De voor u liggende notitie is de weergave van een in opdracht van de dienst Ruimte en Milieu (nr. 2001-17.178, dd. 23 oktober 2001) van de provincie Groningen door ons uitgevoerde basisregistratie van kaarten en plattegronden, die zijn ingebonden respectievelijk ingeplakt in een bij deze dienst aanwezige boekband met als titel Oude Kaarten van de provincie Groningen.
De band bevat een 64-tal overwegend gedrukte en gedeeltelijk gereproduceerde en gefotografeerde oude aardrijkskundige kaarten, plattegronden, vogelvluchten en historische prenten van (gedeelten) van de provincie Groningen en enkele in deze provincie gelegen nederzettingen, alle uit de periode 1562-1879. Deze - door ons gemakshalve - als kaarten aangeduide afbeeldingen werden vermoedelijk tijdens het Interbellum bij elkaar in deze boekband gebracht.

Deze notitie bestaat uit twee gedeelten. In het eerste gedeelte wordt ingegaan op het doel waarmee en de wijze waarop de kaarten bijeen zijn gebracht. Voorts wordt aandacht besteed aan het belang van de collectie en eventuele mogelijkheden om als uitgangspunt te dienen voor een leesbare en wetenschappelijk verantwoorde beschrijving van de geografische en historische ontwikkeling van de provincie Groningen in de laatste 500 jaar.
Het tweede deel is de eigenlijke basisregistratie. Daarin worden de verschillende in de band bijeengebrachte kaarten beschreven, volgens een aantal vaste specificaties (formaat, type druk, tekst, schaal, samensteller/uitgever e.d.) en wordt voor zover mogelijk summier ingegaan op enkele inhoudelijke details.

Het Interbellum is de periode waarin ir. Johan Kooper (1876-1939) als hoofdingenieur de scepter zwaaide over de Provinciale Waterstaat van Groningen. Kooper werd op 1 juni 1915 door provinciale staten van Groningen aangesteld als hoofdingenieur van deze dienst, na het overlijden van zijn voorganger, J. de Jong. Hij bleef tot aan zijn overlijden in 1939 in deze functie. In het laatstgenoemde jaar publiceerde Kooper zijn standaardwerk over de waterstaatshistorie van Groningen onder de titel Het waterstaatsverleden van de provincie Groningen (J.B. Wolters, Groningen, Batavia, 1939).

Op de bladzijden 173-181 van dit werk heeft de auteur een overzicht opgenomen van de door hem geraadpleegde kaarten, die hij indeelde in een tiental categorieën. De categorieën 1 (Algemene kaarten van de provincie Groningen en omgeving), 2 (Gedrukte waterstaatkundige kaarten 1: 50000 met grenzen van zijivestenijen), 9 (Plattegronden van steden en vestingwerken) en 10 (Gemeenteatlas van de provincie Groningen door Fehse, 1862) bevatten gedrukte kaarten. In alle overige categorieën is sprake van getekende of zogeheten manuscriptkaarten; als regel oude kaarten waarvan niet meer dan één exemplaar in de archieven bewaard is gebleven.

De meeste van deze kaarten zijn terug te vinden in resp. L.J. Noordhoff, Catalogus van kaarten, Eerste gedeelte, Getekende kaarten. Rijksarchief Groningen, 1968 en A.T. Schuitema Meijer, Inventaris van Kaarten, Plans, Enzovoort, Gemeentearchief Groningen, z.j. Voor de gedrukte exemplaren maakte Kooper naar alle waarschijnlijkheid gebruik van een door hemzelf aangelegde verzameling. Dorsale aantekeningen met potlood van prijzen en hier en daar stickertjes van het befaamde antiquariaat en veilinghuis Burgersdijk en Niermans te Leiden wijzen op een actief aankoopbeleid. Omdat de meeste oude kaarten, gezien hun gebrekkige of verouderde informatie, nauwelijks een contemporain utilitair doel zullen hebben gediend heeft het er alle schijn van dat de collectioneur een ander doel voor ogen stond. Dit doel zal dan de totstandkoming zijn geweest van een historisch werk over de waterstaat van Groningen. Op een drietal onder bijlage E in Kooper’s Waterstaatsverleden vermelde gedrukte kaarten na, vinden we alle kaarten en plattegronden terug in deze band. We nemen aan dat ook de ontbrekende kaarten ooit deel uit hebben gemaakt van deze bijeengebrachte verzameling. Hun verdwijning wordt te meer aannemelijk waar de pagina’s in de band op een later tijdstip (d.w.z. na 1939) met een potlood zijn genummerd en de band voorts plaatselijk de sporen toont van verwijderde kaarten of plattegronden. Bij onze onderstaande registratie hebben we overigens bij gebrek aan beter de later aangebrachte paginanummering aangehouden.

De samensteller heeft - zo blijkt uit de selectie - getracht een zo compleet mogelijke cartografische basis te geven aan zijn waterstaatkundig historisch werk. De band bevat namelijk ook verschillende kaarten van aangrenzende gewesten (Friesland, Drenthe, Oost-Friesland en zelfs Holland en Westfalen) als ook de befaamde paskaart uit de Atlas Maritime (1693) en de kaart die Johann Baptist Homann in 1718 uitgaf naar aanleiding van de ook voor Groningen uiterst desastreuze kerstvloed van 1717.

Dat de verzameling duidelijk als inhoudelijk bronnenmateriaal werd opgevat en niet als kunsthistorische collectie blijkt uit de aanwezigheid van verschillende reproducties, bedoeld om inhoudelijke cartografische leemten op te vullen.
Doorgaans ontbreken de originelen van zeer kostbare en/of zeldzame kaarten, zoals de stadsplattegrond van Groningen van Haubois (1643), de befaamde Coenderskaart (circa 1680) en de Beckeringhkaart uit 1781. Van de Van Deventer plattegronden van Groningen en Appingedam moest de samensteller ‘sowieso’ gebruik maken van reproducties, omdat van deze netteplans slechts één exemplaar bestaat dat wordt bewaard in de Biblioteca Nacional te Madrid. Om de voorgaande redenen en vanwege het feit dat van de meeste overige kaarten voldoende exemplaren bewaard zijn gebleven in regionale en nationale archieven en bibliotheken - en vele kaarten bovendien nog actief worden verhandeld - kan aan de verzameling geen grote kunsthistorische waarde worden toegekend. Daarentegen geven ze als bronnenmateriaal zowel inzicht in de door de auteur gemaakte selectie ten behoeve van zijn belangrijke publicatie als ook in de historische geografie van Groningen.
De selectie van gedrukte prenten, plattegronden en kaarten vormt - aangevuld met de door Kooper eveneens geraadpleegde manuscriptkaarten - een nuttige rode draad voor een schets van de geografische geschiedenis van Groningen, de ontwikkeling van het Groninger landschap van de vroeg moderne tijd tot circa 1900.

De kaarten lenen zich uitstekend voor een leesbare en wetenschappelijk verantwoorde beschrijving van de geografische en historische ontwikkeling van Groningerland in de laatste 500 jaar. Een zodanige publicatie wordt momenteel node gemist in Groningen. De bestaande atlassen en kaartwerken bestrijken immers in geografisch en chronologisch opzicht slechts gedeelten van de provincie (bv. M. Schroor, De Atlas der Provincielanden, resp. De Atlas der Stadslanden uit 1996, resp. 1997). In uitgaven waarin weliswaar veel kaarten zijn opgenomen, vormen deze een onderdeel van werken die met een andere invalshoek of voor een beperkt deel van de provincie zijn geschreven. Als voorbeeld mogen de verschillende boerderijenboeken dienen (o.a. Bierum, Oude Veenkoloniën, Halve Ambt) en voorts L. Hacquebord en A.L. Hempenius, Groninger Dijken op Deltahoogte (1990), J.N.H. Elerie et al., Dollardzijlvest (1992), of de door ondergetekende gepubliceerde werken getiteld Wotter (1995) en Stadstaat Groningen (1999).
Daarbij tekenen we aan dat de kunsthistorische en technische aspecten van de cartografie van Groningen reeds in 1974 nagenoeg uitputtend zijn behandeld in Vredenberg-Alink’s De kaarten van Groningerland, die tevens voorzien is van een voorbeeldige cartobibliografie. Wel verscheen in 1969 een catalogus getiteld Geschiedenis van Stad en Ommelanden in kaart als aflevering van Groniek en naar aanleiding van een tentoonstelling in het Rijksarchief te Groningen. Het was een slordig getypt werkje waarin enkele op zich staande thematische hoofdstukken met verspreid door de tekst enkele in zwart-wit afgedrukte, deels nagetekende manuscriptkaartjes.

De geschiedenis van de provincie Groningen aan de hand van de rijke verzameling aan gedrukte en getekende kaarten die her en der in den lande aanwezig is moet nog worden geschreven en getoond. In Friesland organiseerde het Ryksargyf in 2001 de tentoonstelling Hoogtepunten van de Friese cartografie naar aanleiding van de verschijning van het gelijknamige boek van P.J. de Rijke. Hoewel het bestuur van de provincie Groningen voor 1850 in tegenstelling tot Friesland (Christiaan en Bernardus Schotanus, Eekhoff) geen directe opdrachten verstrekte tot de vervaardiging van gedrukte kaarten kan deze provincie desondanks bogen op een rijke collectie kaarten en plattegronden. Met name de manuscriptkaarten uit het begin van de achttiende eeuw, in opdracht van zowel het gewestelijk als het stads- en Ommelander bestuur vervaardigd, zijn uniek te noemen maar ook de stadsplattegrond van Egbert Haubois.

L.J. Noordhoff concludeert dan ook terecht in zijn korte overzicht van de cartografie van de provincie Stad en Lande (gepubliceerd in de hierboven aangehaalde aflevering van Groniek) dat de meeste gedrukte kaarten buiten Groningen (m.n. in Amsterdam) verschenen, maar dat omgekeerd het bestuur van Stad en Lande en met name het stadsbestuur van Groningen talloze opdrachten aan Groninger landmeters verstrekten tot de vervaardiging van manuscriptkaarten van delen van het gewest. Hun producten geven samen met de voor een belangrijk deel in de hier beschreven Atlas van Kooper samengebrachte kaarten een goed beeld van de ruimtelijke ontwikkeling van het gewest Stad Groningen en Ommelanden en zijn rechtsopvolger, de huidige provincie Groningen. In het licht van het voorgaande èn van de populariteit van kaarten - die in alle lagen van de bevolking aantoonbaar is - van recent gepubliceerde kaartboeken en landbeschrijvingen aan de hand van oude kan de Atlas van Kooper dienen als opmaat tot een cartografisch visitekaartje van de rijke historie van stad en ommeland van de zestiende eeuw tot in onze tijd.

De kaarten zijn bijeengebracht in een zwarte halfleren band met blinde bladen (zogeheten dummy), voorzien van een leren rug en linnen platten. Op het voorplat is een rood marokijnen ondergrond geplakt, waarop in goudgekleurde letters en in een dito kader de in de vorige zin aangegeven titelaanduiding is aangegeven. Het formaat van de band is hoog 60 cm en breed 45 cm. Op de rug is dezelfde titel in goudgekleurde letters uitgevoerd. In de band bevindt zich het stempel van het archief van Provinciale Waterstaat van Groningen met de signatuur D 253.
De fysieke kwaliteit van het materiaal is zeer uiteenlopend. Om te beginnen werden enkele facsimile’s, reproducties of foto’s van kaarten aangetroffen. Een deel van de kaarten - met name de grote op meer bladen gedrukte - is op linnen geplakt. Daarbij zijn de grotere kaarten op stroken in de rug vastgezet. In de praktijk zijn dit de kaarten die groter zijn dan de bladspiegel (59 x 42,4 cm). Kaarten en prenten van een kleiner formaat zijn op de pagina’s geplakt. Het materiaal vertoont plaatselijk de sporen van intensief gebruik. Dit geldt met name voor de meer recente kaarten, waaronder de in de band opgenomen bladen van de Topographisch-Militaire Kaart (1853-1864). Van de grote, in opdracht van de provincie vervaardigde l9de-eeuwse kaarten van wegen en wateren, zijn de randen dikwijls weggeknipt om ze geschikt te maken voor opname in de band. Zoals in het eerste gedeelte aangegeven bestaat de indruk dat in de loop der tijden enkele bladen zijn verwijderd, c.q. zoek geraakt. De laatste van de als regel met een potlood genummerde bladen zijn ongebruikt. Van het oudere materiaal zijn de meeste kaarten en prenten afkomstig uit atlassen en plaatwerken, waaruit ze zijn verwijderd en als losse bladen aangekocht op veilingen of bij antiquariaten.