Uw zoekacties: Leeuwarder Courant

93-64 Leeuwarder Courant ( Tresoar (Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum) )

Uitleg bij archieftoegang

Een archieftoegang geeft uitgebreide informatie over een bepaald archief.

Een archieftoegang bestaat over het algemeen uit de navolgende onderdelen:

• Kenmerken van het archief
• Inleiding op het archief
• Inventaris of plaatsingslijst
• Eventueel bijlagen

De kenmerken van het archief zijn o.m. de omvang, vindplaats, beschikbaarheid, openbaarheid en andere.

De inleiding op het archief bevat interessante informatie over de geschiedenis van het archief, achtergronden van de archiefvormer en kan ook aanwijzingen voor het gebruik bevatten.

De inventaris of plaatsingslijst is een hiërarchisch opgebouwd overzicht van beschreven archiefstukken. De beschrijvingen zijn formeel en globaal. Het lezen en begrijpen van een inventaris behoeft enige oefening en ervaring.

Bij het zoeken in de inventaris wordt de hiërarchie gevolgd. De rubrieken in de inventaris maken deel uit van de beschrijving op een lager niveau. Komt de zoekterm in een hoger niveau voor, dan voldoen onderliggende niveaus ook aan de zoekvraag.

beacon
 
 
Inventaris
Inleiding
Van de Nederlandse dagbladen is de in 1752 opgerichte Leeuwarder Courant de oudste nog bestaande krant. Over de geschiedenis van deze krant zijn in de loop der tijd verschillende publicaties verschenen, zodat op deze plaats kan worden volstaan met een kort historisch overzicht. Voor het belangrijkste werk verwijs ik hier naar de dissertatie van Marcel Broersma, Beschaafde vooruitgang: de wereld van de Leeuwarder Courant 1752-2002, waar uitgebreid aandacht is besteed aan het werk van de redacties. 1)
De vroegste geschiedenis
Al in de zeventiende eeuw werden in de toenmalige Republiek der Verenigde Nederlanden kranten uitgegeven. Het initiatief van Abraham Ferwerda te Leeuwarden voor de uitgave van een krant in 1752 is dus tamelijk laat te noemen maar wel publiceerde hij de eerste krant in Friesland. Op 29 juli van dat jaar verscheen het eerste nummer van de Leeuwarder Saturdagse Courant. Het was een klein formaat blad, op ongeveer een half A4. De inhoud bestond voornamelijk uit politiek nieuws. Pas later nam men ook regionale en plaatselijke berichten op. Wel bevatte de krant vanaf het begin allerlei advertenties. 2) In 1811 verdween de naam Leeuwarder Courant. Deze werd vervangen door de titel Dagblad van het Departement Friesland, die na de Franse tijd weer voor de oude naam werd ingeruild. Na 1814 ging men echter weer over tot de uitgave van driemaal per week. In 1817 vestigde de uitgever zich aan de Voorstreek, waar het bedrijf na veel uitbreidingen tot 1993 zou blijven. Een belangrijke vernieuwing was in 1861 de aanschaf van een sneldrukpers. De eerst fulltime journalist die werd aangesteld was J. Andriessen in 1870. Negen jaar later werd besloten om de krant dagelijks te laten verschijnen. Pas in de loop van de negentiende eeuw kreeg de Leeuwarder Courant te maken met enige concurrentie. In 1842 verscheen de Provinciale Friesche Courant, die echter een vrij klein lezersbestand had. 3)
Een meer serieuze concurrent werd het Nieuw Advertentieblad, dat werd uitgegeven door Jacob Hepkema. 4) Hij mikte in het begin (1874) echter op een ander soort lezerspubliek. De lezers van de Leeuwarder Courant behoorden, in tegenstelling tot die van Hepkema, vooral tot het liberale volksdeel in de provincie. Na de eeuwwisseling, toen de Hepkema’s ook het Leeuwarder Nieuwsblad uitgaven, ontstond veel meer concurrentie. De beide bladen van de Hepkema’s hadden samen vóór 1940 zelfs meer abonnees dan de Leeuwarder Courant.
Een familiebedrijf
Met de stichting van de krant in 1752 werd de basis gelegd van een familiebedrijf, dat meer dan 200 jaar zou bestaan. Na de dood van oprichter Abraham Ferwerda werd het bedrijf voortgezet door zijn nazaten, leden van de familie Smeding, later Koumans Smeding. Toen Pieter Koumans Smeding in 1854 overleed, besloot de familie het bedrijf voort te zetten onder de naam Erven Koumans Smeding. In 1857 kwam Heinrich Gustav Knorre, een zeehandelaar uit Hamburg, die getrouwd was met Gerritje Koumans Smeding, aan de leiding van het bedrijf. Al in 1863 werd hun schoonzoon Willem Sprenger in de firma opgenomen. Het directeurschap van Knorre en Sprenger bleef voor hen echter bijzaak; zij bemoeiden zich meer met de zeehandel en hun kassierskantoor. 5) Nadat Willems’zoon Heinrich Gustav Wilhelm in 1894 in het krantenbedrijf werd opgenomen, veranderde de zaak. Hij werd als een echte ‘courantier’ beschreven. Hij stelde nieuwe redacteuren aan en hij moderniseerde de drukkerij. Vlak daarvoor, in 1893 was de eerste hoofdredacteur benoemd. Onder leiding van Sprenger werd in 1911 de onderneming in een N.V. omgezet. De naam Erven Koumans Smeding (sinds 1854) werd gewijzigd in N.V. Leeuwarder Courant. Bij het afscheid van ‘Gustaaf’ Sprenger, zoals hij in de wandeling werd genoemd, had de krant ruim 22.000 abonnees tegen ruim 4400 in 1894. Het kassiersbedrijf was al in 1932 opgeheven. 6)
De volgende generatie kwam in de persoon van zoon Jaap Sprenger in 1935. Hij werd in 1942 geconfronteerd met het feit dat de krant op Duits gezag moest fuseren met het Leeuwarder Nieuwsblad. Een andere optie was het verdwijnen van het blad. Zijn keuze voor het eerste betekende na de oorlog dat hij buiten spel kwam te staan omdat hij een verbod tot het uitoefenen van een krantenbedrijf kreeg. In 1942 verscheen als nieuwe krant de Friesche Courant, die in 1945 werd verboden.
Na de Tweede Wereldoorlog
Vanaf 1944 verscheen in Leeuwarden het illegale blad de Leeuwarder Koerier als tegenhanger van de Duitsgezinde Friesche Courant. Na de bevrijding in 1945 kwam de Leeuwarder Koerier niet meer als een gestencild blad uit maar als krant op een klein formaat. Je Maintiendrai-Friesland was de uitgever en de N.V. De Leeuwarder Courant de drukker van het blad. 7) Nadat in 1946 de naam Friesche Courant voor een periode van twintig jaar werd verboden, kon de Leeuwarder Courant weer terugkeren; dit was althans de bedoeling van de eigenaren van het drukkersbedrijf. Zij waren echter realistisch genoeg om in te zien dat het uitbrengen van een nieuwe Leeuwarder Courant onmiddellijk tot een krantenoorlog met de Leeuwarder Koerier zou leiden en bovendien veel kosten zou vergen. De laatste had al veel abonnees en goodwill, waartegen moeilijk te strijden zou zijn. Daarom werd contact gezocht met de uitgever van de Leeuwarder Koerier. Intensief overleg bracht het volgende resultaat: er werd een nieuwe stichting opgericht met de naam “Stichting Leeuwarder Courant”, die de uitgeefster van de nieuwe krant werd. Deze kreeg in 1947 de oude naam Leeuwarder Courant, waarin de Leeuwarder Koerier in opging. De N.V. Leeuwarder Courant (het drukkersbedrijf) werd omgevormd tot N.V. Erven Koumans Smeding en werd de drukker van de nieuwe krant. In het bestuur van de Stichting hadden Je Maintiendrai en de Erven Koumans Smeding ieder vier afgevaardigden.
Opmerkelijk is de instelling in 1947 van de lezersraad geweest. Een aantal vooraanstaande personen heeft zich toen beziggehouden met een gedachtenwisseling met de redactie over de inhoud en de opbouw van de krant. Dit heeft slechts tot 1953 geduurd. Je Maintiendrai gaf ook nog een ander dagblad uit, de in Heerenveen gevestigde Friese Koerier (vóór 1952 Heerenveense Koerier geheten). In 1953 ontstonden plannen om deze krant ook door de Erven Koumans Smeding te laten drukken, wat in 1955 kon worden gerealiseerd. Na lange onderhandelingen tussen Je Maintiendrai en de Erven Koumans Smeding werd besloten tot oprichting van de Stichting Friese Pers, als opvolger van de Stichting Leeuwarder Courant. Directeuren werden Sytze Jonker van de Leeuwarder Courant en Luut Stallinga van de Friese Koerier. 8) Het drukken van twee kranten zorgde bij de Erven Koumans Smeding voor grote problemen omdat er te weinig capaciteit was. Pas veel later werd dit opgelost. In 1969 werd tot fusie van beide kranten besloten nadat een “redactionele coup” had plaatsgevonden. 9) De Stichting Friese Pers was in 1962 omgevormd tot de N.V. Friese Pers, die in 1969 weer werd veranderd in een B.V. Voor het beheren van aandelen werd toen de Stichting Erven Koumans Smeding opgericht, die uiteindelijk in 2005 werd opgeheven. De verdere ontwikkelingen van het Friese krantenconcern blijven hier buiten beschouwing.
De archieven
Bij de inventarisatie werd het al vrij snel duidelijk dat het hier niet gaat om “het archief van de Leeuwarder Courant” maar om een conglomeraat van meer dan twintig archieven. Daarnaast zijn er de krantenleggers, die na gescand te zijn op Internet ten onrechte als “Archief van de Leeuwarder Courant” bekend staan. 10) Het conglomeraat bestaat uit de archieven van de eigenaren en uitgevers, de Erven Koumans Smeding en de door hen in 1911 opgerichte N.V. de Leeuwarder Courant: aandeelhouders, directie en redactie.
Hierbij valt het op dat er geen stukken bewaard zijn gebleven uit zowel de tijd van oprichting als uit de eeuw daarna. De oudste stukken van het krantenbedrijf dateren uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Wel zijn er enige archivalia van de graanhandel van Pieter Koumans Smeding vanaf 1818. 11) Bijzondere informatie over het bedrijf bieden de aantekeningen van J.B. van der Meij, gepensioneerd drukker over de verwikkelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Daaruit blijkt dat men veel te stellen had met tekorten op allerlei terrein. Het kostte veel improvisatiewerk om de krant draaiende te houden. 12) Van de Friesche Courant, die in 1942 ontstond door het samengaan van de Leeuwarder Courant en het Leeuwarder Nieuwsblad is slechts een fragment-archief bewaard gebleven. Het archief van de illegale Leeuwarder Koerier begint in 1944 en is eveneens gering van omvang. De meeste archivalia dateren van na de Tweede Wereldoorlog; deze zijn afkomstig van de stichtingen, de NV en BV die de Leeuwarder Courant en Friese Koerier uitgaven. Van het archief van de redactie van de Leeuwarder Courant is relatief het meeste, maar lang niet alles bewaard gebleven; van de Friese Koerier bijna niets. 13) Bij het geheel worden verder fragment-archieven van de families Sprenger en Wellenbergh bewaard die beide nauw betrokken waren bij de firma Erven Koumans Smeding. Het bedrijfsarchief loopt tot ongeveer 1980.
Ten aanzien van de ordening van de archieven moet het volgende worden opgemerkt. In de inventaris is het archief van de Erven Koumans Smeding als eerste geplaatst. Daarop volgen die van de besturen en commissarissen van de kranten en die van directies en redacties. Hierna volgen de archieven van de pensioenfondsen. Opmerkelijk is dat in 1943, toen de Leeuwarder Courant al niet meer bestond wel de Stichting Pensioenfonds der N.V. Leeuwarder Courant in het leven werd geroepen.
De archieven van de Dagbladpers en de Lezersraad zijn typisch instellingen van na de Tweede Wereldoorlog, die aanvullende informatie bevatten op het gebied van de Friese persgeschiedenis. De archieven die niet rechtstreeks te maken hebben met het krantenbedrijf, zoals die van de families Sprenger en Wellenbergh en de bedrijven van de familie Koumans Smeding, zijn onderaan geplaatst. Een ‘Fremdkörper’ is het gedeponeerde archief van Jan Piebenga, die actief was in het Friese verzet. Hoewel het archievencomplex een behoorlijke omvang heeft, moet worden vastgesteld dat het veel hiaten bevat. De ontbrekende informatie kan slechts ten dele worden aangevuld met de gegevens uit de kranten zelf.
De archivalia van de redactie
Opmerkelijk, maar misschien toch begrijpelijk, is het feit dat zich in het archief van de redactie weinig stukken betreffende de totstandkoming van de krantenartikelen bevinden. Blijkbaar ging men er vanuit dat het gedrukte eindresultaat toch het belangrijkste was. Al in 1880 werd een overeenkomst gesloten met Reuter over het leveren van nieuwsberichten door laatstgenoemde. 14) Behalve enige verspreide stukken bevinden zich in het archief doorslagen van hoofdredactionele commentaren van Jan Piebenga en de keurig door zijn latere collega Eddy Evenhuis verzamelde, gepubliceerde hoofdartikelen. 15) Deze laatste geven een mooi overzicht van zijn totale werk als hoofdredacteur. Ook bewaarde hij zeer relevant materiaal over de strijd tussen de hoofdredactie en de directeur over de onafhankelijkheid van eerstgenoemden.
Omvang en openbaarheid
-De omvang van het archief bedraagt ca. 25 meter. -Stukken jonger dan 50 jaar zijn slechts openbaar na schriftelijke toestemming van de bewaargever. -Voor de inventarisnummers 834-860 geldt dat stukken jonger dan 25 jaar slechts openbaar zijn na schriftelijke toestemming van de schenker.


Leeuwarden, 2014. B.H. de Vries
Noten bij de inleiding
1.Marcel Broersma, Beschaafde vooruitgang. De wereld van de Leeuwarder Courant 1752-2002. Leeuwarden, 2002. Hierna aangehaald als: Broersma. In 1952 verscheen het boek J.W.J. Witsen Elias en J. Piebenga, Twee eeuwen Leeuwarder Courant. 2.Het blad bleek veel later een belangrijke bron te zijn van G.A.Wumkes’ Stads- en Dorpskroniek. 3.W.T. Beetstra, Ynventarisaasje fan streekblêden yn Fryslân. Leeuwarden, 1985. 4.B.H. de Vries, Inventaris van het bedrijfs- en familiearchief Hepkema, 1761-1994. Ryksargyf, Leeuwarden, 2002 en Pier Abe Santema, Jacob Tjebbes Hepkema. Persvernieuwer in Friesland. Groningen, 2004. 5.Broersma, 233. 6.Idem. 7.Broersma, 368. 8.Broersma, 387, 388. 9.Broersma, 394 en inv. nrs. 376, 779 en 780. 10.www.archiefleeuwardercourant.nl 11.Inv. nr. 862. 12.Inv. nr. 14. 13.Zie: Johanneke Liemburg, Fedde Schurer: 1898-1969. Biografie van een Friese koerier. Leeuwarden, 2010. 14.Inv. nr. 762. 15.Inv. nr. 688 en 983 e.v.
15. ARCHIEF FONDS VOOR BIJZONDERE PERSONEELS- EN GEPENSIONEERDEN-VOORZIENINGEN
93-64 Leeuwarder Courant
15.
ARCHIEF FONDS VOOR BIJZONDERE PERSONEELS- EN GEPENSIONEERDEN-VOORZIENINGEN
NB:
Opgericht 1953. Later ook bekend onder de naam "B.V. Fonds". Al vóór de officiële oprichting werden gelden voor het fonds beheerd (zie inv. nr. 824)

Kenmerken

Auteur:
Barteld de Vries
Categorie:
  • Zonder categorie