf banken van het kapittel van St. Servaas samengesteld en van daar was nog hoofdvaart mogelijk op het schepengerecht van Aken en tenslotte appel op het Rijkskamer- gerecht te Wetzlar. Sinds 1574 kon men zich facultatief als laatste instantie in appel wenden tot de Commissarissen-Deciceurs van Luikse zijde te Maastricht.
De hertog van Brabant was voogd over Vaesrade, welke functie hij met alle rechten in 1388 overliet aan Herman Hoen, heer van Hoensbroek.
Kerkelijk behoorde Vaesrade onder de parochie van de H. Bavo te Nuth.
Vaesrade had een eigen administratief beheer met burgemeesters, collecteurs enz.
In 1795 wordt door het toenmalig bestuur het volgende gezegd omtrent het aantal inwoners: 'De gemeente bestaat in 140 zielen, edog. syn nog 82 bounders tussen de parochie van Bingelrade en bank Oirsbeek gelegen, degeene mede van deze heerelijkheet deel maeken, waerop het gehucht Root voor het grootste gedeelte gelegen is, nogtans der wijlen die huysen van een andere parochie sijn, zoo weete het getael der zielen aldaar sig bevindende niet op te geven'.

De in dit archief beschreven stukken zijn voor een groot deel afkomstig uit het archief van de familie van Eynatten op het kasteel Neuborg te Gulpen. Leden van deze familie waren lid der Staten en werden verschillende malen door de Staten afgevaardigd naar Brussel enz. Het was in de meeste gevallen niet uit te maken tot welk archief deze stukken behoorden, ze kunnen naar de inhouid tot het archief van de Staten hebben gehoord, om welke reden ze hier geplaatst zijn. Men zie ook het fonds 'Archives de l'Ancien duché e de Limbourg' in het Rijksarchief te Luik.

De drossaard bekleedde in het Land van 's Hertogenrade ook de functie van stadhouder der lenen. Van zijn ontvangsten legde hij rekening af aan de ontvanger-generaal voor Limburg en de Landen van Overmaas, die deze verantwoordde aan de rekenkamer van Brabant te Brussel. De taak van drossaard Goswin van Heer bestond in 1389 in 't volgende: 1. Het dag en nacht bewaken van het kasteel van 's Hertogenrade. 2. het handhaven van de justitie; het doen spreken van recht door zijn mannen en schepenen van de stad en het Land van Rode en 3. het bijeenroepen van laatstgenoemden daartoe.

In 1389 hadden de volgende plaatsen in het Land van 's Hertogenrade een eigen justitie n.l. Neuburg te Gulpen, Wijlre dat deel van Gulpen schijnt uitgemaakt te hebben, de banken Ubach, Vijlen en Einrade onder Vaals.
De justitie over de rest van het Land was landsheerlijk. De stads schepenbank (gerecht) van 's Hertogenrade fungeerde in dit gebied als hoofdgerecht waaronder alle schepenbanken van 't Land ressorteerden voor hoofdvaart en later ook voor hoger beroep in eigenlijke zin De invloed van dit hoofdgerecht werd nog vergroot doot 't feit dat alleen dit gerecht binnen het Land van 's Hertogenrade oordeelde over het lijf en lid m.a.w. de hoge jurisdictie uitoefenden. De schepengerechten van Alsdorf en Ubach beide thans Duitsland, hadden in hun ressort echter zelf de hoge jurisdictie. Door de verpanding en later de verkoping van de plaatsen en de verheffing tot heerlijkheid verloor het gerecht nagenoeg de gehele criminele (hoge) rechtspraak, doch het behield zijn positie als hoofdgerecht waarnaar de schepengerechten konden appelleren. Tengevolge van de bezitting van o.m. de stad 's Hertogenrade door Spaanse troepen kwam het hoofdgerecht onder Staatse ambtenaren. Van Spaanse zijde werd toen tijdelijk een hoofdgerecht opgericht in de heerlijkheid Rimburg. Deze toestand heeft van ± 1634 tot 1661 geduurd.
Tengevolge van het partage tractraat van laatstgenoemd jaar kwam de stad 's Hertogenrade aan de Spaansen. In deze partages van 't Land van 's Hertogenrade werd de oude toestand hersteld met reformatie op de Raad van Brabant te Brussel. In het Staatse gedeelte van genoemd land is ingevolge het hiervoor vermelde reglement van 1663 een nieuw hooggerecht te Gulpen opgericht bestaande uit een schout en zeven schepenen. Op dit hoofdgerecht appelleerden de drie schepenbanken van het Land van 's Hertogenrade, waarna nog reformatie overbleef op de Raad van Brabant te 's Gravenhage.

Het archief van het hoofdgerecht is na de scheiding in 1661, bij het nieuw opgerichte Staatse hoofdgerecht te Gulpen terecht gekomen, zoals op te maken is uit aantkeningen op registers beginnend in 1621 van de hand van Mathias Brull, griffier van laatstegenoemd leenhof. Een gedeelte van dat oude archief werd bewaard op het kasteel Neuborg te Gulpen.

Deze functie werd in het algemeen gesproken uitgeoefend door de drossaard van het land van 's Hertogenrade. Wel zijn voor deze functies afzonderlijke benoemingsakten uitgevaardigd. Zo wordt o.a. Christiaan van Rimburg in 1612 ontlast van zijn ambt van stadhouder der lenen en kreeg Dirk van Pallandt in 1467 als zodanig commissie. Een Van Eijnatten was in 1632 als zodanig in functie en die aangesteld was door de Infante der Zuidelijke Nederlanden.

Deze plaats had voor haar gehele gebied een schepenbank (gerecht) met hoge-middelbare- en lage jurisdictie. De verpanding van deze schepenbank (gebied) is in de 17e eeuw en later zeer ingewikkeld en wij volstaan met te verwijzen naar het hierna beschreven archief der heerlijkheid. In 't kort zij vermeld, dat Kerkrade in 't begin der 17e eeuw verpand was aan 1. de Abt van rolduc, 2. aan baron Hendrik van Berghe Trips en 3. Jan Spies van Ehrenstein Een gedeelte der inwoners, de z.g. 'Zeleusen' hebben in 1663 en latere jaren een vergeefse poging gedaan om de bank af te lossen. Zie inv. nr. 2314 v.v. In 1762 is de Abt van Kloosterrade alleen in 't bezit gekomen van de pandschap der gehele heerlijkheid. Administratief vormde Kerkrade slechts één geheel; het had zover bekend geen onderdelen met een eigen administratief bestuur. Wat de belasting betreft schijnen afzonderlijke rekeningen te hebben bestaan voorwat het aandeel van de adellijken en der ridderschap en dat der andere inwoners aanging. Voor de inventaris van het archief der voormalige schepenbank uit het jaar 1807 zie men inv.nr: 969 R.30 (Indicateur) van het Frans Archief (Departement Nedermaas). In 1795 had Kerkrade 3115 inwoners. Kerkelijk had de plaats oudtijds slechts een parochie toegewijd aan de H. Lambertus.

Tot de schepenbank (het gebied) behoorden de beide dorpen Simpelveld en Bocholtz. De schepenbank (het gerecht) had jurisdictie in genoemd gebied met lage-middelbare- en hoge jurisdictie. De hoge jurisdictie werd uitgeoefend door het stadsgerecht van 's Hertogenrade waarop in civiele processen kon geappelleerd worden. Wat het rechtelijk betreft wijzen wij nog op de volgende feiten. Na de opheffing der schepenbank (gerecht) hebben de nieuw gevormde municipaliteiten van Simpelveld en Bocholtz voor korte tijd rechtelijke functies gehad (Zie inv. 3139-3141). Er schijnt een afzonderlijk gerecht bestaan te hebben voor de registratie van de overdrachts enz. akten betreffende de lenen (zie inv.nr.3142).
In 1626 werd Simpelveld en Bocholtz als een heerlijkheid verpand aan Willem van den Bongard en het kreeg toen ook de hoge jurisdictie. In 1680 werd de heerlijkheid definitief gekocht door de kleinzoon van genoemd echtpaar. Het appel en de hoofdvaart op 't stadsgerecht van 's Hertogenrade bleef bestaan. Sinds 1626 kon men nog in reformatie gaan op de Raad van Brabant te Brussel.

Wat de administratie betreft het volgende. Of Bolcholtz en Simpelveld afzonderlijke administratie hebben gehad is niet duidelijk. De belasting van de vaste goederen werd in twee delen geheven n.l. 2. van den naburen en 2. van die der hoeven (de leengoederen). ZIe no:2933 v.v. Wat het archief der schepenbank betreft wijzen wij op 't volgende. In 1613 heeft een brand het archief geteisterd. Het werd in 1655 in de schepenkist ('schepencom') bewaard die toen te Aken in veiligheid is gebracht. Ook hier had de secretaris een gedeelte van het schepenbankarchief in bewaring want in 1657 wordt tegen A. Snijders de voormalige secretaris een proces gevoerd wegens het niet uitleveren van het archief. De sleutels van de 'schepencon' waren evenals elders, in 't bezit van verschillende personen.
In 1795 had Simpelveld 1673 inwoners.
De parochie Simpelveld was toegewijd aan de H.Remigius. Bocholtz werd in 1803 van Simpelveld afgescheiden en werd toen een zelfstandige parochie toegewijd aan de H. Jacobus de Meerdere.

Rimburg had aanvankelijk slechts middelbare en lage jurisdictie. In 1557 kocht Jan van Bronkhorst de hoge justitie van koning Philips II van Spanje. volgens Hanssen kon men van vonnissen in civiele zaken, door dit schepengerecht uitgesproken, in appel gaan bij de Raad van Brabant te Brussel. Rimburg was door Keizer Maximilliaan II in 1498 tot vrije Rijksheerlijkheid verheven. Het verloor zijn Rijksonmiddelbaarheid in 1344 en werd toen een Brabants leen. Het had naast het rechterlijke ook een administratief bestuur en het droeg sinds 1778 bij in de landslasten van het Land van 's Hertogenrade Spaanse partage.
In 1795 had het 528 inwoners.
De Rooms-Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Drievuldigheid.

De heerlijkheid Ubach bestond voor 1795 uit twee delen: Ubach (thans Rijnland) en Ubach over Worms. Het had een schepenbank (gerecht) voor dit gehele gebied. Reeds lang voor 1172 moet dit, vermoedelijk Karolingisch gebied, in 't bezit der abdissen van Thorn geweest zijn. Sinds 1231 oefende de hertog van Limburg dee voogdij uit over Ubach en na de slag van Woeringen in 1288 zijn deze voogdgerechten overgegaan aan de hertogen van Brabant (Zie hierover de inleiding). De jurisdictie werd gedeeld tussen de abdis en de hertog van Brabant.
Van civiele vonnissen kon men in appel gaan bij het hoofdgerecht van het Land van 's Hertogenrade en daarna in reformatie bij de Raad van Brabant te Brussel. Administratief bestond het gebied uit twee delen n.l. uit Ubach (thans Duitsland) en Ubach over Worms, van het eerste geschieden door 't riviertje de Worm. Elk deel met een eigen beheer en eigen administratieve ambtenaren. In 1796 had Ubach over Worms 1111 inwoners.
De Rooms-katholieke parochie van Ubach over Worms is in 1802 afgescheiden van die van Eijgelshoven en toegewijd aan de H.Joseph.

Reeds in 't begin der elfde eeuw had het kapittel O.L. Vrouw Munster te Aken rechten te Mheer met een cijns- en een leenhof. Voogd over deze bezittingen was in 1459 een Reyntson van Lybeeck. Deze voogdij en het kasteel waren lenen van het oude hertogdom Limburg. Daarnaast bestond de heerlijkheid Mheer met eigen heren, zijnde een leen van het Land van Daelhem. Mheer behoorde in de Middeleeuwen tot de jurisdictie van de hoofdbank 's Gravenvoeren. In 1564 werd de hoge justitie van Mheer door de Koning van Spanje verpand aan Gerard van Imstenrade en nadat de pandsom in 1609 was teruggeven op 22 augustus 1609 verkocht aan Arnold Huyn van Amstenrade-Geleen. In 1670 werd een overeenkomst gesloten tussen de Jezuïeten van Maastricht, die via het Munster van de stad Luxemburg in 't bezit waren gekomen van de rechten van het Akense Munster en Sophia de Loe, vrouwe van Mheer waardoor deze laatste officieel in het bezit van alle rechten te Mheer kwam. Toch duurde het nog tot in 't begin der 18e eeuw voordat het proces over de rechten der beide partijen ten gunste der heren van Mheer in civiele zaken gewezen kon men in appel gaan bij het gerecht van 's Gravenvoeren en van daar in reformatie bij de Raad van Brabant te Brussel. Mheer was naast een rechterlijk ook een administratieve bestuurseenheid die zich over het gehele gebied der heerlijkheid uitstrekte.
In 1796 had het dorp Mheer 577 inwoners.
De R.K. parochie Mheer is toegewijd aan de H.Pancratius.

Noorbeek heeft oudtijds deel uitgemaakt van de hoofdbank 's Gravenvoeren. Het kapittel van St. Lambert te Luik had er de middelen lage jurisdictie. De hoge justitie werd door de koning van Spanje in 1626 verpand aan Jan van Berghe genaamd Trips. De pandsom werd in 1643 terug betaald door de inwoners van Noorbeek nadat deze de hoge heerlijkheid van de koning van Spanje hadden gekocht. De inwoners verkochten de heerlijkheid op 8 maart 1694 aan Jan van Winckel. Van de vonnissen in civiele zaken kon men in appel gaan op het hoofdgerecht van 's Gravenvoeren en later op dat van Daelhem waarna nog reformatie mogelijk was op de Raad van brabant te Brussel. Naast het rechterlijk had Noorbeek een administratief bestuur elk met eigen beheer en afzonderlijke administratieve aaambtenaren. Er heeft een afzonderlijk reglement voor Noorbeek bestaan door de Raad van Brabant vastgesteld op 22 februari 1695.
Het archief werd evenals elders bij de secretaris bewaard. Dit gaf wel eens moeilijkheden omdaat deze in functie was bij de hoge justitie en bij de grondbank, de middelbare- en lage justitie zoals in 1722 toen de schepenen de archieven van de hoge justitie probeerden zelf in handen te krijgen. Voor het openen van de z.g. schepencom (archief) voor derden was een som van 24 gulden verschuldigd. De kerkrekeningen en andere kerkelijke archieven werden bij het archief der grondbank bewaard. In tijd van nood bracht men de archieven in veiligheid. Zo o.a. in 1697 (negenjarige oorlog) toen de rechterlijke archieven in veiligheid waren gebracht bij de E.W.P.P. Capucijnen te Maastricht.
In 1796 telde Noorbeek 546 inwoners.
De Rooms Katholieke parochie was toegewijd aan de H.Brigitta.

Deze regenten zijn ca. december 1678 door stadhouder Willem III aangesteld voor de drie landen van Overmaas. Nadat deze gewesten na een bezetting en bestuur door de Fransen in 1678 weer in 't bezit van de Staten-Generaal waren gekomen, moest het bestuur weer op gang gebracht worden. Dit o.m. daar koning Lodewijk XIV alle protestantse ambtenaren had vervangen door Katholieke en ook omdat hij een Raad van Brabant voor de Landen van Overmaas en Maastricht had in 't leven geroepen. Ze hadden blijkbaar uitgebreide bevoegdheden in de overgangstijd. Zo spraken zij recht; stelden ambtenaren aan vervingen toen wellicht ook de Staten der afzonderlijke Landen. Er zijn voor elk der drie Landen van Overmaas afzonderlijke regenten in functie geweest. Ze hebben ongeveer één jaar hun ambt uitgeoefend. Zie verder de inleiding.

Tot de bevoegdheden van de drossaard behoorde o.m.
1. het bijeenroepen der Staten, samen met de voogd van het Land;
2. de uitoefening van de hoge justitie in de banken en dorpen, die geen heerlijkheid waren en
3. in 't algemeen het behoud der rechten, hoogheid en heerlijkheid van de soeverein en die van waranden en vogelerijen.
Hij had geen bemoeienis met de financiële huishouding van de banken. De drossaard kon zijn ambt door een ander laten uitoefenen, hetgeen meestal geschiedde. Over het waarnemen van dit ambt door een plaatsvervanger toen luitenant-drossaard genoemd werd in november 1768 een overeenkomst gesloten tussen de toenmalige drossaard A.A. van Iddekinge, burgemeester van Groningen en de door deze aangestelde luitenant-drossaard J.G. Farjon. Het gaat hier hoofdzakelijk om inkomsten. Deze zal de Lt.-drossaard innen en daarvoor het ambt naar behoren uitoefenen. Aan de drossaard zal hij jaarlijks een recognitie uitkeren van honderd gouden rijders of 1400 gulden. Het vergeven van ambten houdt de drossaard zich voor. Het stuk is een bijlage van een civiel proces dat te Maastricht, vermoedelijk voor het Brabants hooggerecht, is gevoerd in 1778 tussen voornoemde van Iddekinge en de weduwe van Lt.drossaard Farjon. In 1745 had de Lt. drossaard vier 'lijfschutten' (politieagenten?) tot zijn beschikking die door de Staten van het land betaald werden. Zie verder de inleiding en de noot voor inv.nr. 722.

Het ambt van Geautoriseerde tot de wegen werd ingesteld bij resolutie van de Raad van State van 11 juni 1783. Als zodanig fungeerden de hoofdofficieren n.l. de luitenat-voogd en de luitenat-drossaard en verder de rentmeester der domeinen in de Landen van Overmaas, Staatse partage.

Tot 1664 fungeerde deze instelling voor het gehele Land van 's Hertogenrade en was in de laatstgenoemde plaats gevestigd. Na de inneming van 's Hertogenrade in 1648 door de Staatsen hebben deze laatsten aldaar een leenhof gevestigd. Hiertegen heeft de Spaanse regering op 10 februari een clandestien leenhof voor genoemd land opgericht gevestigd in de stad van die naam. Voor de Staatste partage van genoemd land werd ingevolge het reglement voor het Land van 's Hertogenrade door de Staten-Generaal in 1663 vastgesteld, een leenhof zetelend te Gulpen opgericht.
Het archief van dit leenhof heeft voor een gedeelte berust op 't kasteel Neuburg te Gulpen. Wat bij de scheiding vn 1661 resp. 1663 met de archieven gebeurd is, blijkt niet duidelijk. Zeker is 't dat een gedeelte op Neuburg is achtergebleven een ander gedeelte in in 't bezit gebleven van het leenhof voor de Staatse partage. Zoals blijkt uit aantekeningen van Staatse ambtenaren in een deel daterende van 1524.
De zittingen van dit leenhof werden gehouden te Valkenburg. Bij resolutie van de Staten-Generaal van 19 februari 1771 werd toegestaan de vergaderingen te Maastricht te houden. Dit gerechtshof werd te niet gedaan door de oprichting van een tribunaal superieur door de Volksrepresentanten in de veroverde landen tussen Maas en Rijn te Keulen van 24 brumaire an III (14 november 1794). Zie verder de inleiding en de noot voor no: 732.

De schepenbank (gerecht) Beek wordt in 1152 de eerste maal vermeld. In 1228 werd Willem van Beek vermeld als voogd van die plaats. Bedoeld is vermoedelijk een ondervoogd van de heer van Valkenburg. In 1271 wordt een akte gepasseerd voor Godefridus miles advocatus de Valkenborch en Godefridus, villicus of scultetus, en schepenen van Beek. Volgens Mr. K. Janssen de Limpens was de rechterlijke toestand van Beek de volgende. De schepenbank (gerecht) had Geleen, Schinnen en Schimmert tot onderbanken waarover zij hoofdbank was. Beek zelf was een onderbank van Meerssen. Beek behoorde niet tot de schenking van Gerberga (Zie inleiding: Land van Valkenburg) doch de proostdij Meerssen had vóór de genoemde schenking van 968 bezittingen te Beek. De proost had er daarom geen proostschout en schepenen zoals te Meerssen, wel een eigen laathof met personeel. De schepenbank had geen jurisdictie in criminele zaken, die lijf en lid betroffen deze werd uitgeoefend door de drossaard van het Land van Valkenburg. Van de vonnissen in civiele zaken door de schepenen gewezen kon men later in appel gaan bij het leenhof van Valkenburg en in reformatie bij de Raad van Brabant. In latere tijd was Beek slechts hoofdbank voor wat betreft de verdeling der belastingen voor de genoemde onderbanken behalve voor Schimmert dat in 1400 bij de hoofdbank Klimmen werd gevoegd en bovendien voor Berg en Bemelen. Beek werd in 1661 aan de Staten-Generaal toegewezen, doch Schinnen bleef Spaans, waardoor dit laatste geen onderbanken van Beek meer bleef. In hoeveel administratieve onderdelen Beek gesplitst was, is niet bekend. Vast staat dat er vroeger twee bestonden n.l. één voor Beek zelf, één voor Kelmond. Of de andere gehuchten Neerbeek, Grootgenhout, Kleingenhout, Oensel en Geverik ook hun eigen administratie voerden is bij gebrek aan archieven niet komen vast te staan.
In 1795 had Beek en gehuchten te samen 2163 inwoners.
De Rooms-Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Martinus.

De schepenbank (gebied) Bemelen was oorspronkelijk een vrije Rijksheerlijkheid met hoge-, middelbare en lage jurisdictie, die toebehoorde aan het kapittel van O.L. Vrouw te Maastricht. Bemelen werd door de Staten-Generaal beschouwd als behorende tot het Land van Valkenburg ( Zie bijlage no: ) Oorspronkelijk had Bemelen hoofdvaart op de schepenbank Aken. Voor 1414 kwam hierin verandering. Volgens een verklaring van de schout en schepenen van Bemelen d.d. 17 november 1416 kon men van vonnissen ter hoofdvaart naar de schepenen van Luik gaan. Daarna bleef nog appel over op het Rijkskamergerecht te Wetzelar. Het bestuur der bank liet het kapittel uitoefenen door een zijner kanunniken, die dan de naam van rijproost kreeg. De heren van het Land van Valkenburg hadden de voogdij over Bemelen. Nadat het eerste in handen van de hertog van Brabant gekomen was liet deze die functie uitoefenen door de voogd van genoemd land. Deze hield jaarlijks drie voogdgedingen te Bemelen. Hij voerde de criminele vonnissen door de schepen uitgesproken uit. De veroordeelde moest hem geleverd worden onder het beuls zwaard, op de galgenladder aan kuil of worgpaal. Bemelen had naast rechterlijk ook administratief bestuur en hoorde wat de belastingen betreft onder de hoofdbank Beek. Volgens een verklaring, uit het jaar 1679 zou het betalen van belasting in het Land van Valkenburg voortspruiten uit een overeenkomst tussen voornoemd kapittel en de hertog van Brabant, tevens heer van genoemd land. Deze belasting diende dan als afkoop van militaire lasten en bescherming in tijden van oorlog.
In 1795 had het dorp 220 inwoners.
De Rooms-Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Laurentius.
Zie verder de inleiding.

De schepenbank (gebied) vormt thans met de voormalige vrije Rijksheerlijkheid Terblijt één gemeente. Berg behoorde vóór 1795 tot de z.g. elf banken van 't kapittel van Sint Servaas en was als zodanig eigenlijk vrije Rijksheerlijkheid. Het werd door Staten-Generaal beschouwd als behorende tot het Land van Valkenburg. Dit kapittel had de hoge- middelbare- en lage jurisdictie over Berg. Het bestuur, zowel rechterlijk als administratief, liet het uitoefenen door een zijner kanunniken de z.g. rijproost. Onder deze laatste was er te Berg ook een schout die de rijproost meestal vertegenwoordigde. De hoofdvaart van de vonnissen gewezen door de schepenbank (gerecht) Berg geschiedde aanvankelijk op het schepengerecht van Aken. In de 16e eeuw werd echter een appelgerecht opgericht bestaande uit de schout van Vlijtingen en twee of drie afgevaardigde schepenen uit de andere banken van St. Servaas. Van de vonnissen van dit gerechtshof stond dan nog appel open op 't schepengerecht van Aken en op het Rijks Kamergerecht van Spiers en na 1693 van Wetzlar. Op 13 juni 1574 stond Koning Philips II van Spanje toe in plaats van te appelleren op het Rijkskamergerecht op de Commissarissen-Deciceurs te Maastricht. Naar Aken en Wetzelar kon men nog wel appelleren, doch dit geschiedde weinig omwille van de hoge kosten. De voogd van het Land van Valkenburg hield jaarlijks drie voogd- of jaargedingen te Berg een recht dat de heren van Valkenburg reeds bezaten. De drossaard van het Land van Valkenburg was verplicht de inwoners van Berg te beschermen op gelijke wijze als de andere inwoners van dat Land. Het administratief bestuur strekte zich uit over het dorp Berg en de gehuchten Geulhem en Vild. Terblijt viel er buiten. Berg werd gedwongen belasting te betalen aan het Land van Valkenburg.

Het archief werd zeker voor een gedeelte bewaard bij de secretaris. Toen n.l. de advocaat A.I.I. Alberti, die te Maastricht woonde ontslag nam werden op 20 maart 1781 twee schepenen afgevaardigd om de archieven te Maastricht, die hij onder zijn berusting had, over te nemen.
In 1795 telde Berg met de gehuchten Geulhem en Vild 371 inwoners, Terblijt 118.

Borgharen had reeds in de Middeleeuwen zijn eigen heren, van Haren genaamd. Zeker is het, dat de heren van Valkenburg er in 1318 rechten hadden. In 1330 maakten de heren van Borgharen en de hertog van Brabant, die toen het Land van Valkenburg
in bezit had, een overeenkomst omtrent hun gezamenlijke rechten over Itteren en Borgharen. Itteren kwam toen aan de hertog en de van Haren's behielden Borgharen doch als Brabants leen. De pandheer van het Land van Valkenburg in de jaren 1412-11439, Frederik van Meurs, maakte inbreuk op de rechten van de heren van Borgharen en beschouwde dit als deel van het Land van Valkenburg. Bij de belening van Margaretha van Hamal op 20 oktober 1439 kreeg deze al haar rechten terug. Het schepengerecht had hoge- middelbare- en lage jurisdictie. Van vonnissen door dit gerecht gewezen kon men rechtstreeks in appel gaan op het leenhof van Brabant.
Het archief van het schepengerecht werd gedeeltelijk bewaard op 't kasteel van Borgharen, een ander deel wellicht de lopende zaken had de secretaris der schepenbank onder zijn berusting.
In 1795 had Borgharen in totaal 369 inwoners.
De Rooms Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Martinus.
Zie verder de inleiding.

Bunde behoorde aanvankelijk tot de schepenbank Meerssen. In 1626 werd het door Philips IV, koning van Spanje, tot een heerlijkheid verheven met hoge-, middelbare- en lage jurisdictie en verpand aan Wolter van Hoensbroek, heer van Geulle, aan wie het in 1627 definitief verkocht werd. De proost van de proostdij Meerssen had er een proostschout en proostschepenen voor wie de aan de proostdij cijnsplichtige goederen werden overgedragen enz. Van de vonnissen in civiele zaken kon men in appel gaan naar het leenhof van het Land van Valkenburg en vandaar in reformatie op de Raad van Brabant. Zowel rechterlijk als administratief is Bunde onder een gecombineerd (?) bestuur gebracht met de heerlijkheden Geulle en Ulestraten. Dit is geschied nadat de drie heerlijkheden dezelfde heren hadden.
In 1795 had Bunde met de gehuchten Casen en Vuylwammes 511 inwoners.
De Rooms Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Agnes. Zie verder de inleiding; de noot voor inv. nr. 5714 en inv. nrs 5714-5845. Zie ook het archief van de schepenbank Geulle, en Ulestraten.

De schepengebied (gebied) Eijsden, oudtijds Aspre of Haspre genoemd, strekte zich uit over de tegenwoordige gemeente, met uitzondering van Breust en Oost en over de parochie St. Geertruid. In dit gebied oefende het schepengerecht van Eijsden als oude heerlijkheid, de hoge-, middelbare en lage jurisdictie uit. Eijsden was een leen van de hertogen van Limburg en na 1288 in 't bezit van Brabant, dat reeds voor 1334 in leen werd gegeven aan de heren van Valkenburg. Dit is vermoedelijk de oorzaak, dat het niet zoals de andere banken van het Land van Valkenburg op het leenhof daarvan appelleerde en ter reformatie ging bij de Raad van Brabant. Van de door zijn schepenen gewezen vonnissen kon men n.l. in appel gaan bij de schepenen van het stadsgerecht van Valkenburg en in laatste instantie bij het leenhof van het Land van Valkenburg. Eijsden is ca. 1365 verpand geweest aan Godart van Bongart, heer van Terheijden en in 1370 aan Jan, heer van Gronsveld. Deze evenals de latere verpandingen hadden geen invloed op het bestuur weshalve wij in deze volstaan met de verwijzen naar de aangehaalde werken van Everssen en Meulleners en de Crassier. De inwoners van Eijsden betitelen zich als poorters de plaats zelf wordt aangeduid met 'vrijheid' waaruit af te leiden zou zijn dat ze stadsrechten heeft gehad, een stadsprivilegie is echter niet bekend. Het gebied van de schepenbanken van Eijsden en Breust lag dermate in elkaar, dat de juiste grenzen niet aan te wijzen waren.

Archiefstukken van de schepenbank (gerecht) werden bewaard op het kasteel Eijsden. Deze zijn in 1950 door de douarière de Liedekerke, eigenares van het kasteel geschonken aan het Rijksarchief van de graven de Geloes-afstammelingen van de laatste gebiedende heer van Eijsden.
Administratief was Eijsden verdeeld in twee gedeelten met de gehuchten Hoog- en Neder Caestert en in Eijsden op den Berg of Heckenrade (St. Geertruid). Eijsden wordt in 1795 als volgt omschreven. 'Dat de gemeente Eijsden is bestaende in het dorp genaamt Eijsden waeronder syn gehoorende een gedeelte van een gehugt genaemt Herkenraede op den Berg. Item een gedeelte van Brusterbosch; Item een gedeelte van Moerslag; Item een gedeelte van St. Geertruyd; Item twee huysen van Ekkelrade. Item den hof te Libeek; Item een gedeelte van Hoog- en Neer-Caestert allen welk is uytmaeckende de jurisdictie van Eijsden'.
Eijsden in de Dal telde toen 857 inwoners. Eijsden op den Berg 503 in totaal 1360.
De Rooms-Katholieke parochie van Breust-Eijsden is toegewijd aan de H. Martinus.
Zie verder de inleiding.

Toen de schepenbanken Geulle, Bunde en Ulestraten tussen 1651-1655 onder één heer n.l. Wolter Frans graaf van Hoensbroek gekomen waren, zijn deze gedeeltelijk onder één bestuur gebracht met handhaving van de schepengerechten voor de drie afzonderlijke plaatsen. Waar de grens juist lag is nog een open vraag. Dat deze toestand slechts tot 1745 geduurd zou hebben zoals Everssen en Meulleners beweren is onjuist. Er bestaat nog een rolregister voor de gezamenlijke banken tot het jaar 1777 (inv.nr. 5723.). Zie verder de inleiding en de in deze inventaris beschreven stukken der afzonderlijke schepenbanken Bunde, Geulle en Ulestraten.

De schepenbank (gebied) Geulle omvat het dorp zelf met de gehuchten Brommelen, Hulsen, Broeck, Moerveld, Huschenberg en Snijdersberg. Deze oude heerlijkheid had hoge-, middelbare- en lage jurisdictie. Oorspronkelijkk was Geulle een onderbank van Meerssen met appel op het leenhof van het Land van Valkenburg. Bij de definitieve verkoop der heerlijkheid door de koning aan Conraad Ulrich baron van Hoensbroek Geulle. op 7 april 1644 werd het los gemaakt van het leenhof van Valkenburg en moest het voor het leenhof van Brabant te Brussel verheven worden. Hiermede hield het appel op 't leenhof van Valkenburg op en kon men van vonnissen in civiele zaken door de schepenen gewezen rechtsstreeks in appel gaan naar het leenhof van Brabant te Brussel. Naast het rechterlijke had Geulle ook een administratief bestuur voor zijn gehele gebied. Wij vonden althans geen stukken waaruit bleek, dat een zijner gehuchten een eigen administratie voerde.
In 1795 had Geulle met zijn genoemde gehuchten 840 inwoners.
De Rooms Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Martinus. Zie verderde inv.nrs. 5714-5845.

Heer was een der elf banken van het kapittel van St. Servaas te Maastricht en vormde met het gehucht Keer sinds 1828 gemeente Cadier, één schepenbank met hoge-, middelbare- en lage jurisdictie. Het genoemde kapittel had de heerlijke rechten in Heer, doch met de uitoefening daarvan belaste het één zijner kanunniken, die de naam droeg van rijproost. Over het appel van de banken van St. Servaas is reeds gesproken bij de schepenbank Berg (noot voor inv.nr.4321. Zodat wat Heer betreft, daarnaar verwezen kan worden. Administratief bestond in de schepenbank (gebied) uit twee afzonderlijke eenheden n.l. één voor Heer met twee burgemeesters en 1 voor Keer met 1 burgemeester.
De archieven worden grotendeels bewaard bij de secretarissen; de processen die in appel gevoerd werden, waren in het midden der 16e eeuw in de kerk, vermoedelijk de toren, opgeborgen. Ze werden ingevolge een besluit van bovengenoemd kapittel d.d. 4 februari 1715 in een zg. 'compe' een koffer of kist met twee sloten geplaatst, waarvan de schout en de secretaris er elk één had. De administratieve stukken althans de lopende hadden de burgemeesters onder hun berusting.
In 1796 had Heer met het gehucht Keer 869 inwoners.
De Rooms-Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Petrus Banden.
Zie verder de inleiding.

In de inleiding van de inventaris der archieven van de instelling door ons in 1928 uitgegeven is uitvoerig ingegaan op het ontstaan van dit leenhof. Het betreft hier lenen behorende aan de keurvorst, aartsbisschop van Keulen waarvan de meesten in en om Heerlen lagen. De oorsprong van deze mankamer is vermoedelijk op de volgende manier te verklaren. Ten eerste zullen daartoe behoord hebben lenen van de granen van Hochstade, heren van Heerlen en geschonken aan het aartsbisdom Keulen. Deze zijn daarna waarschijnlijk vermeerderd
1. door Engelbert, aartsbisschop van Keulen (1261-1274) uit het huis Kleef-Valkenburg en
2. door opdracht in leen van goederen door derden aan de aartsbisschop van Keulen.
Aanvankelijk werden de lenen verheven daar waar de aartsbisschop zich bevond. Te Keulen, Poppelsdorf, Aken enz. Daar deze wijze van verheffen voor de leenmannen op de duur te lastig werd deed zich de behoefte voelen te Heerlen een mankamer op te richten. Dit moet circa het jaar 1400 geschied zijn. In 1393 was te Heerlen n.l. reeds een ambtman aanwezig en het oudste leenregister dateert van 1401. De mankamer hield haar zittingen in het in Heerlen gelegen Manhuis (Mannes)
De archieven werden op diverse plaatsen bewaard, veelal bij de stadhouders. Zo in 't Land van Terheijden, de kastelen Eijs, Terworm en Neuburg. Wij verwijzen verder naar de inleiding van genoemde inventaris.
Zie verder de inleiding.

Of Houthem tot de schenking van Gerberga aan de abdij te Reims behoord heeft, is twijfelachtig (Zie noot voor no. 1712).
Zeker is het dat de heren van het Land van Valkenburg er reeds in 1096 bezittingen hadden en zich later als heer daarover gedroegen. In 1364 wordt het beschreven als deel uitmakend van de oorspronkelijke heerlijkheid Valkenburg (vermoedelijk het Rijksleen van die naam ). Het schepengerecht had slechts middelbare en lage justitie. De hoge justitie werd uitgeoefend door het stadsgerecht van Valkenburg en de vervolging en aanklacht in criminele zaken geschiedde door de drossaard van het Land van Valkenburg. De voogd van dat Land was voorzitter van het schepengerecht en z.g. civiele officier. Van de vonnissen door de schepenen gewezen kon men in appel gaan naar het stadgerecht van Valkenburg en in tweede instantie naar het leen hof van het Land van Valkenburg. Houthem had naast het rechterlijke ook een administratief bestuur, met burgemeester enz. Het bestond in 1795 uit het dorp Houthem en de gehuchten St. Gerlach, Strabeek (Strabach) Broekhem en Houthemerberg die samen 640 inwoners telden.
De R.K. parochie is toegewijd aan de H. Martinus.
Zie verder de inleiding.

Bij de verdeling van de justitie van Borgharen en Itteren tussen de heer van Haren (Borgharen) en de hertog van Brabant bleef deze laatste in het bezit van genoemde hertog (Zie noot voor inv. no: 4380). Itteren en Meerssenhoven waren eigenlijk twee heerlijkheden onder één schepengerecht voor het gehele gebied. Als oude, oorspronkelijk vrije Rijksheerlijkheid, had het hoge-, middelbare- en lage jurisdictie. Van vonnissen door de schepenen gewezen kon men in appel gaan naar het leenhof van het Land van Valkenburg en daarna in reformatie naar de Raad van Brabant te Brussel en na 1661 te 's Gravenhage. Naast het rechterlijke had Itteren en Meerssenhoven een administratief bestuur met burgemeester enz. Het archief van de heerlijkheid en vermoedelijk een gedeelte van dat der schepenbank werden op het kasteel Meerssenhoven bewaard.
De in 1903 door de Hr. G.Regout te Vaeshartelt geschonken archieven, afkomstig van het genoemde kasteel zijn op de volgende wijze gesplitst en geplaatst:
1. archieven van de heerlijkheid Itteren en Meerssenhoven. Bij dit gedeelte zijn gevoegd: alle stukken, die betrekking hadden op aan de gebiedende heren toebehorende goederen, rechten enz. te Itteren en Meerssenhoven. Dit gedeelte is beschouwd als het heerlijkheidsarchief Itteren en Meerssenhoven en daar geplaatst.
2.archieven van families, die heer van Itteren en Meerssenhoven geweest en welke archieven niet op die heerlijkheid betrekking hadden, zijn geplaatst bij de collectie familiearchieven. Bij deze collectie zijn ook geplaatst een groot aantal stukken, afkomstig van met de eigenlijke heren verwante families.
3. archieven behoord hebbende tot het archief der schepenbank Itteren zijn bij het schepenbanksarchief geplaatst.
In 1796 had Itteren en Meersenhoven 272 inwoners;
De Rooms katholieke parochie van Itteren is toegewijd aan de H. Martinus.
Zie verder de inleiding.

De schepenbank (gebied) Klimmen behoorde tot de schenking van Koningin Gerberga aan de benediktijnen van Reims (Zie inleiding en noot bij Meerssen voor 1712)
Het was in 1741 hoofdbank voor de dorpen Klimmen, Hulsberg, Nuth, Schimmert en Schin op Geul.
De beide laatste plaatsen hadden in 1152 een eigen schepenbank, en zijn later aan Klimmen toegevoegd. Schin op Geul had een eigen schepenbank gedurende de verpanding van 1557-1593 en is daarna tot zijn tweede verpanding als heerlijkheid in 1630 weer met de schepenbank Klimmen verenigd.
Schimmert zou tot in 't begin der XVe eeuw een eigen schepenbank gehad hebben.
Nuth werd in 1626 als heerlijkheid verkocht en van Klimmen afgescheiden.
Klimmen was alleen wat de belastingen betrok ook hoofdbank voor Oud-Valkenburg, Strucht en Eijsden.
Klimmen had slechts middelbare- en lage jurisdictie. De criminele rechtspraak werd uitgevoerd door de schepenen van de stad Valkenburg. Dit op aanklacht van de drossaard van het Land van Valkenburg die tevens het recht van opsporing en arrest had. De voogd van het genoemde land was voorzitter van het schepengerecht van Klimmen en had er verschillende bestuursbevoegdheden waaronder het houden van de jaargedingen (467.
Van de vonnissen door de schepenen van Klimmen in criminele zaken gewezen kon men in appel gaan bij het leenhof van het Land van Valkenburg en daarna in reformatie bij de Raad van Brabant te Brussel en na 1661 bij die te 's Gravenhage.
Administratief bestond de schepenbank (het gebied) uit drie eenheden n.l. Klimmen, Hulsberg en Schimmert, elk met eigen administratieve ambtenaren en bevoegdheden. Klimmen had in 1796, 896 inwoners; Hulsberg 945 en Schimmert 1186, in 1795 (468.
De Rooms-Katholieke parochie Klimmen is toegewijd aan de H. Remigius, die van Hulsberg aan de H. Jacobus de Meerdere en die van Schimmert aan de H. Remigius.
Zie verder de inleiding.

Meerssen vormde oorspronkelijk met de kerkdorpen Amby en Limmel, Bunde en Ulestraten een schepenbank. Deze twee laatste zijn er in 1626 van afgescheiden en tot afzonderlijke heerlijkheden verheven. Het was een oud karolingisch bezit dat door Gerberga aan de Benedictijnen van Reims is geschonken in 968 (469.
Doordat de heren van Valkenburg de voogdij over deze kerkelijke immuniteit uitoefende hebben deze in de loop der tijden verschillende rechten verkregen, wat aanleiding gaf tot conflicten met de proost die er sinds 1134 de rechten der genoemde Benedictijnen handhaafde.
Meerssen had slechts middelbare- en lage jurisdictie.
De hoge jurisdictie werd uitgeoefend door de schepenen van het stadsgerecht van Valkenburg op aanmaning van de drossaard van het gelijknamige land, die tevens belast was met de opsporing der criminele delicten. Oorspronkelijk was de voogd over de immuniteit van Meerssen d.i. de heer van het Land van Valkenburg, belast met de hoge justitie.
De voogd hield te Meerssen de jaargedingen evenals hij dit deed in Klimmen en Beek en was voorzitter van het schepengerecht.
Van de vonnissen door de schepenen van Meerssen in civiele zaken gewezen kon men in appel gaan bij het leenhof van het Land van Valkenburg en in reformatie bij de Raad van Brabant te Brussel en na 1661 te 's Gravenhage. De overdracht van aan de proostdij cijnsplichtig goed had plaats voor de door de proost aangestelde proostschout en schepenen, die van eigen goed voor de voogd en schepenen. Meerssen was in 1580 hoofdbank van Beek en Geleen. Later in administratieve zin in Houthem, Borgharen, Itteren, Geulle, Bemelen en Ulestraten.

Administratie van Meerssen was na 1626 verdeeld in twee eenheden n.l. Meerssen voor de gehuchten behalve voor Amby dat zijn eigen zelfstandig administratief beheer voerde.
Vóór 1624 hebben Bunde en Ulestraten, toen ze nog onder Meerssen behoorden, vermoedelijk een eigen administratief beheer gehad.
In 1787 werd besloten een nieuwe kast te laten maken voor het bewaren van het banksarchief dat niet voor de lopende dienst nodig was. Deze was in de kerk van Meerssen geplaatst. Ambij betaalde een derde van de kosten van deze kast en zal zijn archief hier dus bewaard hebben ofschoon dit niet uitdrukkelijk gezegd wordt in het besluit van de banksvergadering op 20 september 1786 genomen (470.
Volgens een verklaring van de secretaris der proostdij van de 24e april 1744 berustten 'de archieven' van de banken Meerssen, Beek en Klimmen in het gebouw van die instelling.
Hiermee worden voornamelijk bedoeld de overdrachtsakten verleden voor de proostschout en proostschepenen van de genoemde plaatsen. Dit blijkt duidelijk uit de samenstelling van de archieven aan de proostdij zoals die in 1953 zijn overgenomen, van het Algemeen Rijksarchief in Brussel (471.
De bevolking van Meerssen was in 1795 als volgt samengesteld: Meerssen 908, Rothem 319, Raar 159, Weert 84, Limm
De Rooms-Katholieke parochie van Meerssen is toegewijd aan de H. Bartholomeus, die van Amby aan de H.Walburgis en die van Limmel aan de H. Joannes de Doper.
Zie verder de inleiding.

Over de oudste geschiedenis van Oud Valkenburg is in de inleiding gesproken. In 1279 is een overeenkomst aangegaan tussen Walram, heer van Valkenburg ten eenre en twee zijner dienstmannen (fideles) n.l. Adam heer van Haren (Borgharen) en Henrie van Birclaer over de heerlijkheid Oud Valkenburg. Uit dit charter blijkt, dat laatsgenoemde plaats hoge en lage jurisdictie had en dat ze tweeherig was. Walram behield zich de hoge justitie voor. Wij vermoeden dat de rechten, die de heren van Valkenburg te Oud Valkenburg in 1279 hadden voortvloeiden uit het oude bezit van de oorspronkelijke heren van Valkenburg, aldaar dat na de bouw van het kasteel van de latere plaats van die naam, Oud-Valkenburg werd genoemd. Het is onduidelijk welke rechten de heer van Valkenburg en zijn opvolgers zich in 1279 voorbehouden hadden, had hij als landheer bij de berechting de leiding, doordat zijn drossaard de schepenen van Oud Valkenburg voorzat in plaats van de schout van de schepenbank of had hij alleen het recht van executie van door de schepenen gewezen vonnissen in criminele zaken. op 6 april 1559 is de hoge jurisdictie over Oud Valkenburg door Koning Philips II voor 300 carolus gulden verkocht aan Johan I van Strijthagen, die toen de andere heerlijkheidsrechten over die plaats reeds bezat. Oud Valkenburg bleef in 1661 onder de souvereiniteit van Spanje en ging in 1785 over aan de Staten-Generaal. Toen werd het weer onderbank van Klimmen waaronder het tot 1661 had behoord. Van de vonnissen door de schepenen in civiele zaken gewezen kon men in appel gaan bij het leenhof van het Land van Valkenburg en in reformatie bij de Raad van Brabant te Brussel en na 1785 te 's Gravenhage.

Het had naast het rechterlijk, een administratief bestuur dat zich ook uitstrekte over de gehuchten Sibbe en Yzeren. Er werden n.l. geen stukken aangetroffen waaruit het bestaan van een eigen administratief beheer voor deze plaatsen bleek. De belasting op de laat- en die op de leengoederen onder het gebied der bank gelegen werden door afzonderlijke collecteurs geïnd die er ook afzonderlijke rekeningen over afleggen. In 1795 had Oud Valkenburg en zijn twee genoemde gehuchten 556 inwoners.
De Rooms-Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Jan Baptist.
Zie verder de inleiding.

Zoals reeds gezegd behoorde Schaesberg oorspronkelijk tot het gebied der schepenbank Heerlen. Op 20 april 1618 is het dorp tot afzonderlijke heerlijkheid verheven en verkocht aan Frederik van Schaesberg. Naar een mededeling van wijlen A.J.A. Flament schijnt het reeds lang te voren verpand geweest te zijn aan de familie van Schaesberg. Schaesberg werd een Brabants leen, dat van tijd tot tijd ook verheven werd voor het leenhof van het Land van Valkenburg. Het kreeg bij zijn afscheiding van Heerlen eigen hoge- middelbare en lage jurisdictie. Van de vonnissen door de schepenen in civiele zaken gewezen kon men in appel gaan naar het leenhof van het Land van Valkenburg en in reformatie bij de Raad van Brabant te Brussel. In 1661 bleef Schaesberg Spaans doch in 1785 werd het Staats waarna reformatie plaats had op de Raad van Brabant te 's Gravenhage. Zowel het rechterlijke als het administratieve bestuur strekte zich uit over het gehele gebied van de heerlijkheid. De belastingen werden afzonderlijk geheven van delaat-(eigen) en van de leengoederen.
Het archief van Schaesberg werd op het kasteel aldaar bewaard.
In 1795 had Schaesberg met de gehuchten Palenberg (Palemig) en Ligtenberg, 934 inwoners.
De parochie Schaesberg is toegewijd aan de H.H. Petrus en Paulus.
Zie verder de inleiding.

Schin op Geul heeft behoord tot de schenking van Gerberga in 968 aan de abdij Reims, die er echter reeds in 847 inkomsten had. Het heeft als afzonderlijke schepenbank bestaan tot 1413 toen het bij de bank Klimmen is gevoegd. De Crassier beweert dat de justitie van het dorp tot dat jaar behoorde dat de proost van Meerssen en aan deze werd afgenomen door de voogd van 't Land van Valkenburg. Een bron waarop deze bewering steunt geeft de Crassier zoals gewoonlijk niet op Feit is 't dat de koning Schin op Geul in 1557 als heerlijkheid verpandde aan Johan van Strijthagen door welk feit het hoge-, middelbare en lage jurisdictie kreeg. Van de vonnissen door de schepenen in civiele zaken gewezen kon men in appel gaan bij het leenhof van het Land van Valkenburg en vandaar in reformatie bij de Raad van Brabant te Brussel. Na het verdrag van Fointainebleau op 8 november 1785 werd Schin op Geul Staats en daarna ging men in reformatie bij de Raad van Brabant te 's Gravenhage. Naast het rechterlijke had Schin op Geul een administratief bestuur voor het gehele gebied der bank.
Het archief van Schin op Geul werd bewaard op 't kasteel Schaloen.
In 1795 had Schin op Geul zonder Strucht 329 inwoners.
De Rooms Katholieke-parochie van Schin op Geul is toegewijd aan de H. Mauritius.
Zie verder de inleiding.

Strucht was tot 1878 een afzonderlijke gemeente en is in dat jaar verenigd met Schin op Geul. Dit laatste is op zijn beurt in 1940 verenigd met de gemeente Valkenburg-Houthem.
De hoge justitie van Strucht behoorde aan de Landsheer de hertog van Brabant als opvolger der heren van Valkenburg. De hertog verpandde deze als leen van het Land van Valkenburg in 1638 aan Adriaan de Groot die ze in 1644 voor 22000 ponden kocht. De middelbare- en lage jurisdictie met het huis en enkele achterlenen was eveneens een leen van genoemd Land. Dit deel was in 't bezit der oudste heren genaamd van Strucht. Samen vormden deze twee lenen de heerlijkheid Strucht. Sinds 1638 waren de twee delen Strucht in één land verenigd.
Van de vonnissen in civiele zaken gewezen kon men in appel gaan naar het leenhof van het Land van Valkenburg en in reformatie bij de Raad van Brabant te Brussel, na 1785, toen Strucht Staats werd, naar die te 's Gravenhage. De schepenbank behoorde tot een der onderbanken van de hoofdbank Klimmen. Naast het rechterlijke had Strucht een administratief bestuur voor het gehele gebied daarvan. In 1795 had deze kleine heerlijkheid 230 inwoners. Kerkelijk behoorde Strucht tot Schin op Geul. Zie verder de inleiding.

Ulestraten heeft, voordat het een zeldstandige heerlijkheid met schepenbank werd, tot het rechtsgebied van de hoofdbank Meerssen behoord. op 7 augustus 1626 werd het dorp Ulestraten met de gehuchten Moervelt (gedeeltelijk), Vlieck, Berchem, Waterval en Schitecoven (het gehucht Umcoven is in de akte niet vermeld), door de koning verpand aan Ernest graaf van Aspremont-Lynden als zelfstandige heerlijkheid met hoge-, middelbare en lage jurisdictie. Het werd toen onderbank van Meerssen. In de tijd dat Ulestraten met Bunde en Geulle dezelfde heren had (n.l. de Hoensbroeck's) vormde het met deze twee laatsten een jurisdictie (zie noot voor inv. no: 5714).
Het is niet bekend welke zaken voor deze schepenbank (gerecht) of voor die van Ulestraten werden behandeld. Deze laatste bleef nl. functioneren ook toen de drie genoemde banken gecombineerd waren. Voor de overdracht enz. van aan de proostdij Meerssen cijnsplichtige eigendommen stelde de proost te Ulestraten een proostschout en schepenen aan. Overdrachtregister van allodiale goederen te Ulestraten zijn niet aanwezig. Van de vonnissen door de schepenen van Ulestraten gewezen kon men in hoger beroep gaan naar het leenhof van het Land van Valkenburg. Daarmee was nog reformatie mogelijk bij de Raad van Brabant te Brussel en na 1661, toen Ulestraten Staats werd, bij de Raad te 's Gravenhage. Ulestraten had reeds voordat het in 1626 zelfstandig werd, een eigen collecteur waaruit men de conclusie kan trekken, dat het toen als onderdeel van de schepenbank Meerssen een eigen administratie had.
In 1795 had Ulestraten met de gehuchten Schitecoven, Moervelt, Klein- en Groot Berchem, Waterval en Humcoven 662 inwoners. De Rooms-Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Catharina en in in 1802 afgescheiden van die van Meerssen. Zie verder de inleiding.
Zie ook het Archief van Geulle-Bunde en Ulestraten.

De stad Valkenburg heeft oorspronkelijk behoord tot het gebied van Schin op Geul. In 1280 is het kerkelijk daarvan afgescheiden en een zelfstandige parochie geworden. De stad zelf is onstaan uit de agglomeratie van de Kerk en het Kasteel en vormde met dit laatste een kleine vesting. Het gehele gebied der stad besloeg slechts ca. 45 hectaren. Het is aan geen twijfel onderhevig, dat de plaats Valkenburg stadsrechten heeft gehad. Hoewel het stadsprivilegie niet bewaard is gebleven, moet dit bestaan hebben. Een notarieel extract d.d. 25 mei 1737 uit de privilegien der stad en vrijheid Valkenburg is nog bewaard gebleven; een onmiddelijk bewijs voor het bestaan dier privilegien. Het schepengerecht van deze stad had de volgende zaken te behandelen: 1. de hoge, middelbare en lage jurisdictie van de plaats zelf; 2. de hoge justitie over criminele delicten in de plaatsen van het Land van Valkenburg die geen eigen hoge jurisdictie hadden (in de 17-18e eeuw. Beek, Klimmen, Meerssen en Houthem); appelzaken van civiele processen gevoerd voerde schepenbanken Eijsden en Houthem. In civiele zaken zat de voogd in criminele de drossaard van het Land van Valkenburg bij het schepengerecht voor. Valkenburg had geen deel in de beden en andere lasten die op het gelijknamige land drukten. Het verwierf zijn inkomsten uit accijnsen op bier en wijn, bakken en slachten en uit tol- en weggelden. In Valkenburg dat in 1661 officieel Staats werd, was ook het leenhof van het Land van Valkenburg gevestigd. Naast het rechterlijke had de stad een eigen administratief bestuur, dat verantwoording schuldig was aan de voogd en de schepenen.
In 1795 had Valkenburg 559 inwoners.
De Rooms-Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Nicolaas.
Zie verder de inleiding.

Voerendaal maakte voor 1794 deel uit van de schepenbank (gebied) Heerlen. Slechts over het tijdvak 1627-1634 is Voerendaal als zelfstandige heerlijkheid met hoge-middelbare- en lage jurisdictie verpand geweest aan Willem van Cortenbach. In laatsgenoemd jaar werd de pandsom door Heerlen terugbetaald. Rechterlijk behoorde het onder Heerlen. Administratief eveneens, doch het had zeker in 1654 landslasten. Toen werd bepaald dat evenals van ouds uit een voordracht van zes personen er twee als gezworenen zouden gekozen worden om aan genoemde verdeling meer te werken. De Heerlense banksvergadering besloot op 7 oktober 1776 dat Voerendaal voortaan twee burgemeesters zou krijgen m.a.v. administratief zelfstandig zou worden. De luitenant-voogd benoemde toen Nicl. Nijsten en Frederik Swildens welke benoeming door de Staten-Generaal werd bekrachtigd op 28 april 1777. In 1796 had Voerendaal 1489 inwoners. De Rooms-Katholieke parochie is toegewijd aan de H. Laurentius.

In 1364 en wellicht vroeger had Gulpen een schepengerecht van 14 schepenen waaruit blijkt dat hier twee schepenbanken met elk zeven schepen zijn bijeengevoegd. De twee rechtseenheden die hier zijn samengevoegd waren resp. de landsheerlljke schepenbank Gulpen-Margraten enerzijds en de afzonderlijke heerlijkheid Neuburg. De genoemde landsheerlijke schepenbank, waartoe waarschijnlijk de parochie Wijlre behoord heeft had als iedere bank slechts middelbare- en lage jurisdictie, de hoge jurisdictie werd uitgeoefend door het hoofdgerecht van het Land 's Hertogenrade. Daarnaast bestond te Gulpen een tweede heerlijkheid nl. Neuburg met volledige jurisdictie die in het bezit van het O.L. Vrouwe kapittel (het Munster) te Aken en welke aan dit kapittel geschonken was door keizer Hendrik de heilige. Het genoemde kapittel verkocht in 1364 alleen de jurisdictie die het te Gulpen had aan Arnold van Julemont, heer van Wittem, die het kasteel Neuburg reeds bezat doch het behield de andere bezittingen te Gulpen. De toestand in 1364 is volledig gewijzigd, Neuburg is nog slechts een grondheerlijkheid met eigen laatgerecht.

Wat de hoge- en middelbare justitie betreft is de heerlijkheid Neuburg samengesmolten met de landsheerlijke schepenbank Gulpen-Margraten die dan tweeherig geworden is. De helft der grondheerlijkheid der middelbare en lage jurisdictie is dan in 't bezit van de heer van Neuburg, de andere helft in dat van de hertog van Brabant, die tevens de hoge jurisdictie bezit welke uitgeoefend wordt door het hoofdgerecht van het Land van 's Hertogenrade. De overeenkomst omtrent deze transaktie is niet bekend. Deze toestand is blijven bestaan tot 1559 toen koning Philips II het kerkdorp Margraten aan Gillis van Eijnatten verpandde. Het getal der schepenen was intussen door Karel de Ve in 1544 tot zeven teruggebracht Op 30 juli 1612 hebben de aartshertogen Albert en Isabella de helft der grondheerlijkheden der hoge-, middelbare en lage jurisdictie verpand aan Frans van Eijnatten. De criminele rechtspraak geschiedde vanaf dat tijdstip door de schepenen van Gulpen en niet meer door het hoofdgerecht van 's-Hertogenrade. Van de vonnissen door de schepenen in civiele zaken gewezen kon men in appel gaan bij het hoofdgerecht van het Land van 's Hertogenrade en in reformatie bij de Raad van Brabant te Brussel en na 1663 bij die te 's Gravenhage. Administratief heeft Gulpen een afzonderlijk bestuur gehad voor het gehele gebied der schepenbank er zijn tenminste geen stukken overgebleven van administratie van de diverse gehuchten. Het archief van Gulpen heeft veel geleden door een overstroming van de Gulp in 1730. Toen zijn verschillende overdrachtsregisters verloren gegaan. In 1795 had Gulpen met de gehuchten Ingber, Pesaken, Reymerstok, Waterop, Euverum, Beck, Bergheim en Landsraad 1620 inwoners.
De Rooms-Katholieke parochie is toegewijd aan de H.H.Petrus en Hubertus. Zie verder de inleiding.

Het kasteel en ridderleen Carsveld met aanhorigheden was een leen der Proostdij van de kerk van St.Servaas te Maastricht. Hieraan was zowel een leen- als een laathof verbonden. Van vonnissen door het leenhof gewezen kon men appelleren naar de leenzaal der hoge proostdij van genoemde kerk, daarna in 2e instantie naar de schepenbank (gerecht) van Aken en tenslotte bestond nog de mogelijkheid van appel op 't Rijkskamergereeht te Spiers en later te Wetzlar. In 1482 was Carsveld in 't bezit van de familie van de(r) Hoeven, die het in 't begin der 18e eeuw verkocht aan de proost van het kapittel van St.Servaas. In 1750 verkocht deze het goed weer aan Willem Scherbach.

Margraten vormde tot 1559 een jurisdictie met Gulpen. In dat jaar werd Margraten door koning Philips II tot heerlijkheid met hoge- middelbare- en lage jurisdictie verheven met een eigen schepengerecht. Van de vonnissen in civiele processen gewezen door de schepenen van Margraten kon men in appel gaan bij dit hoofdgerecht van het Land van 's Hertogenrade en in reformatie bij de Raad van Brabant te Brussel en na 1663 bij die gevestigd te 's Gravenhage. Het had voordat het in 1559 van Gulpen werd afgescheiden waarschijnlijk en daarna zeker een eigen administratief bestuur. Of een of meerdere gehuchten een eigen administratie hebben gehad is uit de overgebleven stukken niet komen vast te staan. In het jaar 1714 en later zijn processen gevoerd tussen de geb. heer en een deel der geërfden tegen een ander deel daarvan en van de burgemeester en ingezetenen tegen Aegidius van de Weyer, collecteur over het betalen van belasting door tiendeheffers en de aanstelling van een collecteur. Dit is de aanleiding geweest dat door de Raad van Staten in 1715 een soort reglement over de bank Margraten is vastgesteld. Het is feitelijk niets anders dan een verzameling bepalingen die door de StatenGeneraal, de Raad van State, de gebiedende heer, de banksvergadering enz. zijn vastgesteld en verder repartities van belastingen enz. stukken betreffende een proces tegen collecteur Emonds enz. tussen de jaren 1667-1720.

Daarna volgt een 'reglement tot het aanstellen der schatheffers in de banck Margeraten' uitgevaardigd, door de gecommitteerden van de Raad van State op 13 september 1717 en door deze laatste te aproberen. Uit dit laatste, welke titel de inhoud niet dekt zij het volgende aangetekend. Tot de banksvergadering hadden de eigenaren van 15 bunder eigendom persoonlijk toegang. De minder bedeelden werden vertegenwoordigd door twee burgemeesters of dorpsmeesters en vier gedeputeerden uit de vier gehuchten. De burgemeesters werden aangesteld door de gebiedende heer, de gedeputeerden eveneens en wel uit een aantal van vier dat door elk gehucht werd voorgesteld. In de banksvergadering had de gebiedende heer één stem, de schout in naam van het schepengerecht één stem, elk der notabelste geërfden één stem en elk van de dorpmeesters en de gedeputeerden één stem. Bij staking van stemmen konden schout en schepenen beslissen. De collecteur werd aangesteld bij meerderheid van stemmen en moest voldoende borg kunnen stellen. Evenals in andere banken werd voor 1795 te Margraten zeker het lopend archief bij de secretaris of diens plaatsvervanger bewaard.
Nadat de nummering van deze inventaris gereed gekomen was, kwam de inventarisatie gereed van het gemeente-archief van Margraten. Daarin was nog een gedeelte van het administratief-archief der schepenbank aanwezig. Dit kon niet meer worden ingevoegd in deze inventaris zonder een vrij uitgebreide hernummering.
De plaats was in 1795 als volgt samengesteld: het dorp Margraten met 51 huizen, 290 inwoners; Ter Maar 32 huizen, 205 inwoners, Groot Welsden 33 huizen, 163 inwoners; Klein-Welsden 11 huizen, 75 inwoners; Het Rooth 17 huizen, 102 inwoners, totaal 141 huizen en 815 inwoners.
De Rooms-Katholieke parochie is toegewijd aan de H.Margaretha.
650-1795. Een groot deel van het administratief gedeelte van et schepenbankarchief (1650-1795) bevindt zich in: RHCL, archief Gemeente Margraten, code 30.003.

In Vaals bestonden oorspronkelijk drie schepengerechten. Tussen 1322-1341 is sprake van het gerecht te Vaals van de hertog van Limburg. De hertog van Brabant was toen tevens hertog van Limburg en heeft m.i. dit gerecht bezeten als heer van het Land van 's Hertogenrade. Het had zijn zetel te Holseth en had slechts middelbare en lage jurisdictie. De hoge jurisdictie werd uitgeoefend namens de landsheer door het hoofdgerecht van het Land van 's Hertogenrade. Gedurende het tijdvak 1626-1656 was deze schepenbank verpand en oefende het gerecht ook de hoge jurisdictie uit. In deze verpanding was ook de hoge justitie van Vijlen begrepen. Het tweede schepengerecht was dat van Vijlen dat toebehoorde aan de abdis van het Cistercienser klooster te Burtscheid. Ook dit had slechts middelbare-en lage jurisdictie en de hoge jurisdictie werd op dezelfde wijze uitgeoefend als voor het schepengerecht Vaals-Holzet (zie boven). Tenslotte was er nog het schepengerecht Einrade met hoge- middelbare en lage jurisdictie een Brabants leen. Het gebied van deze schepenbank lag gedeeltelijk in het oude hertogdom Limburg (thans België) gedeeltelijk in het Land van 's Hertogenrade. De hoge jurisdictie werd er uitgeoefend door het hoofdgerecht van Limburg als de misdaad in het Limburgse deel van Einrade had plaats gehad en door het hoofdgerecht van het Land van 's Hertogenrade wanneer de misdaad in het gedeelte van Einrade dat tot het laatstgenoemd land behoorde plaats vond. Gedurende de verpanding van Vaals-Holzet oefende deze schepenbank de hoge jurisdictie uit over Einrade. Einrade ging in hoger beroep bij de schepenbank Vaals-Holzet. Het had zijn eigen heren. Conflicten over de jurisdictie konden niet uitblijven. Herhaalde malen werden door de schepenen van Vaals-Holzet en de drossaard van het Land van 's Hertogenrade inbreuken gepleegd op de rechten van de abdis te Vijlen. Dat begon reeds voor 1307 en heeft zich later nog herhaald.

Toen de Staten-Generaal in 1656 de pandsom van Vaals aflosten hebben zij een schepenbank gevormd voor het hele grondgebied van Vaals. Dit had wat Vijlen betreft een proces tengevolge van de abdis van Burtscheid tegen de Staten-Generaal, en waarin de Raad van Brabant geen uitspraak deed. Omstreeks 1740 was de schepenbank Vaals Holzet in 't bezit der middelbare jurisdictie van Vijlen en behield de Abdis van Burtscheid slechts de lage jurisdictie als grondvrouw van die plaats. Ook de middelbare jurisdictie over Einrade eigende de schepenbank Vaals-Holzet zich toe tegen de zin van de gebiedende heren. Omstreeks 1700 is de strijd tussen de beide partijen geëindigd en verkreeg de schepenbank Vaals-Holzet de middelbare jurisdictie. De bank Einrade behield daarna nog slechts de bevoegdheid van een laathof. Ze vormde een jurisdictie met Vaalsbroek. Van vonnissen in civiele zaken gewezen door de schepenen van Vaals-Holzet en Vijlen kon men in hoger beroep gaan bij het hoofdgerecht van het Land van 's Hertogenrade en van daar in reformatie naar de Raad van Brabant te Brussel en na 1663 naar die te 's Gravenhage. Administratief had Vaals en vermoedelijk ook Vijlen en Holseth een eigen bestuur. Zij hadden tenminste in de 17e eeuw eigen collecteurs.
Het archief werd wat de stukken van de lopende dienst betrof bij de secretaris bewaard. Na het overlijden van secretaris Abraham Brull waren deze stukken vermengd met die van het leenhof van het Land van 's- Hertogenrade waarvan Brull griffier was. Na zijn overlijden zijn ze in 1759 gescheiden en bij de archieven gevoegd waar ze bijhoorden. In 1690 was zelfs een deel van het schepenbanksarchief zoek.
In 1795 had Vaals met Holzet en Vijlen in totaal 2402 inwoners.
De Rooms-Katholieke parochie van Vaals is toegewijd aan de H.Paulus, die van Vijlen aan de H.Martinus en die van Holzet aan de H.Lambertus.
Zie verder de inleiding.

Cadier was een oude heerlijkheid van de hertogen van Brabant als heren (graven) van Daelhem. Ze had hoge-middelbare en lage jurisdictie. Van de vonnissen door de schepenen van Cadier in civiele processen gewezen kon men in appel gaan bij het hoofdgerecht van 's Gravenvoeren, later van Daelhem. Nadat Cadier onder Staatse souvereiniteit was gekomen kon men in appel gaan bij het hoofdgerecht van 's Hertogenrade. Daarna bleef nog reformatie over op de raad van Brabant te Brussel en na 1785 op die van 's Gravenhage. Cadier werd na het traktaat van Fontainebleau dd. 8 november 1785 bij het gecombineerde Land van 's Hertogenrade en Daelhem gevoegd. De heerlijkheid was voor 1370 verpand aan de van Bongart, heren van Terheijden. Na 1403 is ze afgelost en in 1644 opnieuw verpand aan Conrad Ulrich graaf van Hoensbroek-Geul en kort daarna definitief aan hem verkocht. Cadier zonder Keer, dat tot de schepenbank Heer behoorde had naast zijn rechterlijk ook een administratief bestuur.
In 1796 had Cadier alleen 85 inwoners. Het gehucht Keer behoorde toen tot Heer.

Oost was oorspronkelijk een deel der hoofdbank 's Gravenvoeren. In 1357 droeg Godart van der Heijden zijn huis 'zu Oys' d.i. de Cloppenburg op aan Wenceslaus van Brabant en ontvangt dit weer in leen als afzonderlijk heerlijkheid van hem terug met alle rechten die de hertog te Oost had. Deze behield zich echter de criminele justitie voor, die werd uitgeoefend door het hoofdgerecht van 's Gravenvoeren. Wat de middele en lage jurisdictie die een Limburgs leen vormden betreft deze werd theoretisch uitgeoefend door de schepenbank van Gronsveld. Vele akten betreffende goederen onder Oost werden echter verleden voor de schepenen van Breust en van Eijsden. Godart van der Heyden overleed op 5 december 1373 en liet zijn goederen, waaronder Oost, na aan Jan van Gronsveld. op 5 december 1608 gaven de aartshertogen Albert en Isabella aan Jan van Bronkhorst, graaf van Gronsveld octrooi om in Oost een schepenbank, bestaande uit schout, zeven schepenen, klerk en gerechtsbode op te richten. De aan de heren van Gronsveld toebehorende laathof van Gronsveld werd toen tot schepenbank gepromoveerd. Op 17 augustus 1630 heeft koning Philips IV aan Justus Maximiliaan van Bronkhorst heer van Gronsveld de hoge justitie over Oost verpand als Daelhems leen. Hiermede was de schepenbank van Oost vo]ledig en eindigde de bevoegdheid van 's Gravenvoeren in de crininele rechtspraak over Oost.

Na de oprichting van de schepenbank in 1608 heeft Oost vermoedelijk hofvaart gehad op het hoofdgerecht van 's Gravenvoeren. Het hoger beroep in eigenlijke zin ging van Oost tussen 1608-1663 rechtstreeks naar de Raad van Brabant te Brussel. Van 1663-1789 op het stadsgerecht van Daelhem en daarna in reformatie op de Raad van Brabant te 's Gravenhage volgens het reglement van 1663. Van 1789-1795 naar het hoofdgerecht van 't Land van 's Hertogenrade. Dit geschiedde ingevolge resolutie van 26 januari 1789 waarbij Oost en Cadier, die na het tractaat van Fontainebleau van 8 november 1785 de enige plaatsen van het staatse land van Daelhem uitmaakten en met het Land van 's Hertogenrade waren verenigd. Naast het rechterlijke had Oost ook een administratief bestuur. Het gebied der eigenlijke schepenbank strekte zich slechts uit over 22 bunder en het dorp had in 1795 264 inwoners. Naast de schepenbank bestonden te Oost echter voor 1795 nog acht laathoven met middelbare en lagere jurisdictie waardoor de kleine oppervlakte van de schepenbank Oost te verklaren is. Oost had voor 1794 geen eigen parochie. Zie verder de inleiding.