Mijn Studiezaal (inloggen)
061 Generalkommissariat zur besonderen Verwendung ( NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies )
061
Generalkommissariat zur besonderen Verwendung
Openbaarheid
Het archief is vrijwel geheel beperkt openbaar. Het is slechts raadpleegbaar na verkregen toestemming van de directeur van het NIOD. Voor bezoekers die deze toestemming willen hebben, is ter plekke bij balie van de studiezaal van het NIOD een archiefverklaring verkrijgbaar. Direct na ondertekening kunt u de stukken aanvragen en inzien.
Alleen van inventarisnummer 56 is, sinds maart 2023 en in overleg met het Nationaal Archief, de openbaarheidsbeperking vervallen.
Alleen van inventarisnummer 56 is, sinds maart 2023 en in overleg met het Nationaal Archief, de openbaarheidsbeperking vervallen.
Meer uitleg over openbaarheidsbeperkingen leest u hier.
laatste wijziging 11-11-2023
306 beschreven archiefstukken
12 gedigitaliseerd
totaal 12 bestanden
Het Generalkommissariat zur besonderen Verwendung
Op 14 mei 1940 capituleerde het Nederlandse leger. In Nederland werd een Duits militair bestuur ingesteld. Op 29 mei 1940 werd dit vervangen door een burgerlijk bestuur, dat onder leiding kwam te staan van Reichskommissar dr. Arthur Seyss-Inquart. Hij was rechtstreeks ondergeschikt aan Hitler en daarmee de hoogste vertegenwoordiger van de bezettingsmacht in Nederland. Zijn bestuur kreeg een toezichthoudend karakter, een Aufsichtsverwaltung. Aangezien het kabinet in ballingschap in Londen verbleef, werd het Nederlandse bestuur geleid door de ambtelijke hoofden van de departementen, de secretarissen-generaal. Het toezichthoudend bestuur daarboven bestond uit vier Generalkommissariate. Dit waren het Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft (financiën en economie) van dr. Hans Fischböck, het Generalkommissariat für das Sicherheitswesen (openbare orde en veiligheid) van Hanns Albin Rauter, het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz (bestuur en justitie) onder leiding van dr. Friedrich Wimmer en het Generalkommissariat zur besonderen Verwendung (bijzondere aangelegenheden) van Fritz Schmidt. De departementen mochten niets van belang ondernemen zonder machtiging van de boven hen staande Generalkommissar. De bevoegdheden van de Generalommissariate waren in de praktijk veel uitgebreider dan alleen toezicht houden.
Generalkommissar Fritz Schmidt
Fritz Schmidt werd in 1903 geboren in Eisbergen bij Minden in Westfalen. Daarmee was hij de enige Generalkommissar die niet uit Oostenrijk maar uit Duitsland kwam. In 1922 trad hij vrijwillig toe tot de Reichswehr en hij diende ruim drie jaar bij het wapen van de genie. Daarna was hij straatfotograaf. In 1929 werd hij lid van de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) en in 1934 had hij het tot Gauleiter gebracht. Korte tijd daarna werd hij partijvertegenwoordiger bij het stadsbestuur van Münster. In september 1938 werd hij door de partijleiding naar München gehaald en in 1939 ging hij naar Berlijn, waar hij als vertegenwoordiger optrad van de partijleiding bij het Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda van Goebbels.
Fritz Schmidt werd in 1903 geboren in Eisbergen bij Minden in Westfalen. Daarmee was hij de enige Generalkommissar die niet uit Oostenrijk maar uit Duitsland kwam. In 1922 trad hij vrijwillig toe tot de Reichswehr en hij diende ruim drie jaar bij het wapen van de genie. Daarna was hij straatfotograaf. In 1929 werd hij lid van de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) en in 1934 had hij het tot Gauleiter gebracht. Korte tijd daarna werd hij partijvertegenwoordiger bij het stadsbestuur van Münster. In september 1938 werd hij door de partijleiding naar München gehaald en in 1939 ging hij naar Berlijn, waar hij als vertegenwoordiger optrad van de partijleiding bij het Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda van Goebbels.
Generalkommissar zur besonderen Verwendung F. Schmidt.
Schmidt werd op verzoek van de Leiter der Parteikanzlei Martin Bormann aangewezen als vertegenwoordiger van de NSDAP in Nederland. Op de keuze van Schmidt en Rauter (Himmlers afgevaardigde) heeft Seyss-Inquart zelf geen enkele invloed gehad. Schmidt werd in zijn nieuwe functie propagandaleider van Nederland. Ook had hij tot taak de gelijkschakeling van het openbare leven te bewerkstelligen.
Naast Generalkommissar zur besonderen Verwendung was Schmidt ook Hauptdienstleiter van het Arbeitsbereich der NSDAP. Dit was een nieuwe naam voor de Landesgruppe (regionale afdeling) van de Auslandsorganisation van de NSDAP waarin alle in Nederland woonachtige Duitse Parteigenossen verenigd waren. Schmidt kreeg nu de leiding over de politieke en ideologische begeleiding van alle in Nederland wonende Parteigenossen, inclusief Seyss-Inquart. Alleen als het om het politieke optreden van zijn Arbeitsbereich ging, was hij verantwoording schuldig aan Seyss-Inquart.
In de geschiedschrijving werd het volgende beeld van Schmidt gevormd. Hij zou een intrigant zijn geweest die groepen en personen tegen elkaar uit probeerde te spelen om er zelf beter van te worden. Zo gebruikte hij Mussert bij zijn pogingen de Nederlanders voor het nationaal-socialisme te winnen. Het plan van Schmidt was Mussert enige tijd het land te laten besturen. Al snel zouden de Nederlanders dan inzien dat hij daarvoor ongeschikt was en dat het beter zou zijn onder Duits bestuur te staan. Nederland zou een Gau van Duitsland worden, met Schmidt zelf als Gauleiter aan het hoofd.
Zijn 'steunverlening' aan de NSB viel niet goed bij Rauter. De tegenstelling tussen Schmidt en Rauter in deze kwestie was tekenend voor de tegenstelling tussen de NSDAP en de SS zoals die zich in het Derde Rijk was gaan voordoen. Vooral in de bezette gebieden probeerde de SS alle macht in handen te krijgen, dat zag Schmidt ook. Zijn politiek had geen succes. Zijn rivaal Rauter wist steeds meer macht naar zich toe te trekken en zijn baas Bormann had geen vertrouwen meer in hem. Daarbij kwam dat zijn protégé Mussert het conflict met de SS nog verder liet oplopen. Schmidts politieke rol leek uitgespeeld. Hij zag zijn politieke val aankomen en vermoedde ook dat er een proces (op grond van welke aanklacht is niet duidelijk) tegen hem gevoerd ging worden. Op 26 juni 1943 verdween Schmidt uit een rijdende trein waarmee hij met andere partijfunctionarissen een tocht maakte langs de Atlantikwal. In de buurt van Chartres werd zijn lijk langs de spoorweg gevonden. Een ongeval was de officiële verklaring, maar het is ook mogelijk dat hij zelfmoord heeft gepleegd of vermoord is. Toen Willi F. A. Ritterbusch hem opvolgde viel er eigenlijk geen politiek meer te maken. Seyss-Inquart hief zijn functie toen voor een deel op.
Willi Ritterbusch (links) tijdens een éénpansmaaltijd van de Nederlandse Volksdienst.
Taak en organisatie van het Generalkommissariat zur besonderen Verwendung
Plaats van vestiging van het Generalkommissariat zur besonderen Verwendung was Plein 23 in Den Haag. Het Generalkommissariat had naast het geven van leiding aan de politieke ontwikkeling in Nederland als belangrijkste taak de politieke meningsvorming van de Nederlanders in nationaal-socialistische richting te sturen. Het was opgezet volgens het model van het door Goebbels geleide Propagandaministerium en moest de verantwoordelijkheid dragen voor alle vraagstukken die betrekking hadden op de openbare meningsvorming en de niet-economische verenigingen. De belangrijkste hoofdafdeling van het Generalkommissariat was dan ook de Hauptabteilung für Volksaufklärung und Propaganda. Een vergelijkbare Nederlandse instantie voor controle op en leiding geven aan de binnenlandse media bestond niet. Er was dus geen Nederlands bestuursorgaan waar Volksaufklärung und Propaganda toezicht op kon houden. Dit probleem werd al snel opgelost, want in november 1940 werd het Departement voor Volksvoorlichting en Kunsten, geleid door dr. T. Goedewaagen, opgericht. Dit Departement stond onder het 'toezichthoudend' bestuur van het Generalkommissariat van Schmidt.
Plaats van vestiging van het Generalkommissariat zur besonderen Verwendung was Plein 23 in Den Haag. Het Generalkommissariat had naast het geven van leiding aan de politieke ontwikkeling in Nederland als belangrijkste taak de politieke meningsvorming van de Nederlanders in nationaal-socialistische richting te sturen. Het was opgezet volgens het model van het door Goebbels geleide Propagandaministerium en moest de verantwoordelijkheid dragen voor alle vraagstukken die betrekking hadden op de openbare meningsvorming en de niet-economische verenigingen. De belangrijkste hoofdafdeling van het Generalkommissariat was dan ook de Hauptabteilung für Volksaufklärung und Propaganda. Een vergelijkbare Nederlandse instantie voor controle op en leiding geven aan de binnenlandse media bestond niet. Er was dus geen Nederlands bestuursorgaan waar Volksaufklärung und Propaganda toezicht op kon houden. Dit probleem werd al snel opgelost, want in november 1940 werd het Departement voor Volksvoorlichting en Kunsten, geleid door dr. T. Goedewaagen, opgericht. Dit Departement stond onder het 'toezichthoudend' bestuur van het Generalkommissariat van Schmidt.
Bij de beschrijving van de afdelingen kan de indruk gewekt worden dat het Duitse bestuursapparaat werkte als een goed lopend uurwerk, waarin alle functies precies omschreven en afgebakend waren. Dit is niet het geval. Het Reichskommissariat was een log en wijdvertakt apparaat, waarin functieomschrijvingen elkaar overlapten, afdelingen in de loop van de tijd verschoven of opgeheven werden en afdelingshoofden in competentiestrijd verwikkeld waren. Dit was het gevolg van het feit dat veel centrale instellingen van het Duitse Rijk (Auswärtige Amt, Ministerium für Volksaufklärung und Propaganda, de SS ) bemoeienis mochten hebben met het bestuur in bezet gebied en ook van de neiging van nationaal-socialisten (en zeker Hitler zelf) om ook intern het verdeel-en-heers-principe toe te passen.
Het Kommissariat bestond uit drie Hauptabteilungen en vier Sonderreferate en nog enkele aparte Abteilungen en Referate. De exacte onderlinge verhoudingen tussen de afdelingen verschoven nogal eens. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk dat het Referat Sport, dat hier afzonderlijk wordt vermeld, op een bepaald moment onder een Hauptabteilung ressorteerde. De volgende afdelingen en Sonderreferate hebben onder het Generalkommissariat zur besonderen Verwendung bestaan:
*Stab und Geschäftsführung
*Hauptabteilung Volksaufklärung und Propaganda
*Hauptabteilung politischer Aufbau
*Hauptabteilung Organisation
*Hauptabteilung Soziale Verwaltung
*Referat Arbeitseinsatz-Betreuung-Reich
*Abteilung niederländischer Arbeitsdienst (NAD)
*Referat Sport
*Referat Sonderfragen
*Abteilung Arbeitnehmer- und Unternehmer-Verbände, Gewerkschaften
*Sonderreferat Auslandpresse
*Sonderreferat Kulturaustausch
*Sonderreferat Wirtschaftbeauftragter der Auslandorganisation
*Sonderreferat Verlagwesen
*Stab und Geschäftsführung
*Hauptabteilung Volksaufklärung und Propaganda
*Hauptabteilung politischer Aufbau
*Hauptabteilung Organisation
*Hauptabteilung Soziale Verwaltung
*Referat Arbeitseinsatz-Betreuung-Reich
*Abteilung niederländischer Arbeitsdienst (NAD)
*Referat Sport
*Referat Sonderfragen
*Abteilung Arbeitnehmer- und Unternehmer-Verbände, Gewerkschaften
*Sonderreferat Auslandpresse
*Sonderreferat Kulturaustausch
*Sonderreferat Wirtschaftbeauftragter der Auslandorganisation
*Sonderreferat Verlagwesen
De Sonderreferate waren oorspronkelijk onderdeel van het Auswärtige Amt onder leiding van Otto Bene en ressorteerden na de oprichting van het Reichskommissariat onder zur besonderen Verwendung. De Hauptabteilung Soziale Verwaltung ressorteerde beurtelings onder de Generalkommissar für Finanz und Wirtschaft en de Generalkommissar zur besonderen Verwendung. Toen dit laatste twee jaar bestond, vond een groot aantal organisatorische veranderingen plaats. De Hauptabteilungen bleven bestaan, maar de Sonderreferate verdwenen, werden door andere vervangen of gingen op in Hauptabteilungen.
Tot september 1944 (Dolle Dinsdag) bleef het Generalkommissariat gevestigd in Den Haag.
Informatie over de organisatie en de taak van de Hauptabteilungen is te vinden op de desbetreffende plaats in de inventaris.
De inventaris is in 2004 vervaardigd door de Centrale Archief en Selectiedienst. De inleiding is in 2002 vervaardigd door drs. Lieke Janssen.
laatste wijziging 11-11-2023
306 beschreven archiefstukken
12 gedigitaliseerd
totaal 12 bestanden
Geschiedenis van het archief
Voor 1945
Soms staan er aantekeningen op stukken in het archief. Daarom is het vermeldenswaardig, dat Fritz Schmidt een bruin potlood ("das Braun der Partei" ) gebruikte om aantekeningen op officiële stukken te maken.
Soms staan er aantekeningen op stukken in het archief. Daarom is het vermeldenswaardig, dat Fritz Schmidt een bruin potlood ("das Braun der Partei" ) gebruikte om aantekeningen op officiële stukken te maken.
Na 1945
Een van de eerste taken van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD), nu Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) was het verzamelen van materiaal. Het gevaar was groot dat zo vlak na de Duitse capitulatie veel belastende documenten vernietigd zouden worden. Het was dus zaak snel zoveel mogelijk documenten te verzamelen. In 1946 werd een brief aan Generalkommissar für Verwaltung und Justiz dr. F. Wimmer van dr. Vollmer, hoofd van de afdeling Archivwesen, van 30 september 1944 gevonden. Uit de brief blijkt dat op dat moment al delen van de administratie van de vier Generalkommissariate vernietigd waren. Hij stelde voor wat er nog over was op Duits grondgebied in veiligheid te brengen, bijvoorbeeld naar het Amtsgericht Ibbenbüren, of naar het staatsarchief van Münster. Dit leidde er toe dat veel archiefmateriaal door medewerkers van het RIOD getraceerd kon worden.
Een van de eerste taken van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD), nu Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) was het verzamelen van materiaal. Het gevaar was groot dat zo vlak na de Duitse capitulatie veel belastende documenten vernietigd zouden worden. Het was dus zaak snel zoveel mogelijk documenten te verzamelen. In 1946 werd een brief aan Generalkommissar für Verwaltung und Justiz dr. F. Wimmer van dr. Vollmer, hoofd van de afdeling Archivwesen, van 30 september 1944 gevonden. Uit de brief blijkt dat op dat moment al delen van de administratie van de vier Generalkommissariate vernietigd waren. Hij stelde voor wat er nog over was op Duits grondgebied in veiligheid te brengen, bijvoorbeeld naar het Amtsgericht Ibbenbüren, of naar het staatsarchief van Münster. Dit leidde er toe dat veel archiefmateriaal door medewerkers van het RIOD getraceerd kon worden.
In Nederland werd ook actief gezocht naar archiefmateriaal, wat leidde tot een reeks van aanwinsten. Rechercheurs van de Politieke Opsporingsdienst droegen na afronding van het eigen onderzoek documenten over aan het RIOD.
11 februari 1948 ontving het RIOD via een afwikkelingsinstantie van het Bureau Nationale Veiligheid
(de huidige BVD) aan Kneuterdijk 7 stukken uit de periode 1942-1944 betreffende maatregelen tegen joden en stukken betreffende de geldmiddelen van het Commissariaat voor niet-commerciële verenigingen en stichtingen.
(de huidige BVD) aan Kneuterdijk 7 stukken uit de periode 1942-1944 betreffende maatregelen tegen joden en stukken betreffende de geldmiddelen van het Commissariaat voor niet-commerciële verenigingen en stichtingen.
Begin maart 1948 volgde nog een zending stukken. Ook was het RIOD inmiddels in het bezit van de Stimmungsberichte van het Referat Sonderfragen. Hiermee was het aantal stukken van het archief dat boven water was gekomen nog altijd gering. Begin 1949 volgde weer een zending stukken en in het tweede kwartaal van 1957 ontving het RIOD zeven mappen met stukken.
Uiteindelijk is van bijna alle Hauptabteilungen en hun Referate wel materiaal op het NIOD aanwezig. Van de Sonderreferate, de Abteilung Arbeitnehmer-und-Unternehmer-Verbände, Gewerkschaften, de Abteilung niederländischer Arbeitsdienst en de Hauptabteilung Soziale Verwaltung zijn geen stukken in het archief aanwezig. De stukken van de Hauptabteilung Soziale Verwaltung zijn te vinden in het archief van de Generalkommissar für Finanz und Wirtschaft.
Meer gedetailleerde informatie over de archieven van de Hauptabteilungen is te vinden op de desbetreffende plaats in de inventaris.
Informatie over de totstandkoming van de huidige inventaris is te lezen onder de rubriek "Verantwoording van de bewerking".
Informatie over de totstandkoming van de huidige inventaris is te lezen onder de rubriek "Verantwoording van de bewerking".
laatste wijziging 11-11-2023
306 beschreven archiefstukken
12 gedigitaliseerd
totaal 12 bestanden
Verantwoording van de bewerking
Achtergronden van de bewerking
Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) bood in april 2000 het archief van de Generalkommissar zur besonderen Verwendung aan de Centrale Archief Selectiedienst (CAS) te Winschoten ter bewerking aan, die deze in de periode 2001-2004 uitvoerde.
Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) bood in april 2000 het archief van de Generalkommissar zur besonderen Verwendung aan de Centrale Archief Selectiedienst (CAS) te Winschoten ter bewerking aan, die deze in de periode 2001-2004 uitvoerde.
Verantwoording
Ten aanzien van de bewerking vormden de bestaande beschrijvingen het uitgangspunt. Van dit principe werd alleen afgeweken wanneer oude omschrijvingen niet correspondeerden met de inhoud van het dossier of als stukken niet eerder beschreven waren. Daar waar mogelijk werden soortgelijke dossiers onder verzamelbeschrijvingen geplaatst. Wat de rubrieksindeling in de nieuwe inventaris betreft, werd met het NIOD afgesproken dat deze - daar waar nodig -in overeenstemming werd gebracht met de organisatie en de uitvoering van de taak van de Generalkommissar.
Het institutionele onderzoek dat door het NIOD en de CAS werd gedaan, vindt zijn weerslag in de door het NIOD geschreven inleiding op de inventaris en in de aangepaste rubrieksindeling. Daarnaast werden bestaande rubrieken uit de oude inventaris soms in een andere volgorde geplaatst om zo een meer logische indeling in de nieuwe inventaris te bewerkstelligen. Ook komt het nu voor dat bijvoorbeeld bepaalde Abteilungen in de nieuwe inventaris in een andere hiërarchische volgorde zijn geplaatst omdat aanvullend onderzoek in het archief heeft aangetoond dat de keuze voor de onderverdeling kon worden verbeterd.
In de nieuwe toegang is een concordantie opgenomen om te zorgen dat verwijzingen in bestaande publicaties, gebaseerd op de eerdere indeling van het archief, teruggezocht kunnen worden.
Ten aanzien van de bewerking vormden de bestaande beschrijvingen het uitgangspunt. Van dit principe werd alleen afgeweken wanneer oude omschrijvingen niet correspondeerden met de inhoud van het dossier of als stukken niet eerder beschreven waren. Daar waar mogelijk werden soortgelijke dossiers onder verzamelbeschrijvingen geplaatst. Wat de rubrieksindeling in de nieuwe inventaris betreft, werd met het NIOD afgesproken dat deze - daar waar nodig -in overeenstemming werd gebracht met de organisatie en de uitvoering van de taak van de Generalkommissar.
Het institutionele onderzoek dat door het NIOD en de CAS werd gedaan, vindt zijn weerslag in de door het NIOD geschreven inleiding op de inventaris en in de aangepaste rubrieksindeling. Daarnaast werden bestaande rubrieken uit de oude inventaris soms in een andere volgorde geplaatst om zo een meer logische indeling in de nieuwe inventaris te bewerkstelligen. Ook komt het nu voor dat bijvoorbeeld bepaalde Abteilungen in de nieuwe inventaris in een andere hiërarchische volgorde zijn geplaatst omdat aanvullend onderzoek in het archief heeft aangetoond dat de keuze voor de onderverdeling kon worden verbeterd.
In de nieuwe toegang is een concordantie opgenomen om te zorgen dat verwijzingen in bestaande publicaties, gebaseerd op de eerdere indeling van het archief, teruggezocht kunnen worden.
Aanvullingen en vernietigingsbeleid
Aangezien het archief ten tijde van de Duitse bezetting in Nederland in de periode 1940-1945 werd gevormd, geldt dit bestand volgens de door het Nationaal Archief opgestelde normen als oorlogsgerelateerd. Dat is ook de reden dat er tijdens de bewerking niets uit de archieven voor vernietiging is aangewezen. Tijdens de bewerking werd tussentijds een gering aantal archiefbescheiden, die in het kader van archievenruil van 2001 door het Bundesarchiv te Koblenz werden teruggegeven, aan het archief toegevoegd. De toegevoegde stukken zijn door middel van de concordantie op het archief terug te vinden.
Van de oorspronkelijke 9,4 meter te bewerken archief van de Generalkommissar zur besonderen Verwendung werd uiteindelijk 7,0 meter archief aan het NIOD geretourneerd. Het verlies van 2,4 meter op de oorspronkelijk aangeboden hoeveelheid archief heeft te maken met het comprimeren van de archiefbescheiden in standaard archiefdozen tijdens het herordenen.
Na beschrijving door de CAS omvatte het archief 291 inventarisnummers.
Aangezien het archief ten tijde van de Duitse bezetting in Nederland in de periode 1940-1945 werd gevormd, geldt dit bestand volgens de door het Nationaal Archief opgestelde normen als oorlogsgerelateerd. Dat is ook de reden dat er tijdens de bewerking niets uit de archieven voor vernietiging is aangewezen. Tijdens de bewerking werd tussentijds een gering aantal archiefbescheiden, die in het kader van archievenruil van 2001 door het Bundesarchiv te Koblenz werden teruggegeven, aan het archief toegevoegd. De toegevoegde stukken zijn door middel van de concordantie op het archief terug te vinden.
Van de oorspronkelijke 9,4 meter te bewerken archief van de Generalkommissar zur besonderen Verwendung werd uiteindelijk 7,0 meter archief aan het NIOD geretourneerd. Het verlies van 2,4 meter op de oorspronkelijk aangeboden hoeveelheid archief heeft te maken met het comprimeren van de archiefbescheiden in standaard archiefdozen tijdens het herordenen.
Na beschrijving door de CAS omvatte het archief 291 inventarisnummers.
laatste wijziging 11-11-2023
306 beschreven archiefstukken
12 gedigitaliseerd
totaal 12 bestanden
Literatuur en verwante archieven en collecties
Voor deze inleiding is dankbaar gebruik gemaakt van onderzoek dat is verricht ten behoeve van de voorgaande inventaris. Voor vervolgonderzoek naar het Generalkommissariat zur besonderen Verwendung raadplege men de volgende literatuur en bronnen:
literatuur
verwante archieven en collecties
laatste wijziging 11-11-2023
306 beschreven archiefstukken
12 gedigitaliseerd
totaal 12 bestanden
Inventaris
aanvraaginstructie
Archiefstukken uit dit archief kunnen in de studiezaal van het NIOD worden aangevraagd
onder vermelding van: archief 061, inv.no. ...
Het inventarisnummer is vermeld in numeriek oplopende volgorde,
links naast de beschrijving van de stukken
Archiefstukken uit dit archief kunnen in de studiezaal van het NIOD worden aangevraagd
onder vermelding van: archief 061, inv.no. ...
Het inventarisnummer is vermeld in numeriek oplopende volgorde,
links naast de beschrijving van de stukken
3. Hauptabteilung Volksaufklärung und Propaganda 
Deze hoofdafdeling was gevestigd in het pand aan Kneuterdijk 20 in Den Haag, het paleis van prinses Juliana. De hoofdafdeling was belast met de geestelijke opvoeding en de beïnvloeding van de bevolking, met uitzondering van 'der unmittelbaren Volkstumfragen und Erziehungsfragen, soweit sie in das Bereich der Volksdeutschen Mittelstelle, bzw. des Erziehungsministeriums fallen'. Deze afdeling ressorteerde eigenlijk onder het Propagandaministerium (Promi) van Goebbels in Berlijn. Het Promi wilde het Nederlandse cultuurleven volledig nieuw inrichten en wel naar Duits model, inclusief de oprichting van een Kultuurkamer. Na veel ingewikkeld overleg kon op 11 juli eindelijk de definitieve lijst met medewerkers aan Seyss-Inquart toegestuurd worden. Eerste leider was de 40-jarige Peter Fink. Hij werd op 29 juli 1941 met verlof gezonden om niet meer terug te keren, aangezien Schmidt en Seyss-Inquart beiden niet tevreden waren met zijn werkwijze. Zijn plaatsvervanger, de 35-jarige Otto Leo von Tiedemann, nam totdat er een nieuw hoofd was gevonden zijn taken over. Op 6 oktober 1941 werd de SS-Sturmbannführer Heinrich Gernand het nieuwe hoofd. Eind 1942 volgde Max Stampe hem op.
Heinrich Gernand (rechts) tijdens de opening van een tentoonstelling in Den Haag.
De hoofdafdeling bestond uit de volgende afdelingen:
Abteilung Propaganda
Abteilung Presse
Abteilung Rundfunk
Abteilung Kultur
Abteilung Propaganda
Abteilung Presse
Abteilung Rundfunk
Abteilung Kultur
geschiedenis van het archiefbestanddeel
Niet van alle stukken is meer te achterhalen wanneer en via welke weg ze het RIOD bereikten. In elk geval ontving het RIOD begin maart 1948 stukken van deze hoofdafdeling.
Van het Referat Schrifttum bereikten eind 1948 een stuk, twee omslagen en een lijst met te verbieden boeken het RIOD.
Van het Referat Bildpresse kwam in diezelfde tijd een omslag naar het RIOD. Van de Rundfunkbetreuungsstelle bereikten enkele stukken het RIOD begin 1957.
Niet van alle stukken is meer te achterhalen wanneer en via welke weg ze het RIOD bereikten. In elk geval ontving het RIOD begin maart 1948 stukken van deze hoofdafdeling.
Van het Referat Schrifttum bereikten eind 1948 een stuk, twee omslagen en een lijst met te verbieden boeken het RIOD.
Van het Referat Bildpresse kwam in diezelfde tijd een omslag naar het RIOD. Van de Rundfunkbetreuungsstelle bereikten enkele stukken het RIOD begin 1957.
3.5. Abteilung Rundfunk (Rundfunkbetreuungsstelle) 
Al op 15 mei 1940 vestigde zich in Hilversum de Militärische Rundfunkeinheit, ofwel Rundfunkbetreuungsstelle (RBS). Met het vervangen van het Duitse militaire bestuur in Nederland door een civiel bestuur veranderde ook het beleid met betrekking tot de radio. Binnen de Hauptabteilung für Volksaufklärung und Propaganda werd het Referat Rundfunk opgezet, vanaf september 1940 Abteilung Rundfunk geheten.
Een Nederlandse agent wijst de Propagandakompanie "Holzhammer" van Arthur Freudenberg op 15 mei 1940 de weg naar de radiostudio van de AVRO in Hilversum.
Taken van deze afdeling waren:
- technische verzorging van de Nederlandse zendinstallaties,
- het controleren en sturen van de radioprogramma's,
- het uitbreiden van de Duitse Propagandadienst, Fremdsprachendienst für das In -und Ausland en de Abhördienste,
- de ausländische Rundfunklügenabwehr.
- technische verzorging van de Nederlandse zendinstallaties,
- het controleren en sturen van de radioprogramma's,
- het uitbreiden van de Duitse Propagandadienst, Fremdsprachendienst für das In -und Ausland en de Abhördienste,
- de ausländische Rundfunklügenabwehr.
Tot maart 1941 was Freudenberg hoofd van de Abteilung Rundfunk, daarna werd dat Taubert. De Rundfunkbetreuungsstelle heette voortaan de Abteilung Rundfunk, maar in het spraakgebruik bleef het Rundfunkbetreuungsstelle. Dit werd zelfs groot afgedrukt op de interne telexformulieren. Onderdeel van de Abteilung Rundfunk werd de Fremdsprachendienst onder leiding van Theodor Radloff.
De Abteilung Rundfunk was onderverdeeld in Referate. Het Referat Sendewesen stond onder leiding van Jan van Gorkom. Het Referat Politische Sprachsendungen stond onder leiding van dr. H. Schaeffer.
Verder was er ook een Abhördienst die erop moest toezien dat de Nederlandsche Omroep zich precies hield aan door de RBS goedgekeurde teksten. De hoogste chef van Taubert in Nederland was Generalkommissar Schmidt. Maar naast een onderdeel van het Reichskommissariat was de Abteilung Rundfunk ook 'Aussenstelle der RRG' (Reichsrundfunkgesellschaft). Taubert is de Rundfunkbetreuungsstelle ook altijd blijven zien als Aussenstelle der RRG. Hij bracht wel regelmatig verslag uit van zijn werkzaamheden aan Volksaufklärung und Propaganda, maar werkte in grote vrijheid.
3.5.2. Duitse instellingen en personen
268-270 Persoonsdossiers van de Rundfunkbetreuungsstelle, 1940-1943.
061 Generalkommissariat zur besonderen Verwendung
Inventaris
3. Hauptabteilung Volksaufklärung und Propaganda
3.5. Abteilung Rundfunk (Rundfunkbetreuungsstelle)
3.5.2. Duitse instellingen en personen
268-270
Persoonsdossiers van de Rundfunkbetreuungsstelle, 1940-1943.
Datering:
1940-1943.
Omvang:
3 omslagen
laatste wijziging 25-01-2005
laatste wijziging 11-11-2023
306 beschreven archiefstukken
12 gedigitaliseerd
totaal 12 bestanden
Concordans
Klik op het icoon voor de concordans
laatste wijziging 11-11-2023
306 beschreven archiefstukken
12 gedigitaliseerd
totaal 12 bestanden
Kenmerken
Datering:
1940-1944
over het archief:
De belangrijkste taak van de Generalkommissar zur besonderen Verwendung was leiding geven aan de politieke ontwikkeling in Nederland. Het doel was de politieke meningsvorming van de Nederlanders in nationaal-socialistische richting te sturen. Daartoe hield hij toezicht op het Nederlandse ambtenarenapparaat en de Nederlandse binnenlandse politiek. De belangrijkste hoofdafdeling was de Hauptabteilung für Volksaufklärung und Propaganda. Het Nederlandse bestuursorgaan waar het Generalkommissariat toezicht op hield, was het in 1940 opgerichte Departement voor Volksvoorlichting en Kunsten (archief 102). Voorts kon de Generalkommissar opdrachten ontvangen die hem op grond van een bijzondere beslissing door de Reichskommissar waren gegeven.
Het Generalkommissariat was onderverdeeld in hoofdafdelingen en afdelingen: Stab und Geschäftsführung, Hauptabteilung Politischer Aufbau (Referate Informationen, Ausbilding, Inspektion, Internationale Organisationen, Jugend en Agrarpolitik), Propaganda, Kultur, Presse, Rundfunkbetreuungsstelle (Abteilung Rundfunk), Hauptabteilung Organisation, Abteilung niederländischer Arbeitsdienst, Referatsonderfragen.
In juni 1940 werd Fritz Schmidt benoemd tot Generalkommissar zur besonderen Verwendung. Schmidt bekleedde tevens de functie van Hauptdienstleiter van het Arbeitsbereich der NSDAP (archief 88). Na zijn overlijden in juni 1943 werd Schmidt opgevolgd door Willi Ritterbusch.
Het Generalkommissariat was onderverdeeld in hoofdafdelingen en afdelingen: Stab und Geschäftsführung, Hauptabteilung Politischer Aufbau (Referate Informationen, Ausbilding, Inspektion, Internationale Organisationen, Jugend en Agrarpolitik), Propaganda, Kultur, Presse, Rundfunkbetreuungsstelle (Abteilung Rundfunk), Hauptabteilung Organisation, Abteilung niederländischer Arbeitsdienst, Referatsonderfragen.
In juni 1940 werd Fritz Schmidt benoemd tot Generalkommissar zur besonderen Verwendung. Schmidt bekleedde tevens de functie van Hauptdienstleiter van het Arbeitsbereich der NSDAP (archief 88). Na zijn overlijden in juni 1943 werd Schmidt opgevolgd door Willi Ritterbusch.
Openbaar vanaf:
01-01-2025
Openbaarheid:
Deze stukken zijn beperkt openbaar. Zij zijn slechts raadpleegbaar na verkregen toestemming van de directeur van het NIOD. Voor bezoekers die deze toestemming willen hebben, ligt een formulier bij de balie van de studiezaal van het NIOD.
Omvang:
7,0 meter (292 inventarisnummers)
Status:
Bruikleencollectie Nationaal Archief
Trefwoorden:
Categorie:
Termen:
Archiefvormer(s):
Generalkommissar zur besonderen Verwendung
laatste wijziging 11-11-2023
306 beschreven archiefstukken
12 gedigitaliseerd
totaal 12 bestanden
