De hierachter beschreven verzameling handschriften en boeken, door mij op den titel kortheidshalve aangeduid als Boekerij mr. L. Oldenhuis Gratama, dankt haren oorsprong aan mr. Seerp Gratama, die in het laatst der 18e eeuw te Harlingen woonde en zich druk bewoog op wetenschappelijk en maatschappelijk gebied. Hij was gesproten uit een geslacht, dat uit Groningen afkomstig werd geacht, doch toen reeds sedert meerdere generatiën in Friesland was gevestigd. Zijn karakter en zijn neigingen brachten hem ertoe, een warm belang te stellen in den strijd, die toen voor de vrijheid werd gevoerd; zijn democratische gevoelens bepaalden zijn standpunt. En wel in die mate was dit het geval, dat hij vreesde, in hetgeen hij neerschreef wel eens meer dan direct noodig was scherpe uitdrukkingen ten opzichte van anderen te hebben gebezigd. Daartoe zou alle gelegenheid zijn geweest in de door hem opgestelde geschiedenis van Harlingen en den regeeringsvorm aldaar. Een ander gebied, dat hem in groote mate trok, was de rechtswetenschap en bij voorkeur het strafrecht; en dit niet alleen in theorie, maar vooral ook met het oog op de practijk. De hem later aangeboden leerstoel in de strafrechtswetenschap aan de Hoogeschool te Groningen zal dan ook ongetwijfeld zijn levenstaak zijn geworden; daar was hij in zijn element, daar was hem toevertrouwd een deel van de vorming van hen, die zouden worden geroepen het strafrecht toe te passen.

Zijn zoon mr. Sibrand Gratama deelde de neiging van zijn vader voor de rechtswetenschap, getuige zijn rechterlijke loopbaan, welke hem heeft gevoerd tot het presidentschap van het Drentsche provinciale gerechtshof. Ook deze was maatschappelijk ontwikkeld; zijn lidmaatschap van den Asser gemeenteraad was voor hem geen sinecure, maar een voorwerp van zijn groote belangstelling. Bovendien klopte zijn hart warm voor de geschiedenis. Had zijn vader een en ander verzameld betreffende Harlingen en ook Friesland in het algemeen, en na zijn komst te Groningen zijn belangstelling ook aan Groningen en het Groninger recht geschonken, mr. Sibrand wijdde zich niet in de laatste plaats aan de Drentsche geschiedenis en het Drentsche recht. Ook Overijsel, welks recht zoo groote verwantschap vertoont met het Drentsche, werd door beiden in hunne boekerij vertegenwoordigd.

Te huis was dus mr. Lucas Oldenhuis Gratama Sibrands zoon opgevoed in een kring, waar wetenschap werd beoefend, doch daarbij de eischen der gemeenschap niet werden vergeten. Zijn levensloop heeft hem gestempeld als dezer traditie getrouw. Na zijn promotie in 1835 vestigde hij zich te Assen als advocaat, ging later bij de magistratuur en werd ten slotte raadsheer in het gerechtshof, waarvan zijn vader president was geweest. In 1854 werd hij lid der Provinciale Staten van Drente, in 1857 lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, welke functie hij bijna 20 jaren heeft vervuld.

Het doorbrengen van zijn geheele leven in de provincie zijner geboorte heeft hem in zeer bijzondere mate gehecht aan zijn geboortegrond. Niet met een platonische liefde, integendeel heeft Lucas Gratama bijna al zijn werkkracht gegeven aan hetgeen Drente nuttig kon zijn; geen belang dan ook werd geopperd, of men trachtte de medewerking van Loeks Gratama te verkrijgen. De door zijn vader en grootvader gevormde verzameling heeft hij op het gebied van geschiedenis en recht in belangrijke mate aangevuld. Daarnaast heeft hij veel gedaan voor de bewaring der Drentsche oudheden; zijn ijveren o.a voor de goede verzorging der hunebedden is zonder twijfel ook buiten Drente bekend.

Door zijne echtgenoote Lubberta Matthia Schukking ontving hij vele stukken, afkomstig van de familie Schukking en daardoor ook uit de gemeente-archieven van Beilen en Smilde, welke (evenals elders te doen gewoonte was) voor een groot deel bij den schulte werden bewaard.

Het huwelijk van Lucas' vader mr. Sibrand Gratama met Johanna Gesina Oldenhuis Kymmell verbond dezen nauwer aan "de oude Landschap" en deze band heeft waarschijnlijk aanleiding gegeven, dat mr. Sibrand een belangrijke verzameling betreffende Drente verkreeg. In mijn inventarissen der Drentsche archieven treedt gedurig op den voorgrond mr. Coenraad Wolter Ellents, die in de tweede helft der 18e eeuw zoo bijzonder veel voor Drente is geweest: zijne ideale opvatting van zijn ambt van landschapssecretaris en zijn onvermoede werkkracht hebben hem tot een der mannen van groote beteekenis voor Drentes ontwikkeling gestempeld. Ellents nu had een interessante verzameling handschriften, en daarnaast aanteekeningen van zijn eigen hand. Zijne liefde voor hetgeen hij aldus bijeen had gebracht, deed bij hem den wensch ontstaan, dat deze verzameling niet zou worden verstrooid. Met dien uitgesproken wensch liet hij de verzameling na aan mr. Erkenswijk; van dezen ging zij over op mr. Hofstede; later is zij gekomen aan de familie Oldenhuis Kymmell en door haar aan mr. Sibrand Gratama. In verband met mr. Ellents' verlangen heeft deze de verzameling overgedragen aan zijn zoon Lucas, met uitsluiting van zijn andere kinderen.

Wellicht zijn ook van de familie Ellents afkomstig de stukken indertijd hebbende behoord aan den gedeputeerde Van der Woude en den advocaat Dannenberg te Meppel, immers mr. Ellents is te Meppel schulte geweest en heeft daar dus relatiën gehad.

De erfgenamen van mr. Lucas Oldenhuis Gratama hebben in het voorjaar van 1913 gevolg gegeven aan mijn verzoek de boekerij van hun overleden vader te schenken aan het rijksarchief-depôt in Drente. Zij hebben daardoor het Rijk in hooge mate aan zich verplicht. Een oppervlakkige inzage van den catalogus immers toont aan, van hoe groot belang deze verzameling is voor hen, die belang stellen in alles wat Drente betreft.

De groei der verzameling rechtvaardigt hare indeeling. De handschriften en boeken te scheiden naar gelang der verschillende verkrijgers was niet doenlijk en zou ook niet practisch zijn geweest; wat bijeen behoorde had dan moeten worden gescheiden. Maar wel achtte ik het aangewezen door de volgorde (Friesland, Groningen enz.) aan te geven, dat juist de aldus gevormde rubrieken recht hebben van bestaan *  , en in de aangenomen volgorde moeten worden gegeven * 
De rubriek Overijsel deed ik daarbij voorgaan aan Drenthe, omdat reeds prof. Gratama stukken van dezen aard bijeenbracht, en vooral ook opdat deze kleine rubriek na de omvangrijke rubriek Drente niet uit het oog zou worden verloren. Overigens is zooveel mogelijk de samenhang bewaard tusschen alles wat van gelijke natuur is of op eenzelfde zaak betrekking heeft.

In verband met den bij de overgift uitgesproken wensch zal deze verzameling een afzonderlijke collectie vormen in de boekerij van het rijksarchief in Drente en is deze catalogus nog door mij vervaardigd. Mijne overhuizing naar Groningen tijdens de catalogiseering heeft mij belet dezen catalogus te geven zooals ik hem zou hebben willen geven.

Ten slotte moet ik een woord van oprechten dank brengen aan dr. A.G. Roos, bibliothecaris der Rijksuniversiteit alhier, die zoo vriendelijk is geweest mijn indeeling en beschrijving na te gaan en de drukproeven door te zien.

Groningen, 29 April 1914;
De oud-rijksarchivaris in Drente,
Joosting