Uw zoekacties: Archief van drukkerij Van de Garde, 1911 - 2001

3282 Archief van drukkerij Van de Garde, 1911 - 2001 ( Regionaal Archief Rivierenland )

Uitleg bij archieftoegang

Een archieftoegang geeft uitgebreide informatie over een bepaald archief.

Een archieftoegang bestaat over het algemeen uit de navolgende onderdelen:

• Kenmerken van het archief
• Inleiding op het archief
• Inventaris of plaatsingslijst
• Eventueel bijlagen

De kenmerken van het archief zijn o.m. de omvang, vindplaats, beschikbaarheid, openbaarheid en andere.

De inleiding op het archief bevat interessante informatie over de geschiedenis van het archief, achtergronden van de archiefvormer en kan ook aanwijzingen voor het gebruik bevatten.

De inventaris of plaatsingslijst is een hiërarchisch opgebouwd overzicht van beschreven archiefstukken. De beschrijvingen zijn formeel en globaal. Het lezen en begrijpen van een inventaris behoeft enige oefening en ervaring.

Bij het zoeken in de inventaris wordt de hiërarchie gevolgd. De rubrieken in de inventaris maken deel uit van de beschrijving op een lager niveau. Komt de zoekterm in een hoger niveau voor, dan voldoen onderliggende niveaus ook aan de zoekvraag.

beacon
 
 
Inleiding
1. Bedrijfsgeschiedenis
3282 Archief van drukkerij Van de Garde, 1911 - 2001
Inleiding
1.
Bedrijfsgeschiedenis
Het Zaltbommelsch Nieuws- en Advertentieblad van 4 april 1930 bevat op de voorpagina een groot artikel van een zekere 'W.T.' over de Zaltbommelse drukkersfamilie Noman. 1) De drukkerij en uitgeverij van de familie Noman was een internationaal bedrijf, met zo'n 30 medewerkers. 2) In het artikel wordt gemeld dat per 1 januari 1862 de bediende H.J. van de Garde van firma Joh. Noman en Zoon in Zaltbommel de boekhandel van het bedrijf in het stadje overnam. Henricus Joannes van de Garde (1840-1873) 3) was vier jaar werkzaam geweest bij uitgever Joh. Noman en Zoon, zo vertelt hij in een circulaire uit december 1861, waarin de nieuwe boekhandelaar bekend maakte dat hij 'lust en geschiktheid, genoegzame kennis en middelen bezit om den Boekhandel tot eer te verstrekken'. Verder voegde hij toe 'Mijn streven zal zijn de zaak mijner geachte voorgangers in waarde te houden en zoo mogelijk nog uit te breiden, waarop ik door mijne vele relatien als Bommelaar vooral hoop te influenceren'. 4) In het Nieuwsblad voor den boekhandel presenteert Van de Garde zich in 1863 als ‘pas beginnend Boekhandelaar’. 5) Een jaar later, in 1864, stopt Joh. Noman en Zoon in Zaltbommel ook met de drukkerij en zet vanuit Zaltbommel alleen de uitgeverij voort. 6) Wellicht is Van de Garde toen pas begonnen met de drukkerij. Het oudste drukwerkje dat gevonden is dateert vooralsnog uit 1866. Het betreft een werk van een zekere Isaäc Verwey: Iets over den hypothecairen schuldeischer : met het beding van art. 1223 al. 2, B.W. by faillissement van den schuldenaar. 7) Het bedrijfje van H.J. van de Garde is een drukkerij voor de plaatselijke en regionale markt. In 1873 overlijdt de oprichter en is het bedrijf in handen gekomen van zijn broer Walraven Hermanus Johannes van de Garde (1831-1909). In 1876 meldt het gemeenteverslag van Zaltbommel dat de stad twee boekdrukkers heeft (naast Van de Garde was dat F.J. Brunings) met gezamenlijk 3 volwassen mannelijke arbeiders en 1 jongen in
Eind negentiende eeuw gaat het bedrijf Van de Garde groeien. Walraven Hermanus Johannes van de Garde gaat op 30 december 1885 een vennootschap onder firma aan met Johannes Pieter Elemans (1861-1940) tot 'uitoefening van de boekhandel en drukkerij, de uitgave van couranten en boekwerken en het drijven van handel in andere, doorgaans daarmede verwante zaken'. 9) Zo ontstond de firma 'H.J. van de Garde en Co', met Elemans als directeur. Een bliksemcarrière voor de jonge Elemans die pas op 1 mei 1885 bij de drukkerij kwam werken. Walraven van de Garde en Elemans konden het waarschijnlijk goed met elkaar vinden: tot aan het overlijden van Van de Garde in 1909 wonen de twee vrijgezelle heren samen. 10) Dertien jaar later, in 1899, wordt de vennootschap ontbonden, en trad W.H.J. van de Garde terug maar de firmanaam blijft behouden. 11)
In 1900 begint Elemans met de uitgave en het drukken van de Pyttersen’s Almanak. Een nog steeds bestaand standaardwerk voor bestuurlijk Nederland en journalisten met adressen en bestuurssamenstellingen van allerlei organisaties. 12) Het tekent de groei van het bedrijf. In het gemeenteverslag over 1901 staat H.J. van de Garde en Co. voor het eerst in het lijstje onder de ‘fabrieken’ in Zaltbommel, in plaats van de lijst met ambachten. Er werken dan 7 mannen en 4 jongens. Het bedrijf heeft een gasmotor van 3½ pk. Vijf jaar later, in 1906, werken er al 17 mannen, 1 vrouw en 8 jongens en heeft de drukkerij 2 gasmotoren van 3 en 6 pk. 13) Dan gaat de groei onstuimig. Over 1911 vermeldt het gemeenteverslag van Zaltbommel dat Van de Garde 44 volwassen medewerkers heeft en dat er 7 kinderen werken. De drukpersen worden inmiddels aangedreven door 20 paardenkrachten. 14) De groei was onder andere mogelijk omdat Van de Garde als een van de eerste in Nederland de losse-letter-zetmachine, de ‘monotype’ aanschafte. 15)
Waar Henricus Joannes van de Garde met zijn bedrijfje begon in 1862 is niet bekend. De oudste bewaarde (hinderwet)vergunning voor de drukkerij uit 1895 betreft een aanvraag voor een adres in de Kerkstraat. In 1896 en 1897 volgen vergunningen voor een pand in de Karstraat. 16) De groei van het bedrijf doet Elemans omzien naar een nieuw pand. In 1907 wordt een woning aan de Gamerschestraat verbouwd drukkerij. Vele verbouwingen zouden volgen, maar van 1908 tot en met 1986 was drukkerij Van de Garde gevestigd aan de Gamerschestraat 36-44. 17)
Van de Garde gaat zich steeds meer toeleggen op de drukkerij. In 1906 neemt medewerker en procuratiehouder H. Lenshoek de boek-, papier- en muziekhandel over. In een pand naast Van de Garde gaat hij met de winkel verder. Acht jaar later in 1914 neemt Lenshoek ook de uitgave van de Zalt-Bommelsche Courant over. 18) In 1921 richtte Elemans met zijn medewerker Pieter de Klerk de 'Naamloze Vennootschap Van de Garde en Co's drukkerij' op. 19) Van de Garde krijgt door de connecties van zijn directeur in de boekhandels- en uitgeverswereld steeds belangrijkere en grotere opdrachten. 20) Vooral de contacten met Wouter Nijhoff (1866-1947), directeur van de uitgeverij Martinus Nijhoff in Den Haag leggen de drukkerij geen windeieren. Naast de ‘eigen’ Pyttersen’s almanak, verzorgd Van de Garde voor Martinus Nijhoff ook het drukwerk van de Staatsalmanak. Bij het bedrijf lopen ‘Verschueren’s encyclopedisch woordenboek’, ‘Wink’s geïllustreerde encyclopedie’ en ‘Wink’s vreemde woordenboek’ van de persen. De drukkerij specialiseert zich in omvangrijke standaard- en encyclopedische werken, woordenboeken, tijdschriften in verschillende talen en uitgaven met moeilijk zetwerk (formules), zoals het door Nijhoff gestarte maandblad ‘Physica’. 21)
Begin jaren dertig van de twintigste eeuw, directeur Elemans is inmiddels de zeventig gepasseerd, komt het voortbestaan van het bedrijf aan de orde. Elemans heeft geen kinderen. De persoonlijke contacten met Nijhoff zullen bijgedragen hebben aan de overname door Martinus Nijhoff Uitgeversmaatschappij van de Zaltbommelse drukkerij Van de Garde & Co. Van de Garde wordt een dochteronderneming van het uitgeversconcern Nijhoff. Nieuwe directeur wordt Frans Gerard Herman Wagner (1891-1962), gehuwd met de oudste dochter van Wouter Nijhoff. Wagner zet het bedrijf kundig voort. Hij wordt al direct geconfronteerd met de moeilijke crisisjaren en oorlogstijd. Toch blijft de drukkerij overeind en specialiseert zich steeds verder in het drukwerk voor linguïstische, physische, mathematische uitgaven, onder andere voor de uitgevers Martinus Nijhoff en Noordhoff. Het verzorgd ook (technische) schoolboeken. In een onderzoeksrapport uit 1950 naar de industrialisatie van Zaltbommel wordt Van de Garde een ‘zeer gespecialiseerd en uitstekend bedrijf’ genoemd met in 1947 drieënzestig medewerkers. 22) Oud directeur H.E. Stenfert-Kroese van uitgever Bohn herinnert zich dat ‘Van de Garde in Zaltbommel de aangewezen partij [was]’ wanneer hij uitgaven had met moeilijke zetsels zoals veel formules. 23) De stabiliteit in het bedrijf blijkt uit de vele jubilea die na de oorlog gevierd worden van personeelsleden die 25 of 40 jaren in dienst zijn. 24) In 1961 vierde de drukkerij het 100-jarig bestaan. 25) Sindsdien mocht het bedrijf ook de toevoeging 'Koninklijke' voeren. Kort daarop overlijdt directeur Wagner. Hij wordt opgevolgd door Frederik Antonie Thomese (1927-1979). 26)
In 1970 wordt Van de Garde ingelijfd door uitgeversconcern Kluwer. 27) Dat kwam vrij onverwacht nadat Martinus Nijhoff Uitgeversmaatschappij ‘fuseerde’ met Kluwer. Van de Garde wordt ondergebracht bij de Grafische Industriegroep Kluwer. De crisisjaren die volgen vragen om pijnlijke ingrepen en ontslagen. 28) ‘Reorganisatie’ is vanaf deze tijd een woord dat nog veelvuldig gehoord wordt bij de drukkerij. Kluwer NV wil in 1984 het bedrijf sluiten of verkopen omdat het niet de rentabiliteit heeft die men wenst. Het leidt tot beroering onder het personeel, dat zelf mee opzoek gaat naar een oplossing. De toevoeging 'Koninklijke' raakt het bedrijf dat jaar kwijt. De ondernemer Gerrit Heinen (1929) neemt uiteindelijk 'Van de Garde Zaltbommel Grafisch Bedrijf' in december 1984 over en zet de drukkerij als zelfstandig bedrijf voort. De dagelijkse leiding komt in handen van Adrianus Wouter van der Heiden (1938).
De drukkerij gaat vanaf december 1985 statutair verder als 'Van de Garde Zaltbommel BV'. Met ingang van 7 oktober 1987 wordt de naam aangepast en krijgt Van de Garde weer het predicaat koninklijk: Koninklijke Van de Garde BV. Ondanks nieuw elan en de verhuizing naar een nieuw pand op het industrieterrein De Ooijk zijn het moeilijke tijden. De drukkerswereld is volop in beweging en nieuwe (digitale) technieken zorgen voor veranderingen. De directie en het eigendom van het bedrijf wisselen een aantal malen. Directeur Van der Heiden stopt in 1992. Nadat A. Steenstra en John Koot de directie enige tijd voeren wordt in 2000 Rob Reugebrink directeur, met vanaf 2001 Peter Smit naast hem als commercieel directeur. In deze periode is Van de Garde wisselend eigendom of onderdeel van Bankiva BV en Grafidata BV en wordt tenslotte weer teruggekocht door G. Heinen. 29)
Uiteindelijk vraagt drukkerij Koninklijke Van de Garde BV in november 2003 surseance van betaling aan en volgt een maand later het faillissement. In juni 2005 is het bedrijf officieel opgeheven bij gebrek aan baten. Wat resteert na bijna anderhalve eeuw in Zaltbommel werkzaam te zijn geweest wordt overgenomen uit het faillissement door de Tekstbeeld Groep. Personeel en bedrijfsonderdelen verhuizen naar Veldhoven. In 2006 volgt de samenvoeging met een ander bedrijf uit de groep tot 'Van de Garde / Jémé'.
2. Archief
2. Documentatie
Noten
1. W.T., Een Bommelsche boekhandel in de negentiende eeuw, in: Zaltbommelsch- Nieuws- en Advertentieblad 4 april 1930, p.1. 2. Over Joh. Noman en Zoon zie o.a.: S. van de Hulsbeek, Commercie en prestige anno 1833 : een onderzoek naar het vroeg negentiende-eeuwse boekbedrijf van Johannes Noman ('s-Hertogenbosch 1996). C. van Haren Noman (red.) Noman. De geschiedenis van een familie (Hilversum 2007). Tussen 1861 - 1863 vermelden de gemeenteverslagen van Zaltbommel achtereenvolgens 28, 29 en 30 gezellen die werkten bij het bedrijf. SAB, archiefblok 3019, nummers 3019/999-3019/1001. 3. Voor de genealogie van de familie Van de Garde zie: J.N.A. Groenendijk, Het wijnhuis aan de waterpoort. Wijnhandel Van Boort 1905 - 2005 (Zaltbommel 2005), i.h.b. p.98-106: Genealogie van de Zaltbommelse tak Van de Garde. 4. Bibliotheek Universiteit van Amsterdam, Bijzondere Collecties, nummer BVa134-56a en BVa134-56b. Zie voor een reproductie nummer 3282/15. 5. Nieuwsblad voor den boekhandel (vol.30) 1863, p.70 (advertentie). 6. Streekarchief Bommelerwaard (SAB) (per 1 januari 2014 samengevoegd met het Regionaal Archief Rivierenland), archiefblok 3019, nummer 3019/1002, gemeenteverslag over 1864: 'De boekdrukkerij van de firma Joh. Noman werd in 1864 opgeheven'. 7. PICA-catalogus van 600 Nederlandse bibliotheken, geraadpleegd juli 2009. 8. SAB, archiefblok 3019, nummer 3019/1014. 9. Gelders Archief (GA) te Arnhem, toegang 1085 Kantongerecht Zaltbommel, nummer 478 registers van inschrijving van akten van oprichting, wijziging of ontbinding van vennootschappen onder firma d.d. 6-1-1886, akte van 30-12-1885. De krant die uitgegeven werd was de Nieuwe Bommelsche Courant, vanaf 1897 de Zalt-Bommelsche Courant genaamd. 10. SAB, bevolkingsregisters. Op 21 april 1885 werd Johannes Pieter Elemans ingeschreven in het bevolkingsregister van Zaltbommel op het adres van Walraven Hermanus Johannes van de Garde in de Gamerschestraat. Tot 1909 bleven de heren samenwonen. Na
Literatuur
J.J. Beauchampet, De verzelfstandiging vajn een bedrijf (II), en hoe gaat het nu bij Van de Garde?. In: Compres. Vaktijdschirft voor grafisch management 10 (1985)nr. 19 d.d. 1 oktober 1985, p.53-57.
G. Heinen, 80 jaar Letterproef. Een afscheid van conventioneel zetten (Zaltbommel 1992).
P. Jurriëns, Van de Garde failliet? Nee .. Zaltbommelse drukkerij bij eeuwfeest nog jubelend bezongen, in: Brabants Dagblad d.d. 31-10-1984.
N.N., Bommelse Notities 937: Honderd jaar Van de Garde, in: De Bommelerwaard 13-06-1961, p.1.
Toespraak gehouden door de heer F.G.H. Wagner tot zijn medewerkers ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de N.V. Van de Garde en Co's drukkerij te Zaltbommel op 10 juni 1961 (Zaltbommel, 1961).
Van de Garde zet door en blijft drukken (Zaltbommel 1985).
Bijlagen Inleiding
BIJLAGE 1: Lijst van (mede)eigenaren
H.J. van de Garde 1861 - 1873 W.H.J. van de Garde 1873 - 1921 J.P. Elemans 1886 - 1931 P. de Klerk 1921 - 1931 Uitgeverij Martinus Nijhoff 1932 - 1970 Kluwer N.V. 1970 - 1985 G. Heinen 1985 - 2003 (Bankiva BV - Grafidata Groep [Beheer] BV - Texom BV) A. Steenstra 1985 - 2000 gehuwd met dochter Heinen A.W. van der Heiden 1987 - 1992
BIJLAGE 2: Lijst van directeuren
P.J. Elemans 1890 - 1938 F.G.H. Wagner 1933 - 1962 F.A. Thomése 1962 - 1979 A.W. van der Heiden 1985 - 1992 A. Steenstra 1992 - 1997 J. Koot 1997 - 1998 B. Reugebrink 2000 - 2005 (algemeen directeur) P. Smits 2001 - 2003 (financieel directeur)
Inventaris

Kenmerken

Datering:
1911 - 2001
Verversingsgraad:
onregelmatig
Taal:
Nederlands
Omvang in meters:
0,50