Al in 1878 en in 1883 opperen de Kerkvoogden der "Nederduitsche Hervormde Gemeente" van Arnhem het plan om de "Groote of St. Eusebiuskerk" te restaureren. Gezien het gebrek aan belangstelling onder de bevolking van de stad en de weigering van de gevraagde subsidie door de Provinciale Staten van Gelderland is het toen bij plannen gebleven.

In 1891 wordt het plan opnieuw ter sprake gebracht. Een restauratie, met name van het koor, is hard nodig. Men beschikt weer niet over de geldmiddelen. De kerkvoogdij is van mening dat de restauratie van het kerkgebouw niet alleen de taak is van de Nederduitsche Hervormde Gemeente, als eigenares van de kerk, maar van iedereen die belang stelt in het verleden van Arnhem. Daarom wordt op 16 mei 1891, door de kerkvoogdij, aan een groot aantal instellingen op het gebied van geschiedenis, kunst en cultuur, een brief geschreven met het voorstel om de zaak gezamenlijk aan te pakken. Dat voorstel vindt voldoende bijval. Er wordt een vergadering belegd, waarbij van alle betrokken instellingen afgevaardigden worden uitgenodigd.

Het is op deze bijeenkomst dat de "Vereeniging tot restauratie der Groote- of St. Eusebiuskerk" te Arnhem geboren wordt. Eén van de aanwezigen op die bijeenkomst is Jhr. mr. Victor de Stuers. Een man die zich veel voor het behoud van monumenten in Nederland heeft ingezet. Tot de oprichters van de vereniging behoren mr. E.G.C. Scheidius, J.W. Boerbooms en F.C.H. Baron van Tuyll van Serooskerken. Er wordt besloten dat een onderzoek zal worden ingesteld naar de kosten van een volledige restauratie. Dat onderzoek wordt opgedragen aan de architect van de gebouwen van de Nederduitsche Hervormde Gemeente in Arnhem, H. Portheine jr., die daarbij wordt geholpen door architect J.W. Boerbooms. Na voltooiing van dit onderzoek wordt besloten het werk over drie periodes te verdelen en te beginnen met de restauratie van het koor. De vereniging wendt zich tot de regering met een verzoek om subsidie. Dat verzoek wordt op 19 oktober 1892 eerst van de hand gewezen maar in augustus 1893 gehonoreerd.

De inmiddels opgestelde statuten van de vereniging worden op 7 augustus 1893 bij Koninklijk Besluit goedgekeurd. De vereniging bestaat dan officieel en kan aan het werk. Tot het bestuur van de vereniging behoren naast de eerder genoemde oprichters mr. S. Baron Creutz, H. Portheine jr. en anderen (zie de jaarverslagen, inv.nr. 23). De van het rijk verkregen subsidie voorziet maar voor de helft in de kosten van de restauratie. Er wordt daarom een beroep gedaan op de Provinciale Staten van Gelderland, de Gemeente Arnhem en de Kerkvoogdij van de Nederduitsche Hervormde Gemeente. Ook zij leveren een financiële bijdrage in de vorm van een jaarlijkse subsidie. Verder wordt er contributie ontvangen van leden van de vereniging en zijn er particulieren die aan de vereniging giften schenken. Van Koningin Wilhelmina en van de koningin-moeder, Emma, wordt een schenking gevraagd en ontvangen.

Niet onvermeld mag blijven dat door mr. J.W. Staats Evers aan de Nederduitsche Hervormde Gemeente bij testamentaire beschikking een legaat van fl. 90.000,- wordt nagelaten. Een deel daarvan wordt ter beschikking gesteld van de vereniging voor de uitwendige restauratie. Van het merendeel van het bedrag wordt de inwendige restauratie bekostigd, die door de kerkvoogdij zelf ter hand wordt genomen.

Er is dus sprake van twee restauraties die tegelijkertijd maar onafhankelijk van elkaar plaats vinden. Het onderhavige archief bevat slechts stukken met betrekking tot de, door de "Vereeniging tot restauratie der Groote of St. Eusebiuskerk" te Arnhem uitgevoerde, uitwendige restauratie der kerk. Voor gegevens betreffende de inwendige restauratie wordt verwezen naar het archief van de kerkvoogdij der Nederduitsche Hervormde kerk te Arnhem.

Op 30 november 1894 wordt aan de heren Portheine en Boerbooms de opdracht tot het restaureren van het koor gegeven. Daarmee begint een periode van 36 jaar (1894-1930) die als volgt in fases is te verdelen:
- 1894 tot 1903
- 1903 tot 1912
- 1912 tot 1921
- 1921 tot 1930

De vereniging kiest uit haar midden een "Commissie tot Dagelijks Toezicht". Vanaf het begin zijn de beide architecten J.W. Boerbooms en H. Portheine jr. bij de restauratie betrokken. Boerbooms overlijdt enkele jaren later (1899). Zijn plaats wordt ingenomen door J.Th.J. Cuypers, civiel-ingenieur en architect te Amsterdam. Portheine overlijdt in de loop van de laatste periode van de restauratie (1924). Omdat de restauratie op dat moment bijna voltooid is, wordt in zijn plaats geen nieuwe architect meer aangesteld. De hoofdopzichter H.J. Tiemens neemt diens functie (het dagelijks toezicht op de herstelwerkzaamheden) vanaf dat moment waar.

Via het Ministerie van Binnenlandse Zaken en vanaf 1918, via het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen en de daaronder ressorterende Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, is J.Th.J. Cuypers ook als inspecteur bij de restauratie betrokken. De correspondentie ten behoeve van het verkrijgen van rijkssubsidie verloopt dan ook grotendeels via Cuypers (zie inv.nr. 13). Het Rijk brengt 50% van de subsidie op, de overige betrokkenen moeten gezamenlijk de resterende 50% bijeenbrengen.

Het archief van "De Vereeniging tot Restauratie der Groote of St. Eusebiuskerk" te Arnhem geeft de touwtrekkerij om de benodigde geldelijke middelen duidelijk weer. Daarnaast spelen zaken als de positie van de steenhouwers, de huur van gemeentegrond, de aankoop van materialen en het verloop van de leden van de vereniging een belangrijke rol.

Het archief is in redelijk ordelijke staat achtergelaten. Niettemin is het wel eens moeilijk na te gaan wie nu precies wat doet, omdat we steeds weer dezelfde personen tegenkomen in een andere kwaliteit of functie. Daarom is het bijvoorbeeld moeilijk uit te maken of een notulenboek van de "Commissie tot Dagelijks Toezicht" ontbreekt omdat het is verloren gegaan of omdat het er nooit is geweest.

Desalniettemin geeft het archief een zeer goed beeld van de gang van zaken tijdens de restauratie. Aan bouwkundige tekeningen ontbreekt het niet. Ze zijn her en der verspreid binnen het archief aangetroffen en daar gelaten omdat ze anders hun betekenis zouden verliezen. Die betekenis blijkt namelijk uit de context.

Voor meer informatie met betrekking tot het verloop der restauratie en de leden van de vereniging wordt verwezen naar de jaarverslagen en de ledenlijst. In de bibliotheek en de documentatiecollectie van het voormalige gemeentearchief Arnhem is aanvullende informatie te vinden.