Het doel van de Vereeniging De Sphinx is om personen die belangstelling hebben voor wetenschap of kunst de gelegenheid te verstrekken op geregelde tijden te ontmoeten en van gedachten te wisselen. Zij organiseert jaarlijks uiteenlopende lezingen en excursies, waarbij alle onderwerpen open staan voor discussie.
De Vereeniging De Sphinx werd op 7 maart 1866 in Den Haag opgericht door Baron Mackay, de latere Lord Reay. In de naam 'Vereeniging De Sphinx' is de oude spelling van 'Vereeniging' altijd behouden gebleven. Bij de oprichting is gekozen voor 'Sphinx' en niet voor het gebruikelijke 'Sfinx'. Mackay was latinist, en gaf vermoedelijk daarom de voorkeur aan Sphinx. Wellicht vond hij Sphinx ook fraaier staan dan Sfinx.
Ten tijde van de oprichting telde Den Haag ongeveer 65.000 inwoners. Het was de residentie van Koning Willem III, die getrouwd was met Koningin Sophie. Baron Mackay was kamerjonker van de Koning, en had ook een goede verstandhouding met de Koningin.
In 1866 werden grote plannen gemaakt voor stadsuitbreiding, onder meer voor de Stationsbuurt, Schilderswijk, Archipelbuurt, en het Bezuidenhout. Ook werd een paardentramlijn van Den Haag naar Delft geopend, maar er woonden daar geen leden van De Sphinx. Datzelfde jaar werd de stad getroffen door een cholera-epidemie. De hygiënische toestanden waren toen zeker niet optimaal.

Al lange tijd kwam op woensdagavond in Hotel Groot Keizershof, Buitenhof 46, een groep vrienden bijeen, om de ontwikkelingen in stad en wereld te bespreken, vooral op het gebied van wetenschap en kunst. Op voorstel van Mackay werd besloten om hun groep De Sphinx te noemen, een bestuur te vormen, en duidelijke afspraken te maken voor volgende bijeenkomsten. Zo werd De Sphinx geboren, en de oprichtingsvergadering had plaats op woensdag 7 maart 1866 in Hotel Groot Keizershof. Dit hotel is later afgebroken en vervangen door een kantoorpand.
Volgens de eerste ledenlijst, die is uitgegeven in 1866, waren 84 mannen ingeschreven. Het was namelijk een vereniging voor uitsluitend mannen. Vrouwen waren uitgesloten. Bij elkaar vormden de leden een heel aparte en intrigerende maatschappelijk caleidoscoop, uniek voor die tijd. Sociaal gesproken was de vereniging niet homogeen. Door deze sociale mix was De Sphinx niet specifiek een club voor de hogere kringen.
Zo waren ook een drogist, een drukker, en een stenograaf lid. Maar eveneens waren lid edellieden, ministers, leden van de hofhouding, politici van verschillende politieke partijen, hoge militairen, en bekende kunstenaars en schrijvers. Tegenwoordig is van een dergelijk sociaal gemêleerd gezelschap, als De Sphinx in het verleden was, al lang geen sprake meer. Het ledenbestand is nu veel meer een dwarsdoorsnede van de sociale middengroep.

Baron Mackay heeft zelf voor de vereniging de naam De Sphinx gekozen. Het was namelijk voor hem een raadsel of een club met de nagestreefde sociale mix succes zou hebben. Door het in verband brengen van dit raadsel met de Vereeniging De Sphinx, verwees Mackay duidelijk naar de sphinx, die de toegang tot de Griekse stad Thebe bewaakte. Dat dier vroeg namelijk reizigers raadsels op te lossen. Alleen als ze die opgelost hadden, mochten ze de stad Thebe betreden. Niemand kon ze echter oplossen. De ongelukkigen werden dan onverbiddelijk door de sphinx gedood. Oedipus was tenslotte de enige die het antwoord op de raadsels kon geven.
Daarom is de Vereeniging De Sphinx gerelateerd aan de sphinx van Thebe, en niet aan die bij de Egyptische piramiden. De sphinx van Thebe had het lichaam van een leeuw, de borsten en het hoofd van een vrouw, en de vleugels van een adelaar. Maar de sphinx die sinds 12 januari 1918 op alle convocaties wordt afgebeeld is een Egyptische mannelijke sphinx, met het hoofd van een koning. Voor de leden van een typische mannenclub was het in 1918 zeker ongepast om een vrouwelijke sphinx als logo te voeren.
Op 7 januari 1868 werd de contributie vastgesteld op fl. 2,50 en 13 januari 1870 werd die verlaagd tot één gulden. De contributie bleef lange tijd rond deze bedragen schommelen. Pas tijdens de laatste twee decennia van de vorige eeuw begon een geleidelijke stijging.
De service in Hotel Groot Keizershof voldeed al spoedig niet meer aan de verwachtingen, en men vertrok naar een andere locatie. Echter toch niet tot ieders tevredenheid. Er werd daarom met Hotel Groot Keizershof gesproken. De kosten voor de bijeenkomsten in twee kamers en suite werden nu vastgesteld op fl. 10,00 per avond, inclusief vuur en licht. Voor thee en koffie werd 15 cent per kop betaald, punch of rumgrog 25 cent per glas, cognacgrog 30 cent per glas, Beiers bier 20 cent per halve fles, en andere verversingen waren beschikbaar tegen redelijke prijzen.

Maar na een aantal jaren waren de leden toch weer niet zo tevreden over Hotel Groot Keizershof. Daarom kwam men nu bijeen op andere plaatsen, onder meer Hotel De Twee Steden, gelegen aan de huidige Hofweg, waar nu Dudok is gevestigd, Hotel Du Commerce in de Spuistraat, het Zuid-Hollands Koffiehuis aan de Groenmarkt, Café Restaurant Hollandais eveneens aan de Groenmarkt, en Café Riche aan het Buitenhof. Sinds 1893 wordt ieder jaar een zomerexcursie georganiseerd onder de naam Zomersphinx.
Tussen de twee wereldoorlogen ging het goed met De Sphinx. Het ledenaantal was immers nog steeds stijgende. Donkere wolken pakten zich echter samen, want op 10 mei breekt de Tweede Wereldoorlog uit. Op 23 mei 1941 werd in de Grote Zaal van Pulchri Studio aan het Lange Voorhout het 75-jarig bestaan van de vereniging gevierd. Het kon geen groots opgezet feest worden, aangezien de zaal om 23.00 op bevel van de Duitse bezetter ontruimd moest zijn. Ook had men rekening te houden met de laatste tram- en busritten om 22.30.
Dit zou de laatste bijeenkomst zijn in de oorlogsjaren. Want De Sphinx werd op 11 juli 1941 door de bezetter opgeheven. Na de oorlog was er op donderdag 15 november 1945 weer een bijeenkomst, nu in de Louis XV-zaal van Pulchri Studio, onder leiding van de voorzitter, Luitenant-Generaal Schuurman. In juli 1941 bij het opheffen van de vereniging waren er 280 leden. Sinds die datum waren echter 60 leden overleden, 16 hadden bedankt wegens vertrek naar een ander deel van het land of wegens ziekte, en van 13 leden was het adres onbekend. In 1945 stonden dus 191 leden ingeschreven. "Maar", zo zei de voorzitter, "wij zullen weder opbouwen".

Sinds 23 oktober 1925 werden de bijeenkomsten gehouden in achtereenvolgens het Koninklijk Instituut van Ingenieurs aan de Prinsessegracht 23, Pulchri Studio aan het Lange Voorhout, Hotel Ambassador aan de Sophialaan, en opnieuw het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. Vanaf 17 oktober 1974 komt De Sphinx op het Plein bijeen in de Nieuwe of Littéraire Sociëteit De Witte. Dit is eigenlijk niet zo verwonderlijk, want Baron Mackay was een vooraanstaand lid van De Witte.
Het vrouwenlidmaatschap stond voor het eerst in 1907 op de agenda. De enige voorstander moest toen het onderspit delven, want het toelaten van vrouwen werd minder gewenst geacht. In 1952 is er een enquête onder de leden gehouden over de toelating van vrouwen tot het lidmaatschap. De meerderheid van de leden was voor. Maar een speciaal bijeengeroepen vergadering op 7 januari 1953 besliste anders. De daar aanwezige leden vreesden dat "bij toetreding van vrouwelijke leden, afbreuk zou worden gedaan aan de kameraadschap, de gemoedelijkheid, de aangename sfeer en in het algemeen de beslotenheid van onze Vereniging".
Wat lang niet mogelijk was gebeurde uiteindelijk wel in 2004. Met overgrote meerderheid van stemmen werd toen besloten de vereniging ook open te stellen voor vrouwen. In 2009 werd de eerste vrouw lid van het bestuur, gevolgd door een tweede in 2010, en een derde in 2011.
In 1966 werd het honderdjarig bestaan van De Sphinx gevierd. De burgemeester van Den Haag, Mr. Kolfschoten, sprak toen deze gedenkwaardige woorden: "Bedenk dat De Sphinx ook een nachtvlinder is! Zo ergens, dan hoort Gij in Den Haag thuis, waar altijd bloemen hebben gebloeid waaruit honing viel te zamelen". Na een daling van het ledental in de jaren 1990, kan de Vereeniging zich inmiddels weer verheugen over een groeiende belangstelling.
Bronnen:
- Zonneveld, Sjaak, Vereeniging De Sphinx. Een Haagse club rijk aan historie, Den Haag 2011
- www.desphinx.com