2778 Winsumer- en Schaphalsterzijlvest, (1337) 1408 - 1856 ( Groninger Archieven )
2778
Winsumer- en Schaphalsterzijlvest, (1337) 1408 - 1856
Inleiding
Beschouwing over de groei en de opbouw van zijlvester archieven in het algemeen en dat van het Winsumer- en Schaphalster zijlvest in het bijzonder
Organisatie van het zijlvest
2778 Winsumer- en Schaphalsterzijlvest, (1337) 1408 - 1856
Inleiding
Organisatie van het zijlvest
In het Oorkondenboek van Groningen en Drente wordt het Winsumerzijlvest onder uiteenlopende benamingen vanaf 1323 genoemd. * Hoewel de aard van de vermeldingen doet vermoeden dat het zijlvest in 1323 al geruime tijd bestond, wordt de oudste tekst, die rechtstreeks op het zijlvest slaat, sinds 1899 op omstreeks 1323 gedateerd. Deze tekst, die in het archief van het zijlvest niet voorhanden is, bevat in de vorm van een 'zijlbrief' voornamelijk geboden en verboden betreffende het houden van de waar(dag), het uitvoeren van zijlvester werken en het verhinderen of benadelen van die bezigheden. Met statuten of een (huishoudelijk) reglement hebben deze bepalingen niet veel gemeen; over de samenstelling en de verkiezing van een bestuur, de omvang van het zijlvest en de interne gebiedsverdeling geeft de zijlbrief geen opheldering.
Het zijlvest(erbestuur) staat onder leiding van de hofmeester van de uithof Roodeschool van het klooster van Aduard en de zijlvesten houden waar(dag) in Onderdendam en Winsum; naast en samen met zijlvesten is er sprake van (zijrechters en scheppers. Uit de namen van de opstellers van de akte en hun woonplaatsen is op te maken dat het zijlvest twee onderdelen van Fivelingo en delen van Hunsingo omvat.
De zijlbrief van 1464, die veel uitgebreider is dan de bovengenoemde, is naar huidige begrippen al evenmin een volwaardig reglement. De aanleiding tot het
opstellen van een nieuwe akte was de inlating, d.w.z. het met dezelfde rechten en
plichten als het Winsumerzijlvest toelaten van drie delen van het Oosternijezijlvest.
Weliswaar is op kosten van de drie delen ten westen van Winsum een toevoerkanaal aangelegd en een tweede zijl bij de Scapeshals gebouwd, maar na de betaling van een bijzondere omslag ter bestrijding van die kosten is het nieuwe gebied één zijlvest met dat van Winsum gaan vormen. *
opstellen van een nieuwe akte was de inlating, d.w.z. het met dezelfde rechten en
plichten als het Winsumerzijlvest toelaten van drie delen van het Oosternijezijlvest.
Weliswaar is op kosten van de drie delen ten westen van Winsum een toevoerkanaal aangelegd en een tweede zijl bij de Scapeshals gebouwd, maar na de betaling van een bijzondere omslag ter bestrijding van die kosten is het nieuwe gebied één zijlvest met dat van Winsum gaan vormen. *
Het Winsumer- (en Schaphalster) zijlvest heeft sinds 1464 uit elf onderdelen, schepperijen genoemd, bestaan; door afsplitsing van de schepperij van Huizinge uit Overmaringe is in 1663 een twaalfde schepperij gevormd. Alle schepperijen waren verdeeld in eden of zijl(rechter)eden. Vanaf 1667 zijn de aanspraken en aanzweringen van de (zijlvester)eden in de resolutieboeken genoteerd.
Het tableau van de schepperijen en eden, naar de sinds 1553 gebruikte indeling, is als volgt: *
Het tableau van de schepperijen en eden, naar de sinds 1553 gebruikte indeling, is als volgt: *
1. schepperij van Stedum [6]
Hemerdereed
Lellenstereed
Lutjewijtwerdereed
Krangeweerstereed
Weerstereed
Dorpstereed
Hemerdereed
Lellenstereed
Lutjewijtwerdereed
Krangeweerstereed
Weerstereed
Dorpstereed
2. schepperij van 't Vierendeel [11]
Ten Boerster eed
Doeken of Schafferseed
Hayen of Middelste eed
Willem Starks of Derde eed
Thesingereed
Noorddijkstereed
Eminge of Geestelijke Maagdeneed
Rebbeneed
Lijnwaardereed
Roggeneed
Kardingehuistereed
Ten Boerster eed
Doeken of Schafferseed
Hayen of Middelste eed
Willem Starks of Derde eed
Thesingereed
Noorddijkstereed
Eminge of Geestelijke Maagdeneed
Rebbeneed
Lijnwaardereed
Roggeneed
Kardingehuistereed
3. schepperij van Innersdijk (Bedum) [9]
Wijkster of Laanstereed
Witsenborgereed
Wijtster of Pontaeed
Ellerhuistereed
Sauwerderwoldereed
Noordwoldereed
Noorddijkstereed
Zuidwoldereed
Beijumereed
Wijkster of Laanstereed
Witsenborgereed
Wijtster of Pontaeed
Ellerhuistereed
Sauwerderwoldereed
Noordwoldereed
Noorddijkstereed
Zuidwoldereed
Beijumereed
4. schepperij van Winsum [5]
Kitsereed
Monnike of Haverstereed
Onderwierumereed
Winsumereed
Bellingeweerstereed
Kitsereed
Monnike of Haverstereed
Onderwierumereed
Winsumereed
Bellingeweerstereed
5. schepperij van Baflo (en Rasquert) [7]
Baffelder westereed
Baffelder oostereed
Rasquerder ene eed
Rasquerder andere eed
Tinallinger ene eed
Tinallinger andere eed
Saaxumer of Ernstheemstereed
Baffelder westereed
Baffelder oostereed
Rasquerder ene eed
Rasquerder andere eed
Tinallinger ene eed
Tinallinger andere eed
Saaxumer of Ernstheemstereed
6. Schepperij van Obergum [5]
Obergumer ene eed
Obergumer andere eed
Maarhuistereed
Ranumer ene eed
Ranumer andere eed
Obergumer ene eed
Obergumer andere eed
Maarhuistereed
Ranumer ene eed
Ranumer andere eed
7. schepperij van Ewsum (Middelstum) [10]
Toornwerdereed
Diddingehuistereed
Middelstumereed
Westerwijdwerdereed
Engeweerstereed
Rodeschoolstereed
Cantstereed
Stitswerdereed
Eelswerdereed
Rottumereed
Toornwerdereed
Diddingehuistereed
Middelstumereed
Westerwijdwerdereed
Engeweerstereed
Rodeschoolstereed
Cantstereed
Stitswerdereed
Eelswerdereed
Rottumereed
8. schepperij van Warffum [5]
Menkeweerstereed
Warffumer ene eed
Warffumer andere eed
Warffumer derde eed
Usquerder (wester)eed
Menkeweerstereed
Warffumer ene eed
Warffumer andere eed
Warffumer derde eed
Usquerder (wester)eed
9. schepperij van Uithuizen [7]
Oprijpstereed
Oldorpstereed
Westerdijkstereed
Uithuistereed
Weelstereed
Hofhornstereed
Aldingehuister of Usquerder oostereed
Oprijpstereed
Oldorpstereed
Westerdijkstereed
Uithuistereed
Weelstereed
Hofhornstereed
Aldingehuister of Usquerder oostereed
10. schepperij van Zandeweer [6]
(Ooster)nielandstereed
Oldenzijlstereed
Weerstereed
Uppenhuistereed
Holwin(d)stereed
Langehuistereed
(Ooster)nielandstereed
Oldenzijlstereed
Weerstereed
Uppenhuistereed
Holwin(d)stereed
Langehuistereed
11. schepperij van Overmaringe [4]
Smedingaheemstereed
Rensumaeed
Eppenhuistereed
Startenhuistereed
Smedingaheemstereed
Rensumaeed
Eppenhuistereed
Startenhuistereed
12. schepperij van Huizinge [2]
Melkuma (heert) eed
't Huis (te) Fraam
Melkuma (heert) eed
't Huis (te) Fraam
Het bestuur van het zijlvest vernieuwde zich in principe om de twee jaar. Op meidag (1 mei) en vanaf 1707 op nieuwe meidag (12 mei) van de oneven jaren trokken de gerechtigden tot het vervullen van de funktie van zijlrechter naar Onderdendam op om aanspraak te doen. Nadat de geloofsbrieven waren onderzocht werden de toegelaten personen als zijlrechters aangezworen; de resolutieboeken, die gegevens van de aanspraak en de aanzwering bevatten, worden daarom ook wel protocollen van aanspraken en aanzweringen genoemd.! *
Eén van de zijlrechters in een schepperij fungeerde als schepper; in de meeste schepperijen verkozen de zijlrechters de schepper uit hun midden. De scheppers vormden samen met de hoofmeester het bestuur van het zijlvest.
Schepper en zijlrechters fungeerden in hun eigen schepperij als college van schouwers van de schouwbare objekten, als inners van het zijlschot ten behoeve van het zijlvest, als rekenplichtig college van de inkomsten en uitgaven ten aanzien van de eigen of de mandelige objekten, en als uitbesteders van graaf- en opschoningswerkzaamheden.
Het voorzitterschap van het zijlvesterbestuur, dat eeuwenlang door de hofmeester van de Roodeschool was bekleed, kwam na de opheffing van de kloosters in 1594 als een recht van benoeming van de ho(o)fmeester aan de rechtsopvolgster van de kloosters, de provincie van Stad en Lande. Bij de grote veiling van landerijen en verschillende rechten van de provincie in 1659 slaagde de familie Lewe erin het benoemingsrecht exclusief voor zich te verwerven. In het voorjaar van 1663 kwamen Joest Lewe, schepper van Overmaringe, en Johan Lewe, schepper van Ewsum, overeen het hoofmeesterschap bij tourbeurt om de twee jaar te bedienen;! * zo is het tot 1695 resp. 1711 dan ook door leden van de familie Lewe of hun vertegenwoordigers vervuld.
In 1695 en 1711 heeft het zijlvest het benoemingsrecht in twee helften van de familie Lewe en hun erfgenamen aangekocht. * Sindsdien is het hoofmeesterschap volgens een bij loting vastgestelde tour of volgorde namens alle schepperijen bediend. Met uitzondering van het tijdvak 1795 - 1823 hebben de weinige overgebleven jonkers zich tot de opheffing van het zijlvest 'om moverende redenen' met de bediening van het hoofmeesterschap belast *
Het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest beschikte als enige zijlvest over een eigen gebouw met een vrije vergaderruimte, het in 1621 aangekochte zijlvesterhuis te Onderdendam, de oudste kern van het huidige (uitgebreide) waterschapshuis van Hunsingo. Het huis is niet het centrum van de zijlvester administratie geweest; de secretaris (-ontvanger) verrichtte zijn werkzaamheden aan huis.
Na de opheffing van het zijlvest in 1856 is het archief van de secretaris in de kleine kamer van de bovenzaal geborgen. Het is waarschijnlijk dat een deel van de losse stukken als bijlagen bij de rekeningen en technische gegevens in de 19de eeuw is afgedwaald naar de administraties van de opeenvolgende secretarissen en 'deskundigen' of waterbouwkundigen. Zeker is dat na de voltooiing van de inventaris van Meekhoof Doornbosch tal van stukken uit een verzameling van S. Harkema, die tussen 1903 en 1934 achtereenvolgens deskundige en secretaris van Hunsingo is geweest, tevoorschijn zijn gekomen; deze zijn zonder speciale vermelding in de huidige inventaris opgenomen. In de concordans van de inventaris van Meekhoff Doornbosch en de nieuwe inventaris is daarentegen wel melding gemaakt van de overheveling van een negental oude nummers naar de Verzamelingen van G. en W.K. Dusseldorp - vader en zoon, die deskundige van het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest c.q. het waterschap Hunsingo zijn geweest die te zijner tijd als aanhangsels bij het archief van het waterschap Hunsingo zullen worden beschreven.
De omvang van het zijlvesterarchief is na de vereniging met de in 1984/85 door het rijksarchief afgestane stukken ca. 7,5 strekkende meter.
laatste wijziging 15-05-2019
685 beschreven archiefstukken
1 gedigitaliseerd
totaal 1 bestand
Literatuur
laatste wijziging 15-05-2019
685 beschreven archiefstukken
1 gedigitaliseerd
totaal 1 bestand
Bijlage: Bewerking van de door J.A. Feith samengestelde regestenlijst
laatste wijziging 15-05-2019
685 beschreven archiefstukken
1 gedigitaliseerd
totaal 1 bestand
Inventaris
laatste wijziging 15-05-2019
685 beschreven archiefstukken
1 gedigitaliseerd
totaal 1 bestand
Kenmerken
Beschrijving:
Inventaris van het archief van het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest
Bewerker:
A.L. Hempenius
Behoort tot collectie:
Waterschap Noorderzijlvest
Laatste Publicatie:
1994
Omvang:
8 meter
Bijzonderheden:
In druk verschenen als inventaris 36 in 1994 in A.L. Hempenius en C. Tromp, Inventaris van archieven van zijlvesten en dijkrechten. Groningen 1994. Publikaties van het Rijksarchief in Groningen 11. In deze publikatie ook de algemene inleiding en de inventarissen van de archieven van het Waterschap Hunsingo. Eerder zijn deze inventarissen gepubliceerd in J.A. Feith, Catalogus der inventarissen van de archieven der voormalige zijlvestenijen en dijkrechten in de provincie Groningen (Groningen/Den Haag 1901).
Licentie:
Categorie:
Archiefvormer(s):
laatste wijziging 15-05-2019
685 beschreven archiefstukken
1 gedigitaliseerd
totaal 1 bestand